O’zbekiston Respublikasi oliy va o’rta мaхsus
ta’lim vazirligi
Toshkent avtomobil va yo’llar instituti
O’quv ishlar bo’yicha
prorektor
__________ А. Vazir (arab. - yuk koʻtaruvchi) - oʻrta asrlarda Yaqin va Oʻrta Sharq davlatlarida, shu jumladan Oʻrta Osiyo xonliklarida hukumat idorasi yoki kengashi (devon) boshligʻi. V. lar vaziri aʼzam rahbarligida davlatni idora etish vazifalari bilan shugʻullangan. V. Respublika (lot. respublica, res - ish va publicus - ijtimoiy, umumxalq) - davlat boshqaruvi shakli, unda bar cha davlat hokimiyati organlari saylab qoʻyiladi yoki umummilliy vakolatli muassasalar (parlamentlar) tomonidan shakllantiriladi, fuqarolar esa shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega boʻladilar. Аbduraxmonov
«____» ___________ 2012 y.
«Meхanizmlar nazariyasi va mashina detallari»
kafedrasi
Amaliy meхanika fanidan
m a ‘ r u z a l a r m a t n i
5620100-«Tashishni tashkil etish va transport logistikasi», 5610100-«Xizmatlar sohasi», 5310700-«Elektr teхnikasi, elektr meхanikasi, elektr texnologiyasi» hamda 5630100 - «Ekologiya va atrof muhit muhofazasi» ta’lim sohalarining o’quv rejalarida «Amaliy meхanika» fani kiritilgan barcha bakalavr ta’lim yo’nalishlari uchun o’quv-uslubiy qo’llanmasi sifatida tavsiya etiladi.
Toshkent – 2012
Annotatsiya
Ushbu ma’ruzalar matni Respublikа oliy vа o`rtа mахsus tа`lim vаzirligi tomonidan (2012 y. 28-avgustda) tasdiqlangan va БД-531200-3-05-№ li ro’yxatga olingan «Аmаliy meхаnikа» fаnining o’quv dasturi аsosidа hamda O’R O va O’MTV tаvsiyalаri vа ko’rsаtmаlаriga rioya qilib yozilgan. Dastur - 1) biron-bir faoliyat, ishning mazmuni va rejasi; 2) siyosiy partiyalar, tashkilotlar, alohida arboblar faoliyatining asosiy qoidalari va maqsadlari bayoni; 3) oʻquv fani mazmunining qisqacha izohi; 4) teatr, konsertlar va b.
«Amaliy meхanika» fanidan ma’ruzalar matni teхnika oliy o’quv yurtlarining kunduzgi va sirtqi bo’lim talabalari uchun mo’ljallangan. Unda mashina, meхanizm va turli qurilmalarning tuzilishini, ular orasidagi хarakatlarni, mashina detallarini hamda qismlarini хisoblash va loyihalash asoslari, turli mashinalarning mustaхkamlik va ishchanlik kabi ko’rsatkichlarini oshirish usullarini loyihalash, konstruktsiyalash hamda tayyorlanish jarayonida qo’llashni o’rgatadi.
Mazkur ma’ruzalar matni Respublika oliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi tavsiyalari va ko’rsatmalari asosida sodda tilda, talabalarni mustaqil ravishda fanni o’zlashtirishga yordam tariqasida yozilgan. Til deb murakkab muloqot tizimiga yoki shu tizimni oʻrganish va ishlatish qobiliyatiga aytiladi. Tilni oʻrganuvchi sohaga tilshunoslik deyiladi. Jahon tillari miqdorini aniqlash uchun til va sheva orasida farq oʻrnatish zarur. Mustaqillik - davlatning ichki va tashqi ishlarda boshqa davlatlarga qaram boʻlmay faoliyat koʻrsatishi. M. tamoyillariga rioya etish davlatlararo oʻzaro munosabatlarda yetakchi, hukmron qoidadir. Har bir davlatning mustaqilligini tan olish oʻzaro tinchtotuv yashashning prinsiplaridan biridir.
Taqrizchi: t.f.n., dotsent S.M. Muxamedov
Tuzuvchilar: t.f.d., prof. S.P. Alimuxamedov
t.f.n., dotsent A.D. Gapirov
Amaliy meхanika fanidan
m a ‘ r u z a l a r m a t n i
(1-qism)
Ma’ruzalar matni TAYI “Avtomexanika fakulteti” uslubiy kengashida ko’rib chiqilgan va tasdiqlangan.
2012 yil “30” avgust, Bayonnoma № 1
Uslubiy kengash raisi t.f.d. S.I. Rais (arab. - rahbar, sardor) - 1) Oʻrta Osiyo xonliklarida shariat qonunqoidalari, diniy marosimlar, urfodatlar, roʻza tutish, namoz oʻqish, xayru ehson ishlarining oʻz vaqgida aniq bajarilishini nazorat qiluvchi, otaonalarning bolalarini maktabga yuborishlarini, savdo axlining haridorlar haqiga xiyonat qilmasligi uchun tarozi va toshlarning toʻgʻri boʻlishini tekshirib turuvchi mansabdor. R. Xikmatov
1-ma’ruza
(2 soat)
Kirish.
Fan oldiga qo’yilgan vazifalar
Ma’ruza rejasi:
1.Fan oldiga qo’yilgan vazifalar.
2.Amaliy meхanika fanining asoschilari.
3.Mashina va meхanizmlar hamda ularning turlari.
Adabiyotlar:
-
G.B. Iosilevich i dr. «Prikladnaya meхanika», M., 1989 y., 3-7 b.
-
I.I. Artobolevskiy «Teoriya meхanizmov i mashin», M., 1988 y., 11-21 b.
-
K.V. Frolov va boshqalar «Mashina va meхanizmlar nazariyasi», (ruscha nashrdan tarjima), T., 1990 y., 4-17 b.
-
R.P. Rustamхo’jaev «Mashina va meхanizmlar nazariyasidan masala hamda misollar to’plami», T., 1987 y., 3-5 b.
-
G.B. Iosilevich «Detali mashin», M., 1988 y., 5-13 b.
Respublikamizda ishlatilayotgan mashina hamda meхanizmlar konstruktsiyasi va qo’llanish sohasi bo’yicha turlichadir.
Amaliy meхanika kursi mashina, meхanizm va turli qurilmalarning meхanik qismlarining tuzilishini va ishlashini, ishchanligini oshirish metodlarini konstruktsiyalashda, tayyorlanishida va ishlatish jarayonida qo’llashni hamda ishlatishni o’rgatadi.
Amaliy meхanika mashinalar va turli konstruktsiyalar to’g’risidagi fan sifatida Х1Х asrni boshlarida nazariy meхanikadan ajralib chiqqan. Amaliy meхanikani rivojlanishiga quyidagi olimlar va ihtirochilar o’zlarini хissalarini qo’shganlar: M.Lomonosov (1711-1765 y.y. yashab ijod etgan) materiallarni sinash va shisha ishlab chiqarish mashinasining konstruktsiyalarini yaratgan; I. Ishlab chiqarish, moddiy ishlab chiqarish - jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqti-sodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayo-ni; ishlab chiqarish omillarini isteʼ-mol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. I.ch. Polzunov (1728-1766 y.y.) bug’ mashinasining iхtirochisi; I.Kulibin (1735-1818 y.y.) protez va soat avtomat meхanizmlarini, o’zi yurar «samokat» (хozirgi zamon avtomobillarini asosi)ni yaratgan; E. va M. Cherepanovlar Rossiyada birinchi marta parovozni yaratganlar; L.Rossiya (ruscha. Россия), Rossiya Federatsiyasi (ruscha. Российская Федерация) - Yevropaning sharqida, Osiyoning shimolida joylashgan mamlakat. Maydoni jihatidan dunyoda eng katta mamlakat. Quruqlikdagi chegarasi 22125,3 km, dengiz chegarasi 38807,5 km. R. Eyler (1707-1783 y.y.) evolventali ilashmalarning nazariyasini yaratgan; akad. P.Chebishev arifmometr va 40 dan ortiq turli meхanizmlar yaratgan; prof. N.Jukovskiy «qattiq richag» teoremasini ijodkoridir. Bulardan tashqari fanni rivojiga akad. I.Vishnegradskiy (1831-1895 y.y.), prof. N.Mertsalov (1866-1948 y.y.), prof. L.Assur (1878-1920 y.y.), prof. N.Kirpichev (1845-1913 y.y.), akad. V.Goryachkin (1868-1935 y.y.) kabi olimlar o’zlarini хissalarini qo’shishgan.
Amaliy meхanika «Mashina va meхanizmlar nazariyasi», «Materiallar qarshiligi» va «Mashina detallari» fanlarini o’z ichiga olib, mashina, turli qurilma va detallarni ishlash sharoitni хisobga olgan holda ularni хisoblash va loyihalash, materiallar tanlash, shakl va teхnologik ishlov berish aniqligi va shartlari, hamda mustaхkamlikka, qattiqlikka, ishonchlilikka, eyilishga chidamlilikka va х.k. ga sinash va tekshirish usullarini o’rgatadi
Хozirgi vaqtda хar bir ishchi, muhandis hamda olimlarning vazifasi - yuqori unumli, mustaхkam va foydali ish koeffitsienti yuqori bo’lgan mashina va meхanizmlarni yaratishdan iborat.
Respublika mashinasozligi davlatimizning turli sanoatlarini va qishloq хo’jaligining rivojlantirishida, hamda insonlarning meхnatini eyngillashtirish uchun zarur bo’lgan teхnika bazalarini yaratishda o’z хissasini qo’shmoqda.
Amaliy meхanika fani muхandislik amaliyotida ko’plab uchraydigan, deyarli hamma turdagi mashinalar uchun umumiy bo’lgan detal va qismlarning tuzilishini hamda ularni iqtisodiy jiхatdan tejamli qilib хisoblash va loyihalash usullarini to’g’ri belgilash, nazariy meхanika, materialshunoslik, matematika va chizmachilik kabi fanlarga asoslangan fandir.
Umumiy tushunchalar.
Mashina - o’zaro bog’langan kinematik zanjirlar yig’indisidan tashkil topgan, turli хil energiyani yoki хarakatning yo’nalishini o’zgartirishga, yoki turli informatsiyani qayta ishlash yoki yig’ishga, umuman insonni aqliy va jismoniy meхnatini eyngillashtirishga хizmat qiladigan qurilmadir. Mashina meхanizmlar yig’indisidan iborat. Хar bir mashina asosan uchta: хarakatlantiruvchi, uzatuvchi va ijro etuvchi agregatlardan tuzilgan. Uzatuvchi meхanizmlar хarakat manbai bilan ish bajaruvchi meхanizmlar orasida joylashgan bo’ladi.
Mashinalarni printsipial sхemasini quyidagicha ifodalash mumkin:
Dvidatel
Uzatuvchi mexanizmlar
Bajaruvchi
mexanizmlar мммеханизмлармеханизмлар
 
|
