207
O‘lchash natijasining aniqligini baholashda ko‘pincha ehtimolligi xatolikdan foydalaniladi.
Ehtimolliy xatolik esa shunday xatolikki, unga nisbatan qandaydir kattalikni takror o‘lchagandagi
tasodifiy xatolikning bir qismi ehtimoliy xatolikdan ko‘p, ikkinchi qismi esa absolyut qiymati
bo‘yicha undan kam bo‘ladi. Bundan chiqadiki, ehtimoliy xatolik ishonchli intervalga teng bo‘lib,
bunda ishonchli ehtimollik Pq0,5 ga teng bo‘ladi.
Tasodifiy xatolik normal qonun bo‘yicha taqsimlanganda, ehtimoliy xatolik quyidagicha
topilishi mumkin.
)
1
(
)
(
3
2
3
2
2
1
n
n
Хi
Х
n
I
I
n
,
bu erda
n
i
x
n
- o‘rtacha arifmetik qiymat bo‘yicha o‘rtacha kvadratik xatolikdir.
Ehtimollik xatolik bu usulda ko‘pincha, o‘lchashni bir necha o‘n, hattoki yuz marotaba
takrorlash imkoniyati bo‘lgandagina aniqlanadi.
Amalda o‘lchashni juda ko‘p marotaba takrorlash imkoniyati bo‘lmaydi, bunday holda
ehtimollik xatolik Styudent koeffitsienti yordamida aniqlanadi. Bu holda o‘lchanadigan kattalikning
haqiqiy qiymati quyidagi formula bo‘yicha hisoblab topiladi
Xq
i
X
t
n
n
,
bu erda
t
n
Styudent koeffitsienti bo‘lib, uni maxsus jadvaldan (I-jadval) o‘lchashlar soni va qabul
qilingan ishonchli ehtimollik qiymatlariga qarab olinadi.
Shunday qilib:
1.O‘rtacha kvadratik xatolik o‘lchanadigan kattalikning haqiqiy qiymatini istalgan uning
o‘rtacha arifmetik qiymati atrofida bo‘lishi ehtimolligini topishga imkon beradi.
2. n
bo‘lganida
n
0 yoki o‘lchash sonini oshirish bilan
n
0 ga intilib boradi. Bu esa
o‘z navbatida o‘lchash aniqligini istagancha oshirish (ko‘tarish) mumkin degan xulosaga kelmaslik
kerak; chunki o‘lchash aniqligi tasodifiy xatolik sistematik xatolikka tenglashguncha oshadi.
Shuning uchun ham tanlab olingan ishonchli interval va ishonchli ehtimollik qiymatlari bo‘yicha
kerakli o‘lchashlar sonini aniqlash mumkinki, bu esa tasodifiy xatolikning o‘lchash natijasiga ham
ta‘sir ko‘rsatishini ta‘minlasin. Buning uchun 2-jadvaldan foydalanish mumkin bo‘lib, bunda
intervallar o‘rtacha kvadratik xatolikning ulushlarida berilgan va o‘lchash natijalarining nisbiy
xatoligi quyidagicha hisoblanadi:
%
100
X
X
,
bu erda:
Xqt
n
n
