Mehnat tarbiyasida xalq og’zaki ijodining o ’rni. Reja

Mehnat tarbiyasida xalq og’zaki ijodining o ’rni. 

Reja
1.Xalq og„zaki ijodida mehnat tarbiyasining targ„ib etilish.
2.Xalq maqollarida mehnat tarbiyasi.
3.Xalq rivoyatlari asosida o „quvchilami mehnatga o „rgatish 
Ma‟naviyat qadim zamonlardan inson dunyoqarashini, xatti-harakatini, jamiyatda tutgan 

o„rnini, xalqqa, vatanga, atrofidagi odamlarga bo„lgan munosabatini boshqaruvchi omil

hisoblanadi. Ma‟naviy qashshoq kimsa hayotda ro„y berayotgan voqealarga loqayd bo„ladi. 
Loqaydlik esa tuzatib bo„lmas oqibatlarga olib keladi. Ma‟naviy qashshoq odam uchun Vatan,
xalq, oila kabi muqaddas tushunchalar yot. SHuning uchun keksa avlod, avvalo, farzandning 
ma‟naviy dunyosini shakllantirish chorasini rejalashtirgan. Aslini olganda, xalq dostonlari,
ertaklari, qo„shiqlari, maqollari va boshqa o„nlab janrdagi asarlar yosh avlodning ma‟naviyatini 
boyitish, uni haqiqiy inson darajasiga etishini ta‟minlash maqsadini nazarda tutgan holda
yaratilgan. O„tgan asrgacha bugungi kundagi matbuot, o„quv dargohlari, madaniyat markazlari, 
radio, televidenie, internet kabi ta‟lim, ma‟rifat tizimi bo„lmagan. Bu vazifalarni bajarish, asosan,
xalq og„zaki ijodi zimmasiga yuklatilgan. Natijada, xalq og„zaki ijodi xalq pedagogikasi 
zaminini tashkil etgan. Odatda, xalqning mustaqilligi, uning ravnaqi badiiy adabiyot bilan uzviy
bog„lanadi. Og„zaki ijod esa, badiiy adabiyotning ajralmas qismidir. SHuning uchun xalq ustidan 
hukm yuritishga harakat qilgan hokimiyat, avvalo, uning adabiyotini boshqarishga uringan.
Sobiq sho„ro tuzumi sharoitida xalq bayrami – Navro„z, “Alpomish”, “Ravshan” dostonlarimiz 
taqiqqa uchragan. Folklor ekspeditsiyasiga xalq og„zaki ijodi asarlarini yozib olish maqsadida
chiqqanimizda islom diniga oid asarlarni yozib olish ma‟qul ko„rilmas edi. Bu harakatlarning 
hammasi og„zaki adabiyotimizni yo„q qilish niyatini amalga oshirish choralari edi, xolos.
1991 yil 1 sentyabrda O„zbekiston mustaqil respublika deb e‟lon qilindi. YUrtimiz ijtimoiy 
hayotidagi bu o„zgarishni o„zbek xalqi o„nlab yillar davomida orziqib kutgan edi.
Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq davlatimiz o„tmish qadriyatlarni qaytadan tiklash, 
odamlar qalbida tutqunlikda yotgan madaniy merosimizga keng yo„l ochish siyosatini amalga
oshirdi. Dunyo ilmi taraqqiyotiga munosib hissa qo„shgan buyuk allomalarimiz nomlari, 
ularning kashfiyotlari haqidagi ma‟lumotlar qatori turli munosabatlar bilan urf-odatlar, rasm-
rusumlar ham tilga olina boshlandi. Bu tadbirlar har bir o„zbek qalbida milliy g„urur tuyg„usini 
uyg„otish
maqsadini 
nazarda
tutdi.

Aslida, o„zbeklarning dunyoda ilg„or, benazir madaniyatga ega bo„lgan xalq ekanligini

tasdiqlovchi fikrlar mustabid tuzum paytida ham aytilgan. Ammo bunday hur gaplarning 
mualliflari qatag„on qilingan edilar. Ularning ko„pchiligi sirli vaziyatlarda hayotdan ko„z
yumdilar. Fitrat, CHo„lpon, Qodiriy, Otajon Hoshim, Sulaymon Xo„ja va boshqalar esa o„ylab 
topilgan yolg„on jinoyatlarda ayblanib otildilar. Ayrimlari – Usmon Nosir, keyinchalik Mirtemir,
Maqsud SHayxzoda, Said Ahmad, SHukrullo, SHuhrat kabilar uzoq muddatga qamoqqa 
olindilar. Ammo erkinlikni, o„tmishdagi xalq allomalarining kashfiyotlarini targ„ib etuvchi
asarlar tizimi murakkab vaziyatda ham to„xtab qolmadi. XX asrning 60-70-yillari adabiy hayotga 
yosh ijodkorlar sifatida kirib kelgan Erkin Vohidov, Abdulla Oripov kabi shoirlar “O„zbegim”,
“O„zbekiston” kabi poetik asarlar yaratdilarki, bu davrda yashagan yurtdoshlarimiz O„zbekiston 
qadimdan ilm-ma‟rifat, kashfiyotlar va qadriyatlar yurti ekaniga komil ishonch bildira
boshladilar. Xalqimizning haqiqiy farzandlari sa‟y-harakati bilan “Xalq og„zaki ijodi” turkumida 
“Alpomish” dostoni, Ergash Jumanbulbul, Fozil shoir, Po„lkan, Islom shoir, Bola baxshi ijro
etgan epos namunalari, xalq qo„shiqlari, ertaklari, askiya, latifa, topishmoqlarning nashr qilinishi 
nur
ustiga

nur
bo„ldi.

SHuningdek, o„tgan asrning 50-yillarida Ibrohim Mo„minov, Vohid Zohidov, Parso SHamsiev,
Solih Mutallibov, Hodi Zarif kabi taniqli ziyolilar turli sabab va vajlar bilan Mahmud 
Koshg„ariyning “Devonu lug„oti-t-turk” (Solih Mutallibov), YUsuf Xos Hojibning “Qutadg„u
bilig” (Qayum Karimov), Navoiyning “Xamsa”, Boburning “Boburnoma” (Parso SHamsiev) 
kabi bir qator asarlarini nashrga tayyorladilar va chop etdilar. Qizig„i shundaki, bizning

olimlarimiz mumtoz adabiyot namunalaridan sobiq sho„ro tuzumi siyosatiga mos kelmaydigan

o„rinlarni atayin keskin tanqid qilishar, boylar va yo„qsillar madaniyati haqida siyosatbop 
gaplarni topishar, ammo asarlarni to„liq nashr qilishdek oliy niyatlariga ham erishar edilar.
Tabiiyki, “Sobiq sho„ro tuzumi davrida bevosita xalq orasida hukmron siyosatni tanqid qiluvchi 
xalq og„zaki ijodi asarlari yaratilmadimi?” – degan savol tug„iladi. Gap shundaki, xalq og„zaki
ijodi asarlari yozib olinmasa, ularning ommalashuvi uchun sharoit bo„lmasa, vaqt o„tishi bilan bu 
asarlar o„z-o„zidan g„oyib bo„ladi: aytuvchining yodidan ko„tariladi, taqdir taqozosi bilan
aytuvchi vafot etadi va hokazo. Ularni yozib olish esa hamisha ham amalga oshavermaydi. 
Bugungi kunda o„sha paytda dohiy deb tan olingan tarixiy shaxslar haqida o„nlab latifalar
to„qilganini, maqtalayotgan kolxozlar, besh yilliklarning asl qiyofasi qo„shiqlarda tanqid 
qilinganini e‟tirof etish mumkin, xolos. Jumladan, o„z paytida Otajon Hoshim tomonidan yozib
olingan qo„shiqlarda kolxoz tuzumiga, hamma ekin maydonlariga faqat paxta ekish siyosatiga 
salbiy munosabat bildirilgan namunalar borligi haqidagi xotiralar mavjud, xolos. Afsuski, taqdir
taqozosi, 
turli
sabablar 

bilan
bu

yozuvlar
yo„qolgan. 
Mustaqillik, umuman, xalq qadriyatlariga, xususan, xalq og„zaki ijodiga bo„lgan munosabatda
keskin ijobiy o„zgarish yasadi. Prezidentimiz Islom Karimovning “O„zbekiston buyuk kelajak 
sari” asaridagi “Mustaqil O„zbekistonni rivojlantirishning ma‟naviy-axloqiy negizlari” deb
atalgan bo„limda: “O„zbekistonni yangilash va rivojlantirishning yo„li to„rtta asosiy negizga 
asoslanadi”,
-
deyilgan. 

“Bu
negizlar: 

- umuminsoniy
qadriyatlarga 
sodiqlik;
- xalqimizning 
ma‟naviy
merosini 
mustahkamlash
va

rivojlantirish;

- insonning 
o„z
imkoniyatlarini 

erkin
namoyon

qilishi;
- vatanparvarlik”
–
deb

belgilab

qo„yilgan. 
YUqorida qayd etilgan to„rt negizning har biri yo bevosita, yo bavosita xalq og„zaki ijodi,
ajdodlarimizning bizga qoldirgan ma‟naviy boyligi – pand, o„gitlari, el-yurt qadrini e‟zozlash, 
millatimiz g„ururini himoya qilishdek oliy tuyg„ular bilan bog„lanadi. Haqiqatan ham,
umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik, avvalo, milliy qadriyatlarga sadoqat mezoni bilan 
o„lchanadi. Zero o„z qadrini bilmagan farzand o„zganing qadriga etmaydi. Xalqimiz og„zaki
ijodidagi 
asarlarda
esa

aynan
ana

shu
g„oya

o„z
ifodasini 

topgan.
“O„zbekiston buyuk kelajak sari” asarida ilgari surilgan fikrlar izchillik bilan hayotga tatbiq etila 
boshlandi. Xalq yurtboshi tomonidan aytilgan har bir mulohaza bevosita davlat siyosati sifatida
ro„yobga chiqishiga ishondi. Bunday misollar xalq og„zaki ijodi ham davlat maqomiga ega 
ekanini
tasdiqlaydi. 
Kadrlar tayyorlash “milliy dasturi”ga muvofiq O„zbekiston maorifi sohasida yangi bir tizim
sifatida vujudga kelgan Akademik litseylarda yarim yil davomida “O„zbek xalq og„zaki ijodi” 
nomi bilan maxsus kurs o„tish rejalashtirildi. Kasb-hunar kollejlarida ham dars soatlari ajratildi.
To„g„ri, umumta‟lim maktablarida ham xalq og„zaki ijodi haqida ma‟lumot beriladi. Ammo bu 
ma‟lumot 5-9-sinflarda har yili 2-4 soat hajmda bo„lib, bir safar o„qitilgan mavzu kelgusi
yilgacha o„quvchi yodidan ko„tariladi. Oliy o„quv yurtlarida esa xalq og„zaki ijodi darslari faqat 
Filologiya, O„zbek tili va adabiyoti, Jurnalistika fakultetlarida mavjud. Hozirgi vaziyatda o„rta
ma‟lumotga ega har bir yosh yigit-qiz uchun og„zaki ijodimiz merosidan bahramand bo„lish 
imkoni
yaratildi. 
Keyingi yillarda davlat tomonidan xalq qadriyatlariga e‟tibor berilishi natijasida og„zaki ijod
durdonalariga bo„lgan qiziqish ancha jonlandi. Farg„ona, Namangan, Samarqand, Qashqadaryo, 
Surxondaryo, Xorazm, Jizzax viloyatlariga uyushtirilgan ekspeditsiyalar materiallari ayrim
folklorshunoslar bildirgan xalq og„zaki ijodida tanazzul jarayoni boshlangani haqidagi 
fikrlarning u qadar to„g„ri bo„lmay qolganini tasdiqlamoqda. Ayniqsa, 2009, 2010 yillarda
Toshkent viloyatining Angren, Qashqadaryo viloyatining YAkkabog„, CHiroqchi tumanlariga, 
SHahrisabz shahri qishloqlariga qilingan safarlar doston, qo„shiq, ertak, topishmoq, o„lan
janrlarida 
yozib
olingan

matnlarga

boy

bo„ldi.
1998 yilda Fozil Yo„ldosh ijro etgan “Alpomish” dostonining to„liq matni “SHarq” nashriyot – 

matbaa konserni Bosh tahririyati tomonidan nashr ettirildi. Agar dostonni 1928 yilda Mahmud

Zarifov yozib olgani, shu paytgacha faqat turli qisqartirishlar bilan nashr etib kelingani nazarda

tutilsa, 
mazkur
kitob

biz
uchun

ne
qadar

aziz
ekani

ma‟lum
bo„ladi. 
1999 yil 9 noyabr kuni esa “Alpomish”ning ming yillik to„yi nishonlandi. Bu tantanada so„zga
chiqqan yurtboshimiz Islom Karimov dostonning millatimiz g„ururini tarbiyalashdagi 
ahamiyatini
alohida

ehtirosli

so„zlar

bilan
izhor

etdi:
“Alpomish” - o„zbekning o„zligini namoyon etadigan, mard va tanti xalqimizning yurak-
yuragidan chiqqan, ota-bobolarimiz avlodlardan avlodlarga o„tkazib kelayotgan qahramonlik
qo„shig„idir”. 
Nutqda dostonning xalq tarixiga oid ma‟lumotlarga boy ekani, yosh avlodni tarbiyalashda juda
muhim ahamiyati haqida fikr yuritiladi. YUrtimiz boshlig„ining dostonga nisbatan hurmati 
quyidagi jumlada o„z ifodasini topgan: “Aslida xalqimizning qadimiy va shonli tarixi tuganmas
bir

doston
bo„lsa,

“Alpomish”
ana

shu
dostonning 

shohbaytidir”.
Xalq og„zaki ijodiga bu qadar yuqori baho berishning chuqur ildizi bor. 1997 yil 29 avgust kuni 
O„zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi IX sessiyasida Islom Karimov mamlakat kelajagini
belgilovchi “Barkamol avlod – O„zbekiston taraqqiyotining poydevori” deb atalgan nutq 
so„zladi. Mazkur nutda shunday fikr beriladi: “CHor Rossiyasining Turkiston o„lkasidagi
general-gubernatori M.Skobelev: “Millatni yo„q qilish uchun uni qirish shart emas, uning 
madaniyatini, san‟atini, tilini yo„q qilsang bas, tez orada o„zi tanazzulga uchraydi”, - deb aytgan
gapini

eslashning

o„zi

kifoya
qiladi”. 

Ma‟lum bo„ladiki, madaniyat, san‟at, til xalqning xalq sifatida ravnaq topishining bosh omili
ekan. Xalq ijodi esa madaniyat, san‟at, tilning asosini tashkil etuvchi tarkibiy qismdir. 
SHuning uchun ham 1997 yilda qabul qilingan O„zbekiston Respublikasi “Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi”da “Ma‟naviy-axloqiy tarbiya va ma‟rifiy ishlar” alohida bo„lim sifatida 
tasdiqlanishi bejiz emas. Unda yosh avlodni ma‟naviy-axloqiy tarbiyalashda xalqning boy milliy
madaniy-tarixiy an‟analariga, urf-odatlari hamda umumbashariy qadriyatlarga asoslangan 
samarali tashkiliy, pedagogik shakl va vositalari ishlab chiqilib, amaliyotga joriy etilishi
ta‟kidlanadi. 
Bugungi kunda esa mustaqil o„zbek xalqi madaniy hayotida qator yangiliklar ro„y bermoqda.
Jumladan, “O„zbekiston xalq baxshisi” unvonining ta‟sis etilishi, “Boysun bahori” 
bayramlarining o„tkazilishi o„zbek xalqi o„tmishi bilan bugungi kunini bog„lovchi o„ziga xos
ko„prik

bo„lib
xizmat

qilmoqda.
2008 yilda “Ma‟naviyat” nashriyoti Islom Karimovning “YUksak ma‟naviyat – engilmas kuch” 
deb atalgan kitobini nashrdan chiqardi. Avvalo, aytish kerakki, kitobxon asarning boshidan
oxirigacha xalq qadriyatlari, o„tmish madaniyat, tarix haqidagi chuqur ilmiy mulohazalar bilan 
tanishadi. Ayniqsa, muallifning xalq og„zaki ijodiga bo„lgan hurmati har bir sahifada aniq
ifodalanib 
turadi:
“Ajdodlarimiz tafakkuri va dahosi bilan yaratilgan eng qadimgi toshyozuv va bitiklar, xalq 
og„zaki ijodi namunalaridan tortib, bugungi kunda kutubxonalarimiz xazinasida saqlanayotgan
ming-minglab 
qo„lyozmalar...
bizning

buyuk
ma‟naviy

boyligimizdir”
.
SHuningdek, mazkur asarda yurtboshimiz “Alpomish” dostoni haqida yangi fikrlarni bayon etar 

ekan, ibratli xulosaga keladi: “Demak, xalqimiz bor ekan, - deydi u, - “Alpomish” dostoni ham

barhayot”.
Muallif turli mavzular yo„nalishida o„z mulohazalarini izhor qilar ekan, ularning yanada
tushunarli bo„lishi uchun “Bilagi zo„r birni, bilimi zo„r mingni yiqar”, “Qush uyasida ko„rganini 
qilar”, “Mahalla – ham ota, ham ona”, “Tilga e‟tibor – elga e‟tibor”, “Uyat – o„limdan qattiq”,
“Kuch - adolatda” kabi maqol va buyuk ajdodlarimizning dono so„zlaridan foydalangan. 
Natijada, bu namunalar yurtboshimizning avvalgi nutq va asarlaridan o„rin olgan “Vatanni
sevmoq iymondandir”, “milliy o„zlik”, “xalq boshiga tushgan xavf”, “mudhish voqealar oldida 
holva bo„lib qolish”, “chalamullalar”, “ishingiz bitsa, bo„lgani” kabi xalqona ibora va hikmatli
fikrlar

qatorini

to„ldiradi. 
Xullas, xalqimiz og„zaki ijodining davlat maqomida e‟zozlanishini O„zbekistonning
mustaqillikka erishishining ijobiy natijasi sifatida baholash mumkin. YUrtimiz barkamol 

avlodini xalq og„zaki ijodidan mukammal ma‟lumotga ega bo„lmagan holda tasavvur qilib

bo„lmaydi. CHunki og„zaki ijod dostonlarida vatanga xiyonat qilgandan ko„ra o„limni afzal 
bilgan Ravshan, butun harakatini parchalangan yurtini birlashtirishga bag„ishlagan Alpomish,
o„z Vatanini ichki va tashqi dushmanlardan himoya qilgan Go„ro„g„li, oilasini muqaddas bilgan 
Kuntug„mish madh etiladi. O„zbekning butun fazilati, falsafasi, donoligi, dunyoqarashi, oliy
himmatliligi, turli hayotiy vaziyatlarga munosabati maqollarda aks etgan. Insondagi mehnatga 
muhabbat, ishq tuyg„ulari qo„shiqlarda eng go„zal ichki kechinmalar sifatida ifodalangan.
Ertaklarda xalqimizning eng oliy orzu-havaslari namoyon bo„ladi. Ular bilan tanishgan yosh 
avlod o„zbek uchun vatan, xalq, oila, mehnat, ilm, g„urur naqadar muqaddas tushunchalar
ekanini

anglab
etadi.

YOg„och o„ymakorligi bo„yicha ishlayotgan shogird ustani yoki o„zining uyida turgan. 

SHogirdni yaxshi va puxta o„rganish uchun avval uni mehnatga o„rgatgan va shu hunarga tabiiy
holda qiziqishini oshirgan. Buning uchun ustoz-shogirdga uyda mayda-chuyda uy ishlarini 
buyurgan. Keyinchalik ustaga asbob uskunalarini olib berib turish yoki xom ashyoni tayyorlab
turish, keyin esa eshik, derazalarni, ustunlarni o„rgatish va naqshlarni oddiydan murakkabgacha 
qarab o„rgatib borgan. 3-4 yillardan so„ng tajribali yosh shogird usta 15-20 kun pul ishlab kelish
uchun ruxsat bergan. 
SHogirdga usta nomini berishning o„ziga xos urf-odatlari bo„lgan. Bu tantanaviy kecha
shogirdning ota-onasi uyida yoki ustani uyida o„tkazilgan. Kechaga shogirdning qarindoshlari
ustozni kattasi oqsaqol yoki ustakalon uning yordamchisi poykor usta nomini olayotgan 

shogirdning boshiga salla o„ragan, chopon kiygizib belidagi qiyikchaga arra va tesha qistirib

quyilgan. Ustalar va do„stlar tabriklaganlar. Keyin katta usta dasturxondan yopgan non olib 
kechani sababchisiga qarab «qaerga borsang ham o„zingni qo„ygan kulchangni ko„rsatgin» deb
bergan. Bunday urf-odatlarning har xil turlari bo„lgani. Ba‟zi urf-odat bo„yicha bo„lg„usi ustaga 
biror bir uyni mustaqil bezashni topshiriladi. Uyni bo„lg„uvsi usta bitqizgandan so„ng ustalar
uning ishini tekshiradilar va baxo beradilar. Agar ustalarga ma‟qul tushsa, unda shogirdga «usta» 
degan unvon berilgan. SHundan so„ng yosh ustaga boshqa shaharlarga borib ishlashga ruxsat
berilgan yoki ba‟zi yosh ustalarga «xalfa» bo„lib, uning boshchiligida birga ishlab borgan. 
O„zbekistonning hozirgi davri, bunda keyingi taraqqiyot va istiqbol hamda
mustaqilligining ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, xuquqiy, madaniy-ma‟naviy zaminlarini 
mustaxkamlash uchun yosh avlodga Dunyo standartlari talabi darajasida bilim berishimiz
zarurdir. Demak, o„qituvchi pedagoglar oldida turgan eng muhim va dolzarb muammolardan biri 
- O„zbeksiton xududida yashovchi har bir fuqaroni, har bir millat, elat kishilarini tarbiyalash
mustaqil respublikamizning ongli fidoyisiga, ularning farzandlarini barkamol insonlar qilib 
tarbiyalashga o„zlarida bor kuch quvvatalrini va bilimlarni berishlari lozim. CHunki jamiyat
manfaati yulida barcha bilim, qobiliyati va iste‟dodini baxshida etishga tayyor turgan etuk 
o„qituvchilar, uddaburon yoshlar, fidoyilarni tarbiyalash zarur. YUqoridagi fikrlardan ko„rinib
turibdiki, yosh avlodni tarbiyalab etishtirish muqaddas burchimiz, or-nomusimiz.
YOshlarimizni tarbiyalash uchun birinchi galda sharq mutafakkirlarining
durujavhariga teng ma‟naviy meroslari misol bo„lla oladi. Abu Nasr Farobiy, Axmad YAssaviy, 
Baxouddin Naqshbandiy, Imom al-Buxoriy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Al-
Xorazmiy, Al-Farg„oniy, Firdavsiy, Amir Temur, Navoiy va Bobur singari jahonga taniqli va 
shular singari boshqa aql egalarining ijtimoiy-siyosiy, falsafiy ta‟limotlariga tayanib ish ko„rilsa
ta‟lim-tarbiya ta‟sirchanligi yanada mukammallik kasb etadi.