ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
14
METROLOGIYA VA AVTOMATLASHTIRISHNING HAMJIHATLIKDAGI
RIVOJLANISHI
Sharipov G’iyosjon Nuriddin o’g’li
Toshkent viloyati Chirchiq shahri
Chirchiq oliy tank qo’mondonlik muhandislik bilim yurti
Umumtexnika fanlar kafedrasi o’qituvchisi
sgiyosjon169@gmail.com
+998942161514
https://doi.org/10.5281/zenodo.8388508
Annotatsiya:
Ushbu maqolada metrologiya va avtomatlashtirishning hamjihatlikdagi
rivojlanishi haqida yoritib o’tilgan.
Kalit so’zlar:
tarix, Misr, Nil,
avtomatlashtirish, energetika, metallurgiya, kimyo,
mashinasozlik, kommunal xoʻjalik, metrologiya, texnologiya, quvvat, radio.
“Vatanparvarlik tarbiyasi” O‘zbekistonning
qudratiga, farovon kelajagiga bo‘lgan ishonch va
sadoqat ruhida, shu yo‘lda qilinayotgan ishga o‘z hissasini qo‘shish, undagi sodir bo‘layotgan
voqealarga daxldorligi, uning tarixiy, milliy, madaniy va ma’naviy qadriyatlarini bilish, davlat
ahamiyatiga bog‘liq bo‘lgan tushunchalarni chuqur o‘rganish va e’zozlash, uning yaxlitligini va
mustaqilligini ta’minlash yo‘lida qurollangan himoyachi sifatida shaxsiy javobgarligi, kerak
bo‘lsa Vatan manfaati yo‘lida o‘z jonini ham ayamaslik ruhida tarbiyalash tushuniladi.
Vatanparvarlik yuksak e’tiqod, vatan va millat oldidagi mas’uliyat, yuksak burchni anglashdir.
Ajdodlardan avlodlarga o'tib kelayotgan “Vatanni sevmoq iymondandir”,
- degan hadis
zamirida ham huddi shunday mazmun mujassam. Agar uzoq tariximizga nazar tashlaydigan
bo'lsak, vatanga e’tiqod tuyg'usi xalqimiz tomonidan qadimdan e’zozlanib kelinganining
guvohi bo'lamiz. Ajdodlarimiz orasidan yetishib chiqqan mashhur insonlarning xatti-
harakatlari, vatan ravnaqi yo'lida chekkan zahmatlarini, bizgacha yetib kelgan asarlari hamda
xalq og'zaki ijodi orqali bilib olishimiz mumkin.
Texnika tarixida birinchi avtomatik qurilma Misr xalifaligiga mansub bo'lgan Nil daryosidagi
suv sathini o'lchaydigan inshootni ishlab chiqqan Ahmad-al-Farg‘oniy tomonidan (847-861
yy) yaratilgan haqidagi ma’lumotlar saqlanib kelgan. Avtomatikaning fan sifatida
rivojlanishiga 1763-65 (XVIII asming ikkinchi yarmi) yillarda rus mexanigi I.I.Polzunov
dunyoda birinchi bo'lib bug' qozonida suv sathini rostlashning
berk avtomatik tizimini
(avtoregulyatomi) yaratish bilan asos solgan va sanoatda (dvigatellarda, bug' turbinalarida va
b.) avtomatlar qo'llanilishi boshlangan. 1784-yilda Djeyms Uatt tomonidan markazdan
ko'chma rostlagich, XIX asming 2 - yarmida rus olimi L.I.Konstantinov tomonidan
elektromagnit rostlagich yaratilgan. Rostlagichlaming ishlashi manfiy teskari aloqa prinsipiga
asoslangan. 1868-yildan boshlab, avtomatik rostlash boshqarish
nazariyasiga Maksvell,
Vishnegradskiy, I.A Lyapunov, A.M.Jukovskiy, N.E.Chebishevlar (1876), 1932-yildan Naykvist,
Besekerskiy, Mixaylov, Solodovnikov, Voznesenskiy, Sipkin, Neymark,
Popov va boshqa
olimlar hissa qo'shdilar. O'zbekistonda avtomatika va kibemetika fanining rivojlanishiga
V.Qobulov,
T.Bekmuratov,
M.Komilov,
F.Abugaliev,
M.Ziyaxujaev,
N.Yusufbekov,
B.Muxamedov, Sh.Gulomov, A.Ortiqov, T.Zokirov, I.Yunusov, P.R.Ismatullaev va boshqalar
katta hissa qo'shdilar. Avtomatlashtirilgan texnologik majmua — o'z ichiga texnologik
boshqarish obyekti, avtomatlashtirishning
lokal tizimi, TJABT va ICHABTni oladi. Bunday
tizimlarga Sho'rtangaz kimyo majmuini misol keltirish mumkin.
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
15
Metrologik tekshiruv va nazoratning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: -metrologiya
bo‘yicha qonunlaming va me’yoriy hujjatlar talablarining bajarilayotganligini tekshirish; -
metrologik me’yorlar va qoidalaming buzilishiga yo‘l qo‘ymaslik, zarur bo‘lganda esa,
oldini
olish; metrologik tekshiruv va nazorat quyidagilarga nisbatan qo‘llaniladi: -o‘lchov birliklari; -
o‘lchash va smash vositalari, shu jumladan, etalonlar, modda
va materiallar tarkibi va
xossalarining standart namunalari, axboroto‘lchash tizimlari; -o‘lchash va sinashlami bajarish
uslublari; -o‘lchash va sinashlarning natijalari; l l -o'lchash vositalarmi yaratuvchi, ishlab
chiqaruvchi, foydalanuvchi, qiyoslovchi va ijaraga beruvchi, o‘lchashlarni bajarish uslublarini
yaratish, attestatsiyalashni amalga oshiruvchi tadbirkorlik subyektlari; -o‘lchashlarni amalga
oshiruvchi shaxslar; -metrologik talablar qo‘yiladigan boshqa obyektlar. Metrologik tekshiruv
va nazorat quyidagilarga bo‘linadi: -davlat metrologik
tekshiruvi va nazorati; -yuridik shaxslar
tomonidan bajariladigan metrologik tekshiruv va nazorat. Xorijda ishlab chiqarilgan, import
bo‘yicha keltiriladigan standart namunalar qo‘llanilishiga belgilangan tartibda mxsat etiladi.
Xalqaro va hududiy tashkilotlarda yaratilgan standart namunalar, agar bu ishda 0 ‘zbekiston
Davlati qatnashgan va standart namunalarni tan olishga qo‘shilgan bo‘lsa, bunday standart
namunalar uni tan olishda ko‘rsatilgan shartlarga muvofiq qo‘llaniladi.
