32
qiymati (uzagarishi) ga bog‘liq bulib, multiplikativ xatolik deyiladi. masalan shtangentsirqo‘llar,
mikrometrlar va shularga uxshash asboblarning multiklikativ xatoligi o‘lchanadigan detalning
diametriga bog‘liq bulib, u 0,001D teng.
2. Muntazam, tasodifiy va qo‘pol xatoliklar
Muntazam xatolik deb, umumiy xatolikning takroriy o‘lchashlar maboynida ma‘lum
qonuniyat
asosida
xosil
bo‘ladigan,
saqlanadigan
yoki
uzradigan
tashkil
etuvchisiga
aytiladi.muntazam xatoliklar asbobga
bir zayyodagi faktorlar, masalan, haroratning uzgarishi,
asbobdagi nuksonlar, o‘lchash usulining namunaligi va x. lar tasirida xosil bo‘ladi. Ko‘p xallarda
xatoliklarni o‘lchash natijasiga tuzatma kuritish orkali yukotish mumkin. Ammo bu xatoliklarni
hisobga olish imkoniyati bulmasa boshqa o‘lchash usulini qo‘llash maqsadga muvofiqdir.
Muntazam xatoliklarning asosiy gurxlari quyidagilar hisoblanadi.
o‘lchash
usuli xatoliklar;
asbobiy (kurilmaviy) xatoliklar;
sub‘ektiv xatoliklar.
O‘lchash usulining nazariy jixatdan aniq asoslanmaganligi natijasida uslubiy xatoliklar
kelib chiqadi. Ular ko‘pinchalik yangi usullar qo‘llanilganda, mikdorlar orasidagi haqiqiy boglanish
taxminiy approksimatsiya kiluvchi tenglamalardan foydalanilgan paytda bo‘ladi. O‘lchash usuli
xatoligi o‘lchash
vositasi, xususan, o‘lchash kurilmasi, ba‘zida esa, o‘lchash natijasi xatoliklarini
baholashda e‘tiborga olinishi lozim.
Asbobiy (instrumental) xatolik deyilganda qo‘llanilayotgan o‘lchov asboblari xatoliklariga
bog‘liq bo‘lgan o‘lchash xatoliklari tushuniladi. Bu xatoliklarni tuzat kiritish orkali yukotish
mumkin.
Sub‘ektiv xatoliklar kuzatuvchining shaxsiy xususiyatlaridan masalan, biror singan
berilgan paytni kayd qilishda kechiqish yoki shoshilishdan, shkala bir bulimi chegarasida
kursatuvni to‘g‘ri
yozib olishdan, parrallesdan va xokazodan kelib chiqadi. Paralleksdan xosil
bo‘lgan xatolik deganda shkala sirtidan biror bir masofada joylashgan strelkani shu sirtga
perpendikulyar bulmagan yunalishda vizirlash (belgilash) natijasida kelib chiqadigan xatolik
tushuniladi.
Tasodifiy xatolik deyilganda faqat bitta kattalikni kayta –kayta o‘lchash maboynida
tasodifiy uzgaruvchi o‘lchash xatoligi tushuniladi. Bu xatoliklar kutilmagan sababalar (tokning
chastotasi
va kuchlanishining uzgarishi,datchinlarning sezgir elementlari kisilib kolishi, asbob
vibratsiyasi , o‘lchash kuchining uzgaruvchanligi va x.) tufayli xosil bo‘ladi.tasodifiy xatoliklarning
paydo bo‘lishi extimoli bilan boglovchi qonunlar mavjud. Ular tasodifiy qiymatlarni taksimlanish
qonunlari deb ataladi. Mashinasozlikda tasodifiy xatoliklarni paydo bo‘lishi va taksimlanishi
normal taksimlanish qonuni bo‘yicha sodir bo‘ladi. Paydo bo‘lishi juda ko‘p sabablarga bog‘liq
bo‘lgan (lekin bu sabablarning birortasi xam xal kiluvchi axamiyatga ega bulmaydi)
tasodifiy
xatoliklar bu qonunga buysunadi.
Tasodifiy xatolik qiymati ko‘pinchalik urtacha kvadratik xatolik (t) bilan baholanadi.
n
i
i
i
х
х
n
n
х
х
х
х
х
х
1
2
2
2
2
2
1
)
(
1
1
1
)
(
....
)
(
)
(
33
bunda n-kuzatishlar (o‘lchashlar) soni;
x
1
, x
2
, x
3
,…x
i
-kuzatishlar (o‘lchashlar) natijasi;
х
- kuzatishlar natijalarining urtacha arifmetik qiymati.
O‘rtacha kvadratik xatolik qanchalik kichik bo‘lsa o‘lchash shunchalik yuqori olib borilgan
hisoblanadi.
O‘lchash aniqligini baholash, extimollik nazariyasi pozitsiyasiga asoslanib baholanadi,
ya‘ni ishonchli interval va ni xarakterlovchi ishonchli extimollik ____ o‘lchashlar
sharoitiga karab
qabul qilinadi.
Masalan: tasodifiy xatolikning normal qonuni bo‘yicha taksimlanishi-da ishonchni interval
-35 dan +3σ gacha, ishonchli extimollik esa tasodifiy xatolikdan bittasi uzining absolyut kimti
bo‘yicha 3σ dan katta bulsa va uni ko‘pol xatolik deb hisoblab o‘lchash natijalarini kayta ishlashda
hisobga olinmaydi.
Umuman ishonchli interval Z xarfi bilan belgilanadi va Z bilan ishonyali extimollik
orasida bog‘liqlik … jadvalda keltirilgan.
-JADVAL
P
0.683
0.90
0.95
0.98
0.99
0.997
Z
1.0
645
1.96
2.33
2.58
3.00
