Journal of Innovation, Creativity and Art
Vol. 2, No. 6, 2023 ISSN: 2181-4287
1
TARBIYASI OG’IR O’QUVCHILAR BILAN ISHLASH
METODLARINI ISHLAB CHIQISH
Annatatsiya:
Ushbu maqolada tarbiyasi og’ir o’quvchilar bilan ishlashning turli xil
metodlari ishlab chiqildi hamda tarbiyasi og’ir o’quvchilarni hayotga
qiziqishini oshirish tarbiyasini o’zgartirishda kreativlik texnika, yangilik,
yoqimlilik, yaratuvchanlik metodi, oddiy, murakkab, noreal metodi va boshqa
metodlardan foydalanib, yoritildi.
Kalit sо‘zlar:
о‘smir farzand, munosabat, tasavvur, ijobiy qiziqish, direktivlik, dushmanlik,
avtonomlik, beqarorlik, xususiyat.
Information about
the authors
Xolmurodova Nafisa Tolibjonova
Osiyo xalqaro universiteti, Psixologiya va pedagogika, Yo’nalishi
magistranti
Kirish. Kommunikativ kompetentlikni shakllantirishning butun jarayonining o„zagi aloqa faoliyati
shakli sifatida vaziyatga asoslangan muloqotga yo„naltirilgan taʼlimdir. Ingliz tillarni muloqotga
yo„naltirilgan o„qitishning asosi, bizningcha, ingliz tilini o„zlashtirish uchun qulay didaktik shart-
sharoitlarni yaratish, o„quvchilarning kommunikativ kompetensiyasini shakllantirishni taʼminlashdir.
Bu o„quvchilarni faol nutq faoliyatiga jalb qilgan holda, o„quv jarayoniga haqiqiy muloqotning turli
vaziyatlari kiritilganda mumkin.
Kreativ texnika «6 savat» kreativ metodi
Kreativ texnika «6 savat» kreativ metodi
Avvalgi bosqichlardan chiqqan barcha g'oyalar kartochkalarga yozilgan va 6 ta savatga bo'lingan:
bema'ni, zerikarli, haqiqiy emas, boshqa vaqt 114 foydali, ijodiy va yaxshi. Tarqatishdan keyin
"Kreativ" va "Yaxshi" nomlari bilan savatchalar haqida fikrlar mavjud, ularning afzalliklari va
kamchiliklari muhokama qilinadi, yechimlar birlashtiriladi, eng muvaffaqiyatli variantlar paydo
bo'ladi.
“Yangilik, Yoqimlilik, Yaratuvchanlik” kreativ metodi
Har bir g'oyani 1-10 baholash talab etiladi: yangilik, yoqimlilik, yaratuvchilik. Bunda har bir berilgan
g'oyani hisobga olish zarur, ya'ni ichki va tashqi hissiyotni ham. Baholash tugagandan so'ng variantlar
sanaladi va natijalar dialog shaklida muhokama qilinadi.
“Oddiy. Murakkab. Noreal” kreativ metodi
Berilgan keys yuzasidan g'oyalarni oddiyligi (kam sarf-harajat talab etadi va qisqa fursatda bjarish
mumkin), murakkabligi(bajarib bo'ladi, lekin vaqt va sarf-harajat talab etadi) va norealligi (bajarib
bo'lmaydi) bo'yicha turkumlanadi.
“Aqliy xarita ” kreativ metodi
Ishtirokchilar bir varaq qog'oz va qalam oladi. Boshlanish nuqtasi - bu markaziy varaqda har qanday
joyda yozilishi kerak bo'lgan dizayn muammolarini o'z ichiga olgan so'z. Markaziy so'zdan tashqari,
siz kalit so'zlarni (asosiy tushunchaning ba'zi qismlarini) yozishingiz kerak, ularni o'qlar yoki filiallar
bilan birga bog'lashingiz, o'zaro aloqalarni tasavvur qilishingiz kerak. Har bir so'zdan tarkib topgan
filialga (ikkinchi darajali qismlar va boshqalar) ajralib chiqadigan yangi filial kirishi mumkin. Biz
Journal of Innovation, Creativity and Art
Vol. 2, No. 6, 2023 ISSN: 2181-4287
2
xaritani kengaytirishni davom ettirishimiz kerak, shuning uchun biz allaqachon chizilgan filiallarga
mavzuni tugatmaguncha kalit so'zlarni qo'shib qo'ygan holda qo'shamiz.
“Kyubing (ingliz tilidan Cube - kub)”
Muammoni 6 tomondan ko'rib chiqish tavsiya etiladi:
Sharh - ob'ekt nima xususiyatlarga qarab, nima ko'rganiga qarab bormi?
Taqqoslash - siz ko'rgan narsangizni nima bilan solishtirish mumkin?
Uyushmalar - ko'rgan narsalaridan qanday uyushmalar paydo bo'ladi?
Tahlil - Siz ko'rgan narsaning tarkibiy qismlari nima?
Foydalanish - siz kim va nimani ko'rasiz. Ko'rilgan tomon muqobil usullardan foydalanishi
mumkinmi?
Baholash - biz ko'rgan narsalar qanchalik qiziqarli. Subektiv va ob'ektiv.
“Birgalikdagi yechim” kreativ metodi
Ushbu texnikada sizga katta qog'ozlar va turli xil qalam va ruchka kerak bo'ladi. Tinglovchilar teng
miqdordagi ishtirokchilarga ega bo'lgan bir necha guruhga bo'linadi. Aytaylik, guruhimizda 12 kishi
bor. Ularni 6 kishilik 2 ta guruhga bo'ling. Har bir qog'oz varaqasi markazning nurlari bilan 6 ta teng
tarmoqqa bo'linadi, har bir tinglovchi ushbu sohada o'z mavzusini tushunishga harakat qilishadi. 15
daqiqadan keyin talabalar soat sohasi bo'yicha harakatlanadigan tarmoqlarni o'zgartiradilar. Endi ular
o'z hamkasblari fikrini davom ettirishlari kerak. Shunday qilib, har 15 daqiqada, tinglovchilar o'zlariga
qaytgunicha sektorlarni o'zgartiradilar. Ish yakunlangach, guruh natijani tahlil qiladi.
“ 10 kashfiyot ” kreativ metodi
O‟quvchilar o'zlarining kasbiy faoliyatida nimalarni o'rab turgani va bir hafta ichida o'zlari uchun 10 ta
kashfiyot qilishlarini taklif qilishadi. Hisobot qisqacha tavsifiga ega fotosurat shaklida taqdim etiladi
KWHL metodi
TRIZ metodi
KWHL metodi
KWHL (bilasizmi?, bilishni xohlaysizmi?, qanday bilib olsam bo'ladi?, nimani o'rganib oldim?) -
mavzudan avval talabalarining bilim va qziqishlari darajasini bilib olish uchun o'qituvchilar qo'llashi
mumkin bo'lgan va talabalarning o'qish yakunida baholash orqali yordam beruvchi vosita.
Qanday qo'llanilishi:
Sinf yoki guruhni fikrini jamlash jarayoni sifatida;
Mavzugacha yoki mavzuning boshida talabalarning mavzu haqidagi bilimlarini bilib olish uchun;
O‟quvchilar nimani bilishni xohlashlarini bilib olish uchun;
O‟quvchilar nimani bilishni xohlashlarini bilib olish uchun harakat rejasini ishlab chiqish va aniq
tuzib chiqish;
Vazifadan so'ng akslantirish uchun.
Nima uchun qo'llanilishi:
Bu strukturalangan jarayon bo'lib, u o'qituvchilarga o'quvchilar nimalarni bilishi va ularning
savollari va qiziqishlari qaerda ekanligi haqida ma'lumot beradi;
Bu talabalarning o'zlarini o'qitishiga imkon beradi;
Journal of Innovation, Creativity and Art
Vol. 2, No. 6, 2023 ISSN: 2181-4287
3
U yuqori fikrlashga yordam beradi;
U o'quv jaratyonini tashkillashtirishda o'qituvchi va talabalarga yordam beradi;
U o'qituvchiga va o'z-o'zini baholashga yordam beradi.
O„quvchilar olgan bilimlaridan foydalanish jarayonida faol ishtirok etadilar, amaliy masalalarni
yechish jarayonida bilimlarni umumiy tushunish va o„zlashtirish darajasi ortadi. Taʼlimning interfaol
shakllaridan foydalanishning har bir bosqichida o„quvchilar o„z imkoniyatlarini ochib beradilar va
jamoaviy faoliyat tajribasi to„planadi.
Interfaol taʼlim o„qituvchi tomonidan o„quvchilarning o„quv faoliyatini, ularning o„zaro taʼsiriga
yo„naltirilgan holda, o„qitishning faol usullarini qo„llashni o„z ichiga oladi: biznes va rolli o„yinlar,
harakatlar va rollarni o„ynash, qo„shma munozaralar, taqlid o„yinlari, loyiha ustida ishlash,
modellashtirish, o„z-o„zini tartibga solish ko„nikmalarini rivojlantirish mashqlari, treninglar va
boshqalar.
Dialogli o„zaro taʼsir katta ijodiy va rivojlanish salohiyatiga ega, chunki u muloqot ishtirokchilarining
o„z-o„zini anglashini faollashtiradi, fikrni aniqlaydi, shakl va mazmunning uyg„unligini talab qiladi.
Ijtimoiy xususiyatga ega bo„lgan muloqot insonning muloqot qilish, o„zaro taʼsir qilish, hamkorlik
qilish, birgalikda yaratishga bo„lgan asosiy ehtiyojini amalga oshiradi. Shuning uchun taʼlim va
tarbiyaning dialog shakllari o„qituvchiga o„quvchi shaxsini ijtimoiylashtirish uchun sharoit yaratishga
imkon beradi [1].
O„qitishning interfaol shakllarining asosiy tamoyili faol muloqot tamoyili bo„lib, u darsda turli xil
tabiat va turdagi muloqot holatlaridan foydalanishni nazarda tutadi. Darsda o„quvchilarning yuqori
darajada tashkil etilgan o„zaro munosabati muloqot ko„nikmalarini shakllantirishga yordam beradi. Biz
uchun asosiy qiziqish interfaol ish shakllari bilan ifodalanadi: munozaralar, o„quv o„yinlari (rolli
muloqot o„yinlari), keys usuli, loyiha usuli.
Munozara darsi, muhokama darsi va boshqalar kabi dars shakllari doirasida dialogli o„zaro taʼsir qilish
mumkin.
E.V.Kovalevskaya muhokamani o„tkazishning baʼzi usullarini taklif qiladi, masalan: muammoli
vaziyatni taqdim etish; muammoli savollarni ko„tarish; videolarni namoyish qilish; muammoli
vaziyatda rol o„ynash; muhokama qilinayotgan mavzu bo„yicha qarama-qarshi fikrlarni tahlil qilish;
muqobil tanlov (ishtirokchilarga muammoni hal qilishning bir nechta nuqtai nazaridan yoki usullaridan
birini tanlash taklif etiladi) [3].
Hech bir munozara savol-javobsiz tugamaydi va ularning har biri o„ziga xos xususiyatlarga ega.
To„g„ri tuzilgan savollar o„quvchilarga kerakli maʼlumotlarni olish, o„z fikrlarini bildirgan
sinfdoshlarning pozitsiyasini aniqlashtirish imkoniyatini beradi. Munozara darsi bir necha
bosqichlardan iborat. Munozara darsini o„tkazishda nutq so„zlashga faqat o„qituvchining ruxsati bilan
yo„l qo„yiladi, barcha o„quvchilar ishtirok etishlari, har biri bir vaqtning o„zida o„z fikrini bildirishi
kerak. Dars muhokamasi bir nechta bloklardan iborat bo„lishi mumkin, ular oxirida natijalar
umumlashtiriladi. Avvalo, so„z o„qituvchiga beriladi, u mavzuni tanlashni asoslaydi va qisqacha
maʼlumot beradi. Dars-munozaraning asosiy maqsadi muloqot ko„nikmalarini shakllantirishdir.
O„qituvchi vazifalarni ham belgilaydi, masalan, turli kasblar haqida tasavvurni shakllantirish, maʼlum
bir kasb uchun zarur bo„lgan shaxsiy xususiyatlarni aniqlash.
Dars uchun materiallar: kompyuter (prezentatsiya, slaydlar), kartochkalar. Keyinchalik, maʼlum bir
kasbga oid turli xil rasmlardan iborat slayd-shou mavjud, o„quvchilar navbatma-navbat kasblarni
chaqiradilar, ularni tavsiflaydilar. O„qituvchi maʼlum bir kasb imidjining shakllanishiga nima taʼsir
qilganini, qanday omillarni so„raydi. O„quvchilar navbatma-navbat gapiradilar (filmlar, kasblar
haqidagi kitoblar, ommaviy axborot vositalari, qarindoshlar, do„stlar kasblari va boshqalar). Slaydlarda
harflar paydo bo„lgandan so„ng, o„quvchilar ushbu kasblarda muvaffaqiyat qozongan kishilarning
Journal of Innovation, Creativity and Art
Vol. 2, No. 6, 2023 ISSN: 2181-4287
4
ismlarini aytadilar. O„quvchilar har biri haqida qisqacha gapirib berishadi va ular rozi bo„lmasligi
mumkin. Darsning ushbu muhokama bosqichida o„quvchilar o„z pozitsiyalarini tasdiqlovchi dalillarni
taqdim etadilar. O„quvchi o„z fikrini bildirgandan so„ng, u xulosalar chiqaradi. Keyingi o„rinda raqib
keladi, u boshqa nuqtai nazarni bildiradi, buning uchun bahslashadi. Har kim o„z fikrini bildirgandan
so„ng, umumiy xulosalar chiqariladi.
Xulosa o‟rnida shini ta‟kidlash lozimki tarbiyasi og‟ir o‟quvchilar bilan ishlash metodini ishlab
chiqishda avvalo, yuqorida sanab o'tilgan kamchiliklarni bartaraf etish yoki minimal darajaga
yetkazish, ta'lim jarayonini tarbiyasi og‟ir o‟quvchilar bilan ishlash pedagogik-psixologik
xususiyatlariga muvofiq uyushtirish, ilg'or texnologiyalardan keng foydalanish,ilm-fanning so'nggi
yutuqlarini qo'llash, o‟quvchilarnio'qitish jarayonining faol ishtirokchisiga aylantirish, ularni eng
zamonaviy didaktik vositalar bilan ta'minlash lozim bo'ladi.
| 