КОМПЕТЕНТ
-ЛИК
kompetentlik tartibini belgilashda kasbiy pedagogik ta’limning asosiy maqsadlariga
muvofiq ijtimoiy hamda shaxsiy tajribaning mohiyati, ijtimoiy jamiyatda kasbiy
faoliyatni tashkil etish jarayonida hayotiy kasb etadi. Ushbu nuqtai nazardan tayanch
kompetentlik: yaxlit – mazmunli, ijtimoiy – madaniy, o‘quv – bilish, axborot olish,
kommunikativ, ijtimoiy faoliyatli, shaxsning o‘z–o‘zini takomillashtirish turlariga
bo‘linadi.
O‘qituvchining axborot olish kompetentligi tayanch kompetentliklar sirasiga
kiradi va uning kasbiy faoliyatidagi zaruriy bo‘g‘in hisoblanadi. Ma’lumki, real
ob’ektlar (televizor, televizor, magnitofon, telefon, faks, kompyuter, printer,
modem) va axborot texnologiyalari (audio- va videoyozuv, elektron pochta, OAV,
Internet) vositasida axborotni mustaqil izlash, tahlil qilish, tanlab olish, qayta
ishlash, saqlash va uzatish kabi ko‘nikmalar shakllanadi. Bu kompetentlik bo‘lajak
o‘qituvchining o‘quv predmetlari va ta’lim sohasida, shuningdek, atrof olamdagi
axborotga nisbatan faoliyat ko‘nikmalarini ta’minlaydi. Shu bilan birgalikda,
o‘qituvchining kasbiy kompetentliklari ko‘lami anchagina keng.
Pedagogning axborot olish kompetentligi axboriy muhit bilan o‘zaro
aloqadorlikdagi bilim, ko‘nikma, malaka va refleksiv ko‘rsatmalarning kompleksi
mavjudligida aks etadi.
Axborot olish kompetentligi − shaxsning kasbiy ahamiyatli integrativ sifati
bo‘lib, uning axborot olamida mo‘ljalni to‘g‘ri olish va faoliyat yuritish uchun zarur
bo‘lgan kompetensiyalar majmuini o‘zlashtirish darajasi bilan tavsiflanadi.
1.3. Bo‘lajak
mehnat ta’limi o‘qituvchilarini axborot olish
kompetentligini rivojlantirish motivatsiyalari
Ta’lim jarayonini takomillashtirishning muhim omili oliy ta’lim tizimida
mehnat ta’limi o‘qituvchilari kasbiy kompetentligini yuqori darajada
shakllantirilishi bilan uzviy bog‘liq. Ushbu jarayon mehnat ta’limi o‘qituvchisini
tayyorlash mazmunini asoslash va kasbiy kompetentligini shakllantirish
texnologiyasini yaratishda muayyan o‘zgarishlarni amalga oshirish zaruriyatini
keltirib chiqaradi.
Hozirgi paytda mehnat ta’limi yo‘nalishi o‘quv rejasida talabalarni axborot
va kompyuter texnologiyalarining qo‘llanilish sohalari bilan tanishtiruvchi
“Informatika
va
axborotlar
texnologiyasi”,
“Internet
tizimi”,
“Mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish asoslari”, “Elektrotexnika va
radiotexnika”, kabi fanlar kiritilgan.
Amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki, axborot va kompyuter texnologiyalarining
keng taraqqiyotiga qaramay, ularda bo‘lajak mehnat ta’limi o‘qituvchilarini
tayyorlash jarayonida foydalanish uchun zaruriy nazariy va amaliy, ilmiy – uslubiy
asoslar yetarli darajada ishlab chiqilmagan. Oliy ta’lim muassasalari mehnat ta’limi
yo‘nalishi o‘quv jarayonida kompyuter texnologiyalaridan foydalanishning
quyidagi ikki yo‘nalishi mavjud
6
.
Birinchi yo‘nalishda bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirish
kompyuter imkoniyatlarini bilishga, turli masalalarni yechishda ulardan foydalanish
malakalarini shakllantirishga olib keladi.
Ikkinchi yo‘nalishda kompyuter texnologiyalari o‘quv – tarbiya jarayonini
tashkil etish samaradorligini oshirishning muhim vositasi bo‘lib xizmat qiladi.
Oliy ta’lim muassasalari mehnat ta’limi yo‘nalishi o‘quv jarayonida axborot
texnologiyalaridan foydalanishning asosiy masalasi bu bo‘lajak mehnat ta’limi
o‘qituvchilarining intelektual imkoniyatlarini kengaytirishdan iborat. Hozirgi
vaqtda o‘qitish tushunchasining o‘zi o‘zgarib bormoqda, bilimlarni o‘zlashtirish esa
axborotdan foydalana olishga, uni kompyuter yordamida egallashga o‘z o‘rnini
bermoqda.
O‘quv jarayonida axborot texnologiyalaridan foydalanish to‘laligicha
qonuniyatga mos hodisadir. Faqat ta’limda ulardan foydalanishning samaradorligi
o‘qituvchi – talaba o‘zaro aloqasi tizimida kelib chiqadigan murakkab o‘zaro
aloqalarning o‘rnini bosishi, haqidagi aniq tasavvurlar bilan bog‘liq. Axborot
texnologiyalari o‘qitishning maqsad va mazmunini o‘zgartiradi, uning yangi
metodlari va tashkiliy masalalari paydo bo‘ladi.
6
.
. Pedagogik ta’limda zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etishning ilmiy-nazariy asoslari. Monografiya. –
Toshkent: Fan, 2007.
Kompyuterlarning o‘qitish mazmuniga ta’siri talabalarga ko‘plab
imkoniyatlarni ochib beradi. Bu birinchi tomondan kompyuterlarning o‘quv
materiallarini namoyish etish imkoniyatlarining yuqoriligi, sun’iy intellekt
g‘oyalarini joriy etilishi bilan bog‘liqdir. Ikkinchi tomondan kompyuterlar o‘qitish
mazmuniga har xil evristik vositalarni olib kiritadi. Kompyuterlarning muhim
ahamiyatli tomonlaridan yana biri bu ularning integratsiyalashgan o‘quv fanlarini
yaratishga real imkoniyat vujudga keltirishidir.
Mehnat ta’limi o‘qituvchilarini tayyorlash jarayonini axborotlashtirish
quyidagilarni o‘z ichiga oladi : mehnat ta’limida o‘quv-metodik ishlarni tashkil etish;
mehnat ta’limi o‘qituvchisi va uning rolini o‘zgartirishga bo‘lgan talablarni ortishi;
axborot resurslarining mumkin bo‘lgan hajmining to‘satdan ortishi; axborot xizmati
ko‘rsatishning ahamiyati o‘sishi, ayniqsa, ta’limiy va ilmiy harakterdaligi; mehnat
ta’limi o‘qituvchilarini tayyorlashda virtual stendlar va laboratoriyalardan
foydalanishning ta’lim samaradorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi; dasturiy
ta’minotlarning yaratilishi asosida bo‘lajak o‘qituvchilarda mashg‘ulotlarni yaqqol
tasavvur qilishlariga imkoniyat yaratilganligi va boshqalar.
Shu bilan birga, mehnat ta’limi o‘qituvchilarini tayyorlashda ta’lim tizimini
axborotlashtirish quyidagi o‘ta muhim masalalarni hal qilishni ta’minlaydi: mehnat
ta’limi sifati va samaradorligini oshirish; ta’lim olish ko‘rgazmaliligini ta’minlash
va uni osonlashtirish; milliy ta’limning jahon ta’lim tizimiga integratsiyalashuvini
ta’minlash; mehnat ta’limi jarayonida o‘qitishni individuallashtirish va
differensiyalash; teskari aloqani ta’minlash va o‘quv faoliyatini nazorat qilish;
mehnat ta’limi jarayonida mashq qilish va mustaqil tayyorgarlikni tashkil etish;
o‘quv vaqtini tejash; o‘quv axborotlarni kompyuter orqali vizuallashtirish;
o‘rganilayotgan hodisa va jarayonlarni modellashtirish; kompyuterda laboratoriya
mashg‘ulotlarini bajarish; ma’lumotlar bazasini yaratish va undan foydalanish;
o‘qituvchida axborot madaniyatini shakllantirish va boshqalar.
Bo‘lajak
mehnat
ta’limi o‘qituvchilarini tayyorlash jarayoniga
kompyuterlarni qo‘llashning shakl va metodlarini belgilashda, ularning yangi texnik
yechimni yaratishdagi axborotlarga bo‘lgan ehtiyojini qondirishi va undan amalga
oshirishning samarali yo‘llarini ishlab chiqishda foydalanishni e’tiborga olish lozim.
Bundan kelib chiqqan holda bo‘lajak mehnat ta’limi o‘qituvchilarining axborot
texnologiyalaridan foydalanishligini takomillashtirishdagi vazifalari tahlili asosida,
bu jarayonda kompyuterlarni qo‘llashning quyidagi asosiy yo‘nalishlarini belgilab
oldik:
Mehnat ta’limi o‘qituvchisini kasbiy-pedagogik tayyorlash sifatini tubdan
oshirish uning mazmuni bilan bevosita bog‘liqdir. Oliy ta’lim muassasasida mehnat
ta’limi o‘qituvchilarini tayyorlashda axborot olish kompetentligini ta’minlaydigan
yangicha yondashuvlarni ilmiy asoslash dolzarb vazifa bo‘lib kelmoqda.
Mehnat ta’limi o‘qituvchilarining axborot olish kompetentligi uning kasbiy
kompetentligining ajralmas tarkibiy qismi bo‘lib, kelajakda axborotlashgan
jamiyatda o‘z munosib o‘rnini topishi uchun zamin yaratadi
7
.
Mehnat ta’limi o‘qituvchilarining axborot olish kompetentligi quyidagi
tajribalarni o‘zlashtirishni o‘z ichiga oladi:
axborot texnologiyalari sohasidagi bilish faoliyati tajribasi;
o‘z predmeti sohasida axboriy faoliyatni amalga oshirish tajribasi;
(axborot texnologiyalaridan foydalanib, metodik, loyihali, modelli masalalarni
yechish tajribasi);
kasbga yo‘naltirilgan axborot texnologiyalari sohasida ijodiy faoliyat
tajribasi;
pedagogik faoliyatda axborot texnologiyalaridan foydalanish bilan
bog‘liq qadriyatli munosabatni shakllantirish tajribasi.
Mehnat ta’limi o‘qituvchilarining axborot olish kompetentligini
shakllantirish jarayonining asosiy elementlari quyidagilardan iborat:
nashriy va grafik hujjatlarni namoyish etish uchun axborot
texnologiyalarini qo‘llash ko‘nikmasi;
7
To‘rabekov F.S., Tulyakov A., Hamidov O. Mehnat ta’limi o‘qituvchilarini kasbiy kompetentligini
shakllantirishda texnik vositalardan foydalanish // Mehnat va kasb ta’limi o‘qituvchilarini kasbiy kompetentligini
ta’minlashning integrativ texnologiyalari: Respublika ilmiy – amaliy anjuman materiallari.– Toshkent: JDPI, 2010.
darsda audio- va video materiallarni namoyish etish uchun axborot
texnologiyalarini qo‘llash ko‘nikmasi;
prezentatsiyalar yaratish ko‘nikmasi;
jadvallar, texnologik xaritalar yordamida ma’lumotlarni tizimlashtirish
va qayta ishlash ko‘nikmasi;
kompyuter yordamida qiyosiy jadvallar yaratish va qonuniyatlarni
aniqlash ko‘nikmasi;
jarayonlarni va ob’ektlarni modellashtirish, chizma va eskizlar
tayyorlash uchun uchun axborot texnologiyalarini qo‘llash ko‘nikmasi;
kompyuterli testlashdan foydalanish ko‘nikmasi;
pedagogik
masalarni
hal
etishda,
axborot
yig‘ishda,
telekonferensiyalarda ishtirok etishda, ilmiy, pedagogik va metodik ma’lumotlarga
murojaat qilishda Internetdan foydalanish ko‘nikmasi.
Mazkur ta’lim
yo‘nalishlaridagi
bakalavrlarning
axborot
olish
kompetentligini rivojlantirishning pedagogik shart-sharoitlari quyidagicha:
o‘quv-bilish faoliyatining tarkibiy qismi bo‘lgan axborot olish
faoliyatini ta’limning barcha bosqichlarida dolzarblashtirish;
talabani axborotni olish, saqlash, qayta ishlash, uzatish bilan bog‘liq
bo‘lgan maxsus tashkil etilgan, rivojlantiruvchi o‘quv-bilish faoliyatiga jalb etish;
o‘quv-bilish faoliyatining axborot olamidagi talabaning sub’ektiv
o‘rnini ta’minlash.
Axborot olish kompetentligiga ega bo‘lgan mehnat ta’limi o‘qituvchisi
quyidagi imkoniyatlarga ega:
a) o‘quv va ilmiy axborotlarga keng yo‘lning ochiqligi;
b) o‘quv jarayonini kompyuterlashtirishni amalga oshirish;
v) turli ko‘rinishdagi axborotlarni tizimlashtirish va umumlashtirish;
g) yangi axborot yaratish va uni kasbiy faoliyatda qo‘llash;
d) yangi o‘quv dasturlarini yaratish yoki yangilash;
e) hamkasblar bilan tezkor muloqot.
Mehnat ta’limi o‘qituvchilarida axborot olish kompetensiyalarini
egallaganligining uch darajasi ajratiladi:
| 