Microsoft Word Berdimuratova Ð’.Ðı. Estetikа

1 
ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ 
BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI 
BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI 
BERDIMURATOVA A.K. 
E S T E T I K A 
(Sabaqlıq) 
Bakalavr baǵdarınıń barlıq qánigelikleri ushın 
NÓKIS - 2020 

2 
Berdimuratova A.K. Estetika. Sabaqlıq. 2020. 
Sabaqlıq Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti 
Keńesiniń 30-may 2020-jılǵı 10-sanlı protokolı menen basıp shıǵarıwǵa usınıs 
etilgen. 
Bul sabaqlıq joqarı oqıw orınlarında ótiletuǵın estetika pániniń 
baǵdarlamasına sáykes jazılǵan. Onda estetika iliminiń tiykarǵı máseleleri, 
kategoriyaları, iskusstvonıń rawajlanıw nızamlılıqları, tábiyat hám texnogenlik 
civilizaciyanıń estetikası, onıń jámiyettiń ruwxıy turmısında tutqan ornı 
haqqında sóz etilgen. Teoriyalıq máselelerdiń analizleniwi dúnya júzilik 
mádeniyattıń mısalları tiykarında ashıp berilgen. Oqıwshıǵa estetikanıń 
tiykarǵı jaǵdayların tereńnen túsiniwge járdem beretuǵın keń metodikalıq 
material menen bayıtılǵan. 
Sabaqlıq joqarı hám orta arnawlı oqıw orınları studentleri, 
magistrantlar, izertlewshiler, qanigeligin jetilistiriw orayının tıńlawshıları 
oqıtıwshılar hám ulıwma estetika máseleleri menen qızıǵıwshılar ushın 
arnalǵan. 
Juwaplı redaktor: 
J.Sagidullaeva – filologiya ilimleriniń kandidatı, docent.
Pikir bildiriwshiler: 
Yu.Alimbetov – filosofiya ilimleriniń kandidatı, docent. 
A.Yembergenov – filosofiya ilimleriniń kandidatı, docent. 

3 
Kirisiw 
Bizler jiyi-jiyi qanday da bir gózzal nárse tiykarında payda bolǵan tań qalıw 
seziwi, turmıstıń waqıyalarına qatnasta kelip shıqqan ózlerimizdiń ózgeshe 
keshirmelerimiz, 
kórkem 
shıǵarmalar 
menen 
ushırasqanda 
oyanatuǵın 
tolqınlanıwımız haqqında gáp ketkeninde, olardı sáwlelendiretuǵın seziwlerimizdiń 
hám túsiniklerimizdiń hámmesin estetika iliminiń úyrenetuǵınlıǵına dıqqatımızdı 
awdarmaymız. Bizler «estetikalıq tárbiya», «estetikalıq talǵam», «estetikalıq 
seziw», gózzallıq, kelbetsizlik, kóterińkilik, tragediyalılıq, kúlkililik degen sózlerdi 
kóp esitemiz, lekin olardıń ne ekenligin túsindirip bere almaymız. Basqasha 
aytqanda, adamlar bul ilimniń túsiniklerinen paydalanadı, biraq onıń ilimiy 
terminlerin hámme waqıtta analizlep beriwge qıynaladı. 
Bul pándi oqıw, úyreniw járdeminde adamlar haqıyqıylıqtıń hár qıylı tárepleri 
menen tanısadı. Tábiyat, jámiyet, insan hám onıń iskerligi, iskusstvo haqqında 
pikirlerge iye boladı. Berilgen obyektlerdi basqa da ilimler úyrenedi. Biraq 
estetikanıń ózgesheligi nede? Onıń obyekti hám predmeti qanday? Onıń tiykarǵı 
máselelerine qanday máseleler kiredi? Basqa ilimler menen baylanısı bar ma? - 
degen sorawlarǵa estetika ilimi juwap beredi. Ol óziniń ómir menen, qurılıp atırǵan 
huqıqıy demokratiyalıq mámleket hám puqaralıq jámiyettiń praktikası menen, 
kórkem dóretiwshilik penen baylanısın bekkemley otırıp, ruwxıy mádeniyattıń 
rawajlanıwına, iskusstvonıń gúlleniwine, xalıqtıń keń qatlamın estetikalıq jaqtan 
tárbiyalawǵa tásirin tiygizedi. 
Estetika ilim sıpatında ilimiy sistemaǵa tán bolǵan xabarlıq baylıq, teoriyalıq, 
óz-ara baǵınıwshılıq, ierarxiyalılıq, tártiplilik, birlik (monizm), minimallıq 
jetkiliklik, principial ashıqlıq, ǵárezsizlik sıyaqlı ózgesheliklerge iye bolıp, reallıqtıń 
estetikalıq qásiyetlerin hám onı gózzallıq nızamları boyınsha ózlestiretuǵın, kórkem 
dóretiwshiliktiń, sociallıq bolmıstıń hám iskusstvonıń ómir súriwin belgili 
jámiyetlik praktika baǵdarında túsinetuǵın nızamlardıń, kategoriyalardıń, ulıwma 
túsiniklerdiń sistemasın beredi.

4 
Estetikanıń predmeti, maqseti hám wazıypaları 
Adamzattıń ashılıwlarınıń ishinde eń áhmiyetli orınlardıń birin gózzallıq
paradoksları iyeleydi. Olardı estetika ilimi úyrenedi. Bul termin grektiń «estezis» 
sózinen alınıp, «sezim, seziwler arqalı qabıl etiw» degendi ańlatadı. Birinshi ret
termin 1750-jılı izertlew obyekti retinde sulıwlıq hám iskusstvo alıp qaralatuǵın 
seziwlik biliwdi belgilew ushın nemec filosofı A.Baumgarten (1714-1762-j.j.) 
tárepinen qollanıladı. Ol barlıq waqıtta adamzat aqılına, izbe-iz racionallıq 
túsindiriwge boysınbaytuǵın qubılıslardıń bar ekenliginen kelip shıǵıp, olardı 
biliwdiń ózgeshe tarawına biriktiredi hám oǵan «estetikalıq» degen atamanı beredi. 
A.Baumgartenniń aytıwı boyınsha, «Biziń ilimimizge ol filosoftıń dıqqatına ılayıqlı 
emes, adamnıń seziwlerin, qıyalların, ańız sózlerin hám qáwip-qáterlerin súwretlew 
filosofiyalıq kózqarastı (krugozordı) kemsitedi dep ayıp taǵıw múmkin. Meniń 
juwabım tómendegishe: «Filosof – ol da adam. Onıń ózin adamnıń biliwiniń oǵada 
keń tarawınan bóleklep alıwǵa ulıwma haqısı joq»
1
. 
Biraq sulıwlıq hám onıń túrleri sıyaqlı kórinbeytuǵın nárseler ústinde pikir 
júrgizgenimizde, ilim haqqında aytıw múmkin be? degen soraw payda boladı.
Gózzallıq haqqında ilimniń bar ekenligin moyınlawımız tiyis. Onı dúnya júzi 
mádeniyatınıń Platon, Aristotel, D.Didro, G.E.Lessing, I.Kant, G.V.Gegel, 
N.Chernıshevskiy, Farabi, ózlerimizdiń Berdaq, Ajiniyaz h.b. sıyaqlı eń kórnekli 
oyshılları biliwge háreket etken. Mısalı ushın, A.Baumgartenniń zamanlası bolǵan 
I.Kant estetikada hárqanday filosofiyanıń kirisiw bólimin (propedevtikasın) kóredi. 
Eger A.Baumgarten ushın ekinshi fundamentallıq kategoriya retinde iskusstvo alıp 
qaralsa, onda I.Kant estetikaǵa iskusstvo problemaları tárepinen emes, al filosofiya 
talaplarınan kelip shıǵıp qatnas jasaydı. Onıń áhmiyetli xızmetin estetikaǵa 
dialektika ruwxın kirgizgeninde kóriwge boladı. Estetikanıń anıqlaması filosofiyalıq 
terminologiyada bekkemlenip, onı XVIII ásirden baslap «gózzallıq filosofiyası» 
yaki «iskusstvo filosofiyası» problemaların úyrenetuǵın ilim sıpatında alıp qaraydı. 
Onı berilgen baǵdarda G.Gegel, keyin ala F.Shiller hám F.Shelling túsindiredi. 
1
Гилберт К., Кун Г. История эстетики. М., 1960. С. 306. 

5 
Mısalı ushın, G.Gegel óziniń «Estetika haqqındaǵı lekciyaların» tómendegi berilgen 
anıqlama menen baslaydı: «Onıń predmeti retinde keń gózzallıq patshalıǵı, anıǵıraq 
aytsaq, iskusstvo tarawı yamasa onnan hám anıǵıraǵı – kórkem dóretiwshilik alıp 
qaraladı». 
«Keń patshalıq», biraq, kórip turǵanımızday, aytarlıqtay keń emes eken. Oǵan 
Gegeldiń pikirinshe, tábiyattıń dóretpeleri de, adam da, onıń miyneti de kirmeydi. 
Iskusstvonıń ózi óz gezeginde «názik», yaǵnıy tańlap alınǵan tábiyatqa eliklew 
retinde alıp qaralatuǵınlıǵın yadqa túsirsek, onda «gózzallıq patshalıǵı» qatań 
shegaralar menen sheklengen kishigirim xanlıqqa shekem qısqaradı desek 
qátelespeymiz.
Estetika tariyxı mıńlaǵan jıllarǵa iye. Ol estetika termininiń payda bolıwınan 
kóp burın júzege kelgen. Estetikalıq tájiriybe áyyemgi dáwirden adamǵa tiyisli 
bolıp, haqıyqıylıqqa tek praktikalıq emes qatnasqa tiykarlanıw dáslepki adamnıń 
protoestetikalıq ámeliyatında óziniń eń birinshi kórinisine iye bolǵan. Alǵashqı 
protoestetikalıq tájiriybe protodiniy dástúriy tájiriybe menen qosılǵan halda ómir 
súrgen. Eń birinshi estetikalıq ámeliyatlar hám uqıplılıqlardı yadqa túsiriwler 
adamzat tariyxına tereń kirip ketedi. Olar alǵashqı adamlardıń úńgirlerdegi jar 
taslarǵa salınǵan súwretlerinde, dúnyanıń hár qıylı xalıqlarınıń mifleriniń 
mazmunında óz kórinisine iye bolǵan. Estetikanıń tariyxıy bolmısınıń eki tiykarǵı 
usılın bólip kórsetiwge boladı. Birinshisi, eksplicitlik estetika dep atalıp, oǵan XVIII 
ásirdiń ortalarında óz aldına ilim sıpatında qáliplesken estetika filosofiyalıq ilimi 
kiredi. Ekinshisi, implicitlik estetika dep atalıp, ol áyyemgi dáwirden baslanıp, 
basqa ilimlerdiń (filosofiya, ritorika, filologiya, teologiya h.b.) ishinde estetikalıq 
tájiriybeni sistemasız túrde erkin túsiniwdi ańlatadı. Implicitlik estetika estetikanıń 
barlıq tariyxı dawamında ómir súredi, biraq onıń kózge taslanıwı jańa evropalıq 
dáwirdiń keyingi basqıshlarında onıń eksplicitlik estetika menen dialogqa túsiwinen 
baslanadı. Shártli túrde implicitlik estetikanıń úsh basqıshın bólip kórsetiwge boladı. 
Birinshi basqıshı protoilimiy dep atalıp, ol XVIII ásirdiń ortalarına shekem dawam 
etedi, ekinshisi klassikalıq dep atalıp, XVIII ásirdiń ortalarınan XX ásirdiń baslarına 

6 
shekemgi aralıqtı óz ishine aladı, úshinshi basqıshı klassikalıq emes dep atalıp, ol 
XX ásirdiń ekinshi yarımınan baslanadı.
Házirgi zaman estetikası XIX ásirdiń sheklewlerin shetke ısırıp qoyıp, 
estetika sulıwlıq kózqarasınan barlıq haqıyqıylıqtı, onıń kórinislerin úyrenetuǵın 
ilim haqqında alıp qaralatuǵın keńirek anıqlamanı paydalanadı. 
Bunday kózqaras estetika haqqında, derlik, barlıq sabaqlıqlarda «Estetika 
haqıyqıylıqtı estetikalıq jaqtan meńgeriw haqqındaǵı ilim» degen anıqlamada óz 
sáwlesin tapqan. Tiykarınan, bul oy durıs berilgen, biraq anıqlamada logikanıń 
ápiwayı qaǵıydaları buzılǵanday bolıp túyiledi, olarǵa tiykarlanǵan halda 
belgisizlikti belgisizlik arqalı ashıp beriw múmkin emes. Bizler basqa ilimlerdiń 
predmetlerin anıqlaǵanımızda, ximikler haqıyqıylıqtı ximiyalıq jaqtan úyrenedi, al 
fizikler bolsa, onı fizikalıq jaqtan meńgeredi dep ayta almaymız.
Sol sebepli, estetikanı tábiyattaǵı, jámiyettegi hám iskusstvodaǵı gózzallıq 
haqqındaǵı ilim dep anıqlasaq qátelespeymiz. Biraq bul jerde estetika tarawın bizler 
sheklep atırǵanımız joq pa? - degen soraw payda boladı. Ómirde hám iskusstvoda 
kelbetsizlik, kúlkililik, tragediyalıq hám basqalardıń ushırasıwı múmkin emes pe? 
Biraq gózzallıq nızamları ilimpaz tek gózzallıq penen shuǵıllanadı, onıń qarama-
qarsılıqların – kelbetsizlikti, buǵan qosımsha gózzallıqtıń barlıq túrlerin hám 
kórinislerin, aytayıq, kóterińkilik, tragediyalıqtı sezbeydi degendi ańlatpaydı. 
g
ózzallıq nızamları, solay etip, óz ishine haqıyqıylıqtı «estetikalıq» 
meńgeriwdiń barlıq baylıǵın qamtıydı, yaǵnıy dúnyadaǵı hámme nársege ózgeshe 
estetikalıq kózqarastan qarawǵa múmkinshilik beredi, bul mazmundı kólemi jaǵınan 
keń sulıwlıq dúnyasına hám onıń nızamlarına tiyisli «estetikalıq» degen kategoriya 
ańlatadı. Biraq bul nızamlar qanday? Ulıwma, jemisti jewge bolmaǵanday, al tek 
alma, yaki almurt, yaki qárelini jegenimizdey, «estetikalıqtıń» mazmunın 
túsiniwimiz ushın onıń konkret kórinisleri menen tanısıwımız tiyis. 
Buǵan qosımsha, bizler «estetikalıq» degen túsiniktiń de tiykarǵı belgilerine 
toqtap ótiwimiz tiyis. Estetikalıqtıń tiykarın haqıyqıylıqtıń predmet hám 
qubılıslarınıń tásirsheńligi, yaǵnıy olardıń, birinshiden, qanday da bir formaǵa iye 
bolıwı hám, ekinshiden, bizlerdiń qalıs baqlawımızdıń obyektine aylanıwı beredi. 

7 
Qálegen qubılıs, waqıya, predmet Eger de olardıń sırtqı tásirsheń kórinisi ózinde 
qandayda bir ómirlik, jámiyetlik mániske iye bolsa hám adam ushın belgili 
qádiriyattı ańlatsa, onda olar estetikalıq bolıp qabıl etiledi hám bahalanadı. Sebebi, 
bir nárseler, waqıyalar bizlerde quwanıshtı, maqtanıshtı payda etse, basqaları 
jekkóriwshilikti, túńiliwshilikti keltirip shıǵaradı. Bir faktlerdiń, waqıyalardıń 
ústinen bizler kúlemiz, basqaları bizlerde qapashılıqtı oyatadı. Biraq predmet, 
waqıyaǵa bunday belgili emocionallıq qatnas, úshinshiden, qanday da bir 
mazmunlıq hám ideyalıq baha menen birigiwi tiyis. Bul berilgen belgilerge 
tiykarlanǵan halda estetikalıq dep anaw yaki mınaw predmet, qubılıs hám waqıyanıń 
tásirsheńligi jámiyetlik bahaǵa iye bolatuǵın, dúnyaǵa adamnıń ózgeshe ideyalıq-
emocionallıq qatnasına aytıwǵa boladı. Estetikalıq degenimiz keń, jıynaqlawshı 
túsinik bolıp, oǵan gózzallıq hám kelbetsizlik, tragediyalıq hám kúlkililik, 
kóterinkilik hám páslik, gózzallıq hám gózzal
emeslik, olardıń tábiyat, jámiyet hám 
iskusstvodaǵı kórinisleri kiredi. Mine, usınday estetikalıqtıń tábiyatın estetika 
úyrenedi. 
«Estetika»nıń obyekti hám filosofiyalıq mazmunı 
Estetika qorshaǵan haqıyqıylıqtı seziwlik biliwdi ańlatadı hám ol onıń hár 
qıylı táreplerin: tábiyat, jámiyet, adam, onıń jámiyettiń barlıq tarawlarındaǵı 
iskerligin sáwlelendiredi. Kúndelikli turmıstaǵı estetikalıq qádiriyat kózqarasınan 
bizler sulıw gúllerdi, úlken binalardı, adamlardıń joqarı morallıq is-háreketlerin, 
kórkem mádeniyattıń ájayıp shıǵarmaların bahalaymız. Joqarıda aytqanımızday, 
kúndelikli turmısqa qatnasta adamda payda bolatuǵın hár qıylı estetikalıq 
qatnaslardı «estetikalıq» degen túsiniktiń anıqlamasına kirgizsek boladı. Kórnekli 
ilimpaz V.Bıchkovtıń pikirinshe, estetika racionallıq dárejede qanday da bir 
jetkilikli dárejede názik hám qıyın seziletuǵın materiyalar menen islesetuǵın 
filosofiyalıq statusqa iye ilim hám sonıń menen birge ol ilimniń ádettegi jańa 
evropalıq mánisine salıstırǵanda qanday da bir úlkenirek mániske iye. Anıǵıragı, ol 
bolmıstıń qanday da ózgeshe tájiriybesin – adamnıń iyelik etiwi ushın konkret 
ustanovkaǵa iye bolǵan bilimdi, onda bola alatuǵın, úzliksiz bolmaǵan, biraq 

8 
waqıtsha úziliske túsetuǵın – bolmıs waqtın, belgili bir waqıt aralıǵında oǵan kire 
alatuǵın hám keyin taǵı da kúndelikli jasaw dárejesine shıǵa alatuǵın qanday da 
mazmundı ańlatadı
2
. Búgingi kúni, óziniń payda bolǵan waqtındaǵıday, estetikanıń 
dıqqat orayında eki tiykarǵı másele turıptı: birinshisi, estetikalıq dep belgilengen 
barlıq qubılıslardıń, processlerdiń hám qatnasıqlardıń jıynaǵı, yaǵnıy estetikalıqtıń 
ózi; ekinshiden, óziniń tiykarǵı mazmunında berilgen iskusstvo.
Klassikalıq estetikada estetikalıq sana, estetikalıq tájiriybe, estetikalıq 
mádeniyat, oyın, gózzallıq, kelbetsizlik, kóterińkilik, tragediyalıq, kúlkililik, ideal, 
katarsis, mimesis, obraz, kórkem dóretiwshilik, metod, stil, forma hám mazmun h.b. 
áhmiyetke iye boldı. Klassikalıq emes estetika (freydizm, strukturalizm, 
postmodernizm) bolsa, marginallıq problemalarǵa hám absurdlıq, sadizm, kúsh 
kórsetiw, shok, xaos, denelik, entropiya h.b. kategoriyalarǵa itibarın qaratadı. 
Bulardıń barlıǵı estetika predmetiniń kóp qırlı ekenligin kórsetedi. 
Estetikanıń ilim sıpatındaǵı ózgesheligi sonda, ol óziniń empirikalıq bazasına 
iye emes, al basqa ilimlerdiń materialınan paydalanadı. Onıń ózgeshe tektegi ilim 
ekenligi tómendegishe táriplengen. Yu.Borevtiń aytıwı boyınsha, «Estetika
ulıwmaadamzatlıq qádiriyatlardıń tiykarı, olardıń kelip shıǵıwı, qabıl etiliwi, bahası 
hám ózlestiriliwi tariyxıy jaqtan anıqlanǵan ilim»
3
. Ol filosofiyalıq pánlerdiń biri. 
Ol ilim sıpatında filosofiyanıń ishinde payda bolǵan. Bul ilimniń rawajlanıwı 
barısında estetika problemasına qatnastaǵı kózqaraslar ózgerip otırǵan. Mısalı ushın, 
antikalıq dáwirde ol filosofiyanıń bólegi bolǵan hám dúnyanıń kartinasın 
(naturfilosoflar) qáliplsetiriwge járdem bergen, poetika problemaların (Aristotel) 
úyrengen, etika menen jaqınlıqqa (Sokrat) iye bolǵan. Orta ásirlerge kelip ol 
teologiyanıń bir bólegine aylanǵan. Оyanıw dáwirinde ol tábiyat hám kórkem 
iskerliktiń óz-ara qatnasın analizlegen. Solay etip, birinshiden, kóplegen jıllar 
dawamında estetikalıq problemalar anaw yaki mınaw filosofiyalıq sistemalardıń 
sheńberinde qoyılǵan. Ulıwma aytatuǵın bolsaq, estetikanıń rawajlanıwında onıń 
problemasınıń filosofiya menen baylanıspaǵan dáwiri bolmaǵan. 
2
Бычков В.В. Эстетика. Краткий курс. М., 2003. С. 16-17. 
3
Qarańız: Борев Ю. Эстетика. М., 1988. 

9 
Zamanagóy izertlewshilerdiń biri bolǵan V.Bıchkovtıń pikirinshe, estetika 
utilitarlıq bolmaǵan subyekt-obyektlik qatnasıqlar haqqındaǵı ilim bolıp, bul 
qatnasıqlardıń nátiyjesinde subyekt obyekttiń járdeminde absolyutlik jeke erkinlikke 
erisedi. Qısqasha aytatuǵın bolsaq, estetika adamnıń universum menen garmoniyası 
haqqındaǵı ilim
4
. 
Ekinshiden, ilimiy estetika filosofiya menen baylanıslı bolıp, onıń 
principlerine tiykarlanadı hám bul baylanıs tómendegishe eki qatnasta kózge 
taslanadı: birinshiden, gnoseologiyalıq qatnasta, sebebi, estetikanıń tiykarın biliw 
teoriyası quraydı. Adamnıń haqıyqıylıqqa estetikalıq qatnası máselesi 
úyrenilgeninde, ol obyektivlik reallıq penen oylawdıń óz-ara qatnası dialektikasın 
basshılıqqa aladı. Basqasha aytqanda, estetika estetikalıq sananıń mazmunın 
ashqanda sáwlelendiriw teoriyasına tiykarlanadı. Ekinshi qatnasta, onıń tiykarı 
retinde jámiyettiń rawajlanıw nızamlılıqları hám onıń tariyxı alıp qaraladı. 
Jámiyettiń rawajlanıw teoriyasına tiykarlanbay, estetikalıq sananıń kelip shıǵıwın 
hám qáliplesiwin, iskusstvonıń tutqan rolin, onıń nızamlılıqların durıs túsiniwdiń ózi 
múmkin emes. 
Biraq sonıń menen birge estetikanı tek ǵana ulıwma filosofiyalıq jaǵdaylardı 
súwretleytuǵın ilim sıpatında da alıp qarawǵa bolmaydı. Sebebi, ol óziniń 
ózgesheligine iye, onda ulıwma nızamlar specifikalıq kóriniste háreket etedi. 
Qálegen estetikalıq teoriya belgili dárejede iskusstvonıń hám estetikalıq iskerliktiń 
berilgen tariyxıy dáwirdegi ulıwmalasıwın ańlatadı. 
Ulıwma alǵanda, estetika filosofiyalıq ilim sıpatında neni úyrenedi? 
Ol haqıyqıylıqtaǵı hám iskusstvodaǵı gózzallıqtıń tábiyatın izertleydi. Adam 
tárepinen dúnyanı estetikalıq nızamlar, sulıwlıq nızamları boyınsha ózlestiriw 
ózegesheliklerin, adamnıń dóretiwshilik iskerligin, burında kórkem dóretiwshilik, al 
házir adamlardıń qálegen dóretiwshilik iskerligin úyrenedi. Estetikada iskusstvo 
úlken orınǵa iye. Keyingi waqıtları qálegen ilim sıyaqlı estetika da rawajlanbaqta, 
onıń mazmunı bayımaqta, haqıyqıylıqtı estetikalıq ózlestiriwdiń tarawı keńeymekte,
estetikalıqtıń jańa aspektleri payda bolmaqta. Usılayınsha, texnikalıq estetika, 
4
Qarańız: Бычков В. Эстетика. Краткий курс. М., 2003. 

10 
miynet hám óndiris estetikası, turmıs hám minez-qulıq estetikası h.b. payda boldı. 
Hátteki, tábiyat ta estetika tárepinen adamnıń onı estetikalıq ózlestiriw kózqarasınan 
úyrenilmekte. Estetikalıq elementtiń adamlardıń praktikalıq iskerligine kiriwiniń 
kúsheyiwine baylanıslı onıń ilim sıpatındaǵı shegarası da keńeymekte. Mısalı ushın, 
Yu.Borev estetikanıń problemalıq maydanına altı topar problemalardı, atap 
aytatuǵın bolsaq, birinshiden, haqıyqıylıq estetikasın; ekinshiden, iskusstvo 
estetikasın; úshinshiden, teoriyalıq-xabarlıq estetikanı; tórtinshiden, receptivlik 
(qabıl etiw) estetikanı; besinshiden, texnikalıq (industriallıq) estetikanı; altınshıdan,
praktikalıq estetikanı kirgizedi
5
. Ulıwmalastırıp aytqanda, estetika haqıyqıylıqtı 
estetikalıq meńgeriwdiń barlıq tarawların úyrenedi.
Estetikalıq bilimniń strukturası 
Teoriyalıq estetika predmetiniń zamanagóy anıqlaması tómendegi 
berilgenlerdi úyrenedi: 
- estetikalıq sana hám estetikalıq talaplardıń tábiyiy-sociallıq hám predmetlik 
tiykarı sıpatında túsiniletuǵın obyektiv-estetikalıqtı; 
- estetikalıq iskerlik hám sana, teoriya hám kategoriyalar sisteması arqalı 
sáwlelengen estetikalıq subyekttiń dóretiwshi-qayta ózgertiwshi praktikasın; 
- kórkem dóretiwshilik hám iskusstvonıń eń ulıwmalıq nızamlılıqların. 
Berilgen mazmunnan kelip shıǵıp, estetika ilimiy bilimniń bir pútinlik 
sistemasın beredi hám ol óz ishine úsh tiykarǵı bólimlerdi qamtıydı: 
- estetikalıq bahanıń tábiyatı hám estetikalıq bahalıqtıń túrleri haqqındaǵı 
bólimdi; 
- estetikalıq sananıń tábiyatı hám onıń formaların; 
- estetikalıq iskerliktiń tábiyatı hám onıń túrlerin. 
Estetikalıq bilimniń strukturasına estetikalıq kategoriyalardıń hám 
anıqlamalardıń sisteması da kiredi. Estetika boyınsha ilimiy ádebiyatlarda estetikalıq 
kategoriyalardıń sistemasın shólkemlestiriwdiń hár qıylı principleri bar. Mısalı 
ushın, M.Kagan sistemanıń baslı kategoriyası retinde estetikalıq ideal kategoriyasın 
5
Qarańız: Борев Ю. Эстетика. М. 2003. С. 17-20. 

11 
alıp qaraw kerek dep esaplasa, N.Kryukovskiy estetika kategoriyaları sistemasınıń 
orayına gózzallıq kategoriyasın qoyadı. V.Jarikov bul sistemanıń tiykarı retinde 
jetiklik hám jetik emesliktiń óz-ara qatnas máselesin alıp qarasa, A.Zis estetikalıq 
kategoriyalardıń úsh gruppasın – arnawlı (qaharmanlıq, ullılıq h.b.), strukturalıq 
(ólshem, garmoniya h.b.) hám unamsız (kelbetsizlik, haram niyetli) kategoriyaların 
bólip kórsetedi. E.Krasnostanov hám D.Sredniy de estetikalıq kategoriyalardıń úsh 
gruppasın – estetikalıq iskerlik, jámiyetlik turmıs hám iskusstvo kategoriyaların alıp 
qaraydı. T.Savilova estetikalıqtıń tiykarı retinde hár tárepleme rawajlanǵan adamnıń 
hám qubılıslardıń ólshemlerin oyınlıq salıstırıw dep túsindirse, I.Maca tiykarǵı 
estetikalıq kategoriyalar dep evolyuciya procesinde ózgerip otırǵan garmoniya hám 
gózzallıqtı tán aladı. Negizinde, sistemalastırıw principleri filosofiyalıq-estetikalıq 
xarakterge iye bolıwı tiyis. Bunday jaǵdayda sistemanıń strukturasın anıqlaǵanda 
tómendegi kórsetpelerdi basshılıqqa alıw zárúr: 
- ontologiyalıq-fenomenologiyalıq hám sociallıq-gnoseologiyalıq aspektler; 
- estetikalıq kategoriyalardıń subordinaciyalıq hám koordinaciyalıq 
principleri; 
- barlıq sistemanı shólkemlestiretuǵın tiykarǵı universallıq estetikalıq 
kategoriya. 
Estetikada estetika iliminiń metakategoriyası sıpatında alıp qaralatuǵın 
«estetikalıq» degen kategoriya bar (ol haqqında joqarıda da aytıp ótken edik). 
«Estetikalıq» belgili dárejede jetiklikti ańlatadı. Jetiklik – tábiyattıń ómirlik 
zárúrligi. Odan ulıwmalıq jetiklik ideyası kelip shıǵadı. Estetikalıqtıń qásiyeti 
retinde tek ǵana garmoniyalıq (gózzallıq, estetikalıq ideal, iskusstvo) alıp 
qaralmastan, al onda disgarmoniyalıqqa da (kóterińkilik, tragediyalıq, kelbetsizlik) 
dıqqat awdarıladı. Sebebi, bulardıń ekewinde de berilgen bolmıstıń tiykarı keńnen 
óz sáwleleniwin tabadı. Estetikalıqqa bunday qatnas estetika predmetiniń shegarasın 
keńeytedi, óytkeni, jetiklikke iye bolıw haqıyqıylıqtıń barlıq qubılısların óz ishine 
qamtıydı. Biraq tradiciyalıq estetikada tiykarǵı kategoriya retinde gózzallıq alıp 
qaraladı. Bul kózqaras penen kelisiw qıyın, sebebi, gózzallıq kategoriyası barlıq 
waqıtta qatań tariyxıy mazmunǵa iye bolǵan hám ol V.Tatarkevichtiń «Estetika 

12 
tariyxı (Istoriya estetiki)» atlı miynetinde jaqsı kórsetilgen. Sol sebepli, estetikalıqtıń 
ontologiyalıq mánisi onıń jetiklikke iye bolmıs ekenliginde kórinse, 
fenomenologiyalıq mánisin – jasawdıń bir pútinligin ańlatıwshı bunday qásiyetke 
iye qubılıslardıń kóp túrliligi beredi, al sociologiyalıq mánisin estetika predmetiniń 
berilgen jaǵdayda keń hám tereń mánige iye bolıwı ańlatadı. Endi estetikalıqtıń 
gnoseologiyalıq mánisin izertlep kóreyik. Estetikalıq jetiklik sıpatında adamzattıń 
materiallıq-ruwxıy praktikası nátiyjesinde kórinedi. Ol tek ǵana «sóngen» tábiyatqa 
idealdıń proekciyasın berip qoymay, ol jańa, real specifikalıq dóretpeni ańlatadı, 
obyektivlik hám subyektivliktiń organikalıq birikpesi sıpatında payda bolǵan 
ózgeshe «ekinshi tábiyattı» beredi. Estetikalıq tek ǵana iskusstvonıń tiykarın 
beriwshi kórkem iskerlik procesinde kózge taslanıp, ózlestirilip hám ómir súrip 
qoymastan, ol adamnıń barlıq ruwxıy-praktikalıq hám materiallıq iskerliginde 
kórinedi. Onda obyekttiń qásiyetleri óz sáwleleniwin tabadı hám subyekttiń 
múmkinshilikleri adamzattıń materiallıq-ruwxıy praktikasında ózleriniń qásiyetlerin, 
múmkinshiliklerin keńnen ashıw arqalı iske asırıladı hám obyektivlesedi. Onı biz 
jetikliktiń real bolmısı dep ataymız. Obyektiv estetikalıqtıń estetikalıq biliw menen 
óz-ara baylanıs dialektikası jámiyetlik praktikanıń adamǵa haqıyqıylıqtıń 
obyektivlik estetikalıq tárepleriniń tásir etiwiniń birden-bir procesinde hám olardıń 
sulıwlıq nızamlarına tiykarlanıp ashılıwında, qayta ózgeriwinde kórinedi. 
Bul praktika procesinde óz kórinisin tabıwshı «ekinshi tábiyat» adamnan 
ǵárezsiz jasaydı hám estetikalıq biliwdiń obyektine aylanadı. Adam gózzallıq
nızamları boyınsha dórete otırıp, óziniń barlıq dóretpelerin obyektivlestiredi hám 
olardı estetikalıq biliwdiń hám jetilistiriwdiń predmetine aylandıradı. Estetikalıq 
degenimiz qatıp qalǵan nárse emes, ol tábiyattıń, eń baslısı, adamzat jámiyetiniń 
tariyxıy rawajlanıw procesinde ózgerip hám rawajlanıp otıradı. Estetikalıqtıń 
obyektivligi tek ǵana jámiyetlik rawajlanıw praktikası menen dálillenbesten, al ol 
házirgi zaman iliminiń jámiyetlik rawajlanıwınıń ullı jetiskenlikleri menen de 
dálillenedi. Estetikalıq iskerliktiń ózine tán ózgesheligi onıń adamnıń barlıq insanlıq 
tábiyatına qaratılıwında kórinedi. Iskerliktiń strukturasında maqset-háreket-

13 
operaciya-estetikalıq iskerlik universal dárejede ashıladı, sebebi, ol individuallıqtan 
jámiyetke qaray baǵdarlanadı. 
Estetikanıń tiykarǵı metodları 
Ilimiy biliw óziniń instrumenti – metodsız iske aspaydı. Qálegen ilim ulıwma 
filosofiyalıq metodologiyaǵa tiykarlanıp óziniń oylawına arqa súyey otırıp, óz 
metodların islep shıǵadı. Estetikanıń metodlarınıń biri sıpatında tariyxıylıq alıp 
qaraladı. Tariyxıylıq principi úsh áhmiyetli shártke boysınıwı tiyis: birinshiden,
qubılıslardı rawajlanıw barısında alıp qaraw; ekinshiden, berilgen qubılıstı basqa 
qubılıslar menen baylanısta alıp qaraw; úshinshiden, házirgi zaman tájiriybesin 
tariyxtı úyreniw, tariyxıy jaqtan joqarı formalardı ótmishti túsiniw ushın gilt 
sıpatında qollanıw. Tariyxıylıq principi estetikanıń ishinen óziniń predmetin adekvat 
túrde úyreniw talabı sıpatında ósip shıǵadı. Mısalı ushın, iskusstvonıń házirgi halatı 
hám onıń zamanagóy nızamları tariyxıy jaqtan qáliplesken, al onıń keleshek halatı 
qáliplesiwshi process, bizlerdiń kóz aldımızda bolıp atırǵan kórkem process 
sıpatında alıp qaraladı. «Tariyxıylıq» teoriya hám praktikanıń baylanıs baǵdarı hám 
estetikanı haqıyqıy túsiniwdiń birden bir jolı sıpatında alıp qaraladı.
Tariyxıylıqtı búgingi kúni taǵı bir metod – hár qıylı tarawlarǵa kirip 
kiyatırǵan strukturalizm metodı tolıqtıradı. Mısalı, strukturalizm kórkem shıǵarmanı 
óz-ara baylanısqan hám óz-ara biri birin anıqlaytuǵın kóplegen elementlerden 
turatuǵın belgili sistema sıpatında qarawǵa múmkinshilik beredi. Strukturalıq metod 
hár qıylı faktlerdi jıynawdı hám analizlewdi, olardıń tolıq dizimin islep shıǵıwdı, 
olardı gruppalarǵa jámlewdi hám arasındaǵı qatnastı keltirip shıǵarıwdı ańlatadı, bul 
óz gezeginde izertlew obyektiniń bir pútin obrazın jaratadı. Strukturalizm házirgi 
zaman ilimiy metodologiyasınıń ulıwma sistemasına kiredi. Bul metod basqa 
metodlar menen baylanısta alıp qaralıwı tiyis hám tariyxıy metodologiyaǵa qatnasta 
onı tolıqtırıp otıradı. 
Estetikanıń funkciyaları 

14 
Estetikanıń predmetin hám strukturasın úyreniw onıń funkciyaların ashıwǵa 
járdem beredi. Olardıń ishinde eń tiykarǵıları retinde dúnyaǵa kózqaraslıq, biliwlik, 
qáliplestiriwshi, metodologiyalıq funkciyalardı bólip kórsetiwge boladı. 
Birinshi gezekte estetika súwretshige (xudojnikke) kerek. Ol súwretshiniń 
(xudojniktiń) iskerliginiń dúnyaǵa kózqaraslıq tiykarın beredi. Biraq súwretshi 
estetikalıq bilimsiz-aq óziniń intuiciyasına hám tájiriybesine súyengen halda onıń 
nızamların qollanıwı múmkin. Bunday qatnas, yaǵnıy kórkem praktikanı teoriyalıq 
ulıwmalastırıw menen bekkemlemey túsiniw dóretiwshige problemalardı tereńnen 
hám qátesiz sheshiwge múkinshilik bermeydi. Dúnyaǵa kózqaras tek ǵana talant 
hám sheberlkti basqarıp qoymastan, onıń ózi de dóretiwshilik procesinde olardıń 
tásiri astında qáliplesedi. Dúnyanı kóriw ózgesheligi, kórkem materialdı tańlaw 
dúnyaǵa kózqaras tárepinen anıqlanadı hám retlestiriledi (tártiplestiredi). Ásirese, 
bul jerde tikkeley dóretiwshilikke dúnyaǵa kózqarastıń estetikalıq sistemada, 
obrazlarda sanalı yaki stixiyalı túrde óz sáwleleniwin tapqan tárepi kóbirek tásir 
etedi. Birinshi náwbette súwretshiniń basshılıqqa alatuǵın estetikalıq principleri 
bizge qızıq bolıp túyiledi, sebebi, súwretshiler tiykarınan adamlar ushın óz 
shıǵarmaların dóretedi. Dóretiwshilikte estetika nızamların paydalanıw uqıplılıq 
(zeyin) hám kónlikpeni biriktiretuǵın kórkem dóretiwshilikke sanalı qatnastıń 
qáliplesiwine alıp keledi. Estetika tek ǵana súwretshige (xudojnikke) kerek bolıp 
qoymastan, al ol onı qabıl etip atırǵan jámáátke de kerek. Iskusstvo eń joqarı 
dárejedegi ruwxıy keshirmelerdiń biri – lázzetleniwdi beredi. Tek usı ilim ǵana 
adamlarda estetikalıq kózqaraslardıń, ideallardıń, eleslerdiń qáliplesiwine 
múmkinshilik beredi. Sol sebepli, estetika tárbiya procesi menen shuǵıllanadı. Ol 
metodologiyalıq funkciyanı da atqaradı. Estetika filosofiyalıq ilim sıpatında búgingi 
kúni filosofiya hám iskusstvonıń konkret izertlewleri, hár qıylı iskusstvolıq pánler 
(ádebiyatqa kirisiw, muzıkaǵa kirisiw h.b.) arasındaǵı baylanıstırıwshı xızmetti 
atqaradı, yaǵnıy kórkem dóretiwshilikti, iskusstvo shıǵarmaların, estetikalıq qabıl 
etiw problemaların úyreniwde ulıwma teoriyalıq máselelerdi sheshiw konkret 
ilimler ushın metodologiyalıq tiykardı beredi. Estetika iskusstvo hám estetikalıq 
mádeniyattıń barlıq sisteması ushın hár qıylı metodlardıń járdeminde 

15 
(filosofiyalıqtan baslap arnawlı konkret ilimler menen tamamlanatuǵın) teoriyalıq 
analizdiń ulıwma principlerin belgileydi. Mısalı ushın, iskusstvo tarawın 
izertlewlerdiń nátiyjelerin ulıwmalastıra otırıp, estetika óz gezeginde onıń 
rawajlanıwına da tásirin tiygizedi. Ol estetikalıq obyektlerdiń gnoseologiyasınıń 
ústinlikke iye principlerin úyreniwge múmkinshilik beredi, olardı izertlew jolların 
anıqlaydı. 
Insan haqqındaǵı kóp túrli ilimlerdiń ishinde estetika ózgeshe orındı iyeleydi. 
Estetikalıq bilimniń seziwlik-bahalıq tábiyatı, júrgizilip atırılǵan mádeniy hám 
kórkem izleniwlerge qatnasta onıń óleshemlik
xarakterge iye bolıwı estetikanı 
mádeniyattıń ózgeshe aksiologiyası sıpatında alıp qarawǵa tiykar bola aladı. 
Adamzat mádeniyat dúnyasında turıp, estetikalıq bahalıqlardıń hám 
antibahalıqlardıń kóp túrli áleminde ómir súredi. Estetikalıq normalar hám 
qádiriyatlar adamzat jámiyetiniń rawajlanıwınıń áhmiyetli orientiri (baǵdarı) bolıp, 
onı mádeniy ekspansiyalardan qorǵaydı. 
XX ásirde mádeniyat adamnıń qadaǵalawınan shıǵıp, jańa tiptegi stixiyaǵa 
aylanǵanlıǵı hámmemizge belgili. Adamnıń jasawı ushın kóp túrli qáwipler payda 
boldı (olarǵa ekologiyalıq katastrofa, tábiyiy resurslardıń azayıwı, adamlardıń 
mádeniy dárejesiniń ulıwma tómenlewi, olardıń turmısınıń bir qálipte bolıwı menen 
alıp barılatuǵın «massalıq mádeniyattıń» keńnen tarqalıwı h.b. kiredi). gózzallıqqa, 
shınlıqqa hám jaqsılıqqa biypárwa qaraytuǵın «massalıq adam» fenomeninde jańa 
urıslardıń, massalıq kóterilislerdiń, texnogenlik katastrofalardıń qáwipleri orın aladı. 
Kórnekli alım V.Vernadskiydiń pikirinshe, adamnıń qorshaǵan ortalıqtı
biliwi biri birin bayıtatuǵın úsh – ilim, iskusstvo hám din baǵdarları boyınsha alıp 
barıladı
6
. Adam biliwdi qálegen bolmıstıń birden bir reallıǵın kóp qırlı kristall 
túrinde kóz aldına keltiriwine boladı. Onıń bir qırın ilim, ekinshisin – iskusstvo, 
úshinshisin – adamzattıń diniy tájiriybesi beredi. Bul reallıqtı túsiniwge jaqınlaw 
ushın berilgen qırlardı óz aldına qarap shıǵıw jetkiliksiz, olardıń óz-ara baylanısın 
kórip shıǵıw kerek. Qorshaǵan dúnyanı biliw hám adamnıń sanasınıń keńeyiwi 
6
Вернадский В.И. Труды по всеобщей истории науки. – М.: Наука, 1988. (Лекции 1-3. О научном 
мировоззрении). 

16 
spiral tárizde boladı. Dáslep, bilimlerdiń hám tájiriybeniń toplanıwı iske asırıladı, 
keyin bul bólek-bólek bilimlerdiń sintezi júz berip, qorshaǵan dúnya haqqında bir 
pútin elesler payda boladı. Keyin ala bul jańa sapadaǵı bilimge tiykarlanǵan halda 
tereń bilimler hám tájiriybe toplanadı h.b. Usınday sintez házirgi waqıtta iske 
aspaqta. Basqasha aytqanda, bizlerden adamzattıń barlıq bilimlerin hám tájiriybesin 
bir pútinlikke biriktiriw talap etiledi, usı tiykarda dúnya hám onıń bolmısınıń 
nızamları haqqında keńeytilgen kózqaraslardı alamız. Biraq bir pútin reallıqtı 
adamnıń qálegen biliw tájiriybesi (ilimiy, filosofiyalıq, estetikalıq, diniy) dúnya 
haqqındaǵı tolıq kózqarasımızǵa zıyan keltirmey dıqqatqa alıwı múmkin emes. 
Solay etip, estetikanıń ózgeshelikke iye predmeti probleması bárháma 
ilimpazlardıń dıqqat orayında bolıp kiyatır. Mısalı ushın, XX ásirde estetika 
predmeti átirapında júrgizilgen diskussiyalardıń arasında «estetika iskusstvonı 
úyrenbewi kerek, sebebi, iskusstvonı iskusstvo teoriyası óziniń predmeti retinde alıp 
qaraydı, al estetika bolsa gózzallıq haqqındaǵı ilim, haqıyqıylıqtaǵı da, 
iskusstvodaǵı da estetikalıqtı úyrenedi»
7
degen kózqaras ta boldı. Bul kózqaras óz 
waqtında ulıwmalıq dárejede tán alınbaǵan kózqaras bolsa da, keyingi waqıtları 
ámeliy informaciyalıq-kommunikativlik kórkem-estetikalıq iskerliktiń keńnen 
paydalanılıwına baylanıslı ol qosımsha mánige hám argumentlerge iye bolmaqta. 
Sol sebepli, abstraktlik strukturalardı dıqqatqa almay, al ǵalaba xabar qurallarınıń, 
ortalıqtıń estetikalasıwı, dizaynniń globallıq rawajlanıwı jaǵdayındaǵı realistlik 
iskusstvonı, buǵan qosımsha kompyuterlik hám virtuallıq iskusstvo tarawındaǵı 
tabıslardı esapqa alsaq, onda rawajlanıw perspektivasın iskusstvonıń tikkeley 
mazmunısız kóz aldımızǵa keltire almaymız. 
Estetika haqqındaǵı kózqaraslar tariyxı 
Estetika ózgeshe filosofiyalıq ilim sıpatında XVIII ásirge kelip bólinip 
shıǵadı. Biraq estetikalıq problematika filosofiya qáliplesken waqıttan baslap 
kóteriledi. 
Áyyemgi Greciya estetikası. Áyyemgi Greciyada estetikalıq oydıń gúlleniwi 
b.e.sh. VII–III ásirlerde baslanadı. Gomer, Gesiod sıyaqlı oyshıllarda bizler 
7
Поспелов Г.Н. Эстетическое и художественное. – М., 1965. 

17 
gózzallıq, garmoniya, ólshem sıyaqlı estetikalıq kategoriyalardı ushıratıwımızǵa 
boladı. Biraq teoriyalıq formada estetikalıq kategoriyalardıń ertedegi islep shıǵılıwın 
pifagorshılardıń mektebinde kóriwimizge boladı. Bul filosofiyada san dúnyanıń 
ruwxı sıpatında alıp qaraladı. Dúnyanı sanlar basqaradı. Buǵan qosımsha, olardıń 
pikirinshe, dúnyada on qarama-qarsılıqlar jasaydı, olar garmoniyanı keltirip 
shıǵaradı. Sanlardıń garmoniyası dúnyanıń bir pútinlik halatın anıqlaytuǵın 
qandayda bir obyektivlik nızamlılıqtı payda etedi. Dúnya, kosmos qanday da bir 
tártiplesken birlikti ańlatadı. Dúnyanıń sanlıq garmoniyasınıń praktikalıq 
tastıyıqlawın olar tárepinen dóretilgen muzıkalıq intervallardıń matematikalıq 
tiykarları teoriyası beredi. Olardıń anıqlawı boyınsha muzıkalıq tonnıń sapalı 
ózgesheligi ses beriwshi strunanıń uzınlıǵınan ǵárezli boladı. Usıǵan baylanıslı olar 
muzıkalı garmoniyanıń matematikalıq sáykesligin keltirip shıǵaradı: oktava 1:2, 
kvinta 2:3, kvarta 3:4. Olar garmoniyanı sáykessizliktiń sáykesligi dep, yaǵnıy 
qarama-qarsılıqlardıń birligi sıpatında anıqlaǵan. Olardıń pikirinshe, sulıwlıq 
probleması garmoniya probleması menen baylanıslı bolǵan, al garmoniya bolsa 
jetiklik penen birikken, yaǵnıy jetiklik garmoniyasınıń hám sulıwlıqtıń tiykarı 
birdey mánige iye. Dúnyanıń, kosmostıń jaratılısı haqqındaǵı bunday kózqarastan 
kelip shıǵıp, olar ózleriniń adamdı muzıka (nama) menen tárbiyalaw teoriyasın, 
muzıkanıń (namanıń) adamnıń minez-qulqına, ruwxıy hám fizikalıq den-sawlıǵına 
tásir etiw teoriyasın dóretken. 
Geraklit Efesskiyde de sulıwlıq bul garmoniya, biraq Pifagorday sulıwlıqtı 
sanlıq qatnasıqlardıń ózgermeytuǵın nızamlarına alıp keliwge bolmaydı. Ol 
garmoniya hám sulıwlıqtı qarama-qarsılıqlardıń birligi dep túsindirgen. Onıń 
pikirinshe, garmoniya hám ólshem dúnyanıń ulıwmalıq nızamların beredi. Ol 
sulıwlıq-garmoniyasına tómendegishe mısaldı keltiredi: nama birge qosıq aytıwda 
joqarı hám tómengi, uzın hám qısqa dawıslardı aralastırıp garmoniyanı, sulıwlıqtı 
dóretedi. 
Grek filosofiyası ushın estetikalıq sapalardıń bir pútin dúnyaǵa tiyisli dep 
qaralıwı tán. Gózzallıqtıń obyektivlik tiykarı olar tárepinen dúnyanıń ulıwma 
qurılısınan kelip shıǵarıladı, ol dúnyanıń ulıwma nızamı sıpatında kórinedi. 

18 
Sokrat (b.e.sh. 470-339-j.j.) obyektivlik principinen bas tartıp, filosofiyanıń 
oraylıq máselesi retinde adamdı alıp qaraydı. Ol dúnyanı teleologiyalıq baǵdarda 
túsinedi, yaǵnıy barlıq nárseler ózleriniń maqseti retinde adamǵa paydanı xosh 
kóredi. Estetikalıq sapalar adamnıń maqsetleri menen anıqlanadı. Payda, is ushın 
xızmet etpeytuǵın nárseler gózzal bola almaydı. Biraq Sokrat estetikalıq hám 
etikalıqtıń óz-ara baylanısın túsinedi. Ol ushın ideal retinde denesi hám ruwxı 
gózzal bolǵan adam alıp qaraladı. Bul baylanısqa grekler kalokagatiya degen 
atamanı beredi. Sol sebepli, Sokrattıń pikirinshe, iskusstvonıń máselesi retinde 
adamnıń idealın dóretiwshilik qıyallanıwdıń kúshi menen dóretiw alıp qaraladı. 
Sokrattıń ózi óz iskerligin músinshi sıpatında baslaǵan hám iskusstvo shıǵarmaların 
jaqsı túsingen. Poeziya, skulptura adamnıń keshirmelerin, seziwlerin súwretlep 
beriwi tiyis, sebebi onıń ruwxınıń halatı kórgizbeli túrde adamnıń betinde, is-
háreketlerinde sáwlelenedi.
Platonnıń (shama menen b.e.sh. 428-427 - 348-347-j.j.) pikirinshe, bizler 
jasap turǵan nárseler dúnyası shın, haqıyqıy bolmıstı bere almaydı. Haqıyqıy bolmıs 
tek ǵana ruwxıy tiykarlarǵa, «ideyalarǵa» tiyisli. Ideyalar seziwlik nárselerdiń 
prototiplerin beredi. Seziwlik dúnya seziwlerden ústin turatuǵın ideyalardıń 
sáwleleniwin ańlatadı. Onıń estetikalıq kózqaraslarınıń áhmiyetli problemasın 
gózzallıq probleması quraydı. Ol «Gippiy Bolshoy» atlı dialogında gózzallıq 
lázzetleniwdi ańlatpaydı, ol qımbat bahalı material da bolmaydı, paydalını da, 
kereklini de bermeydi degen pikirge keledi. Hámme ushın hám barlıq waqıttaǵı 
gózzallıq haqqında sorawdı qoyadı. Bizlerdiń baqlawlarımızdı basshılıqqa ala otırıp, 
ol adamnıń fizikalıq deneni jaqsı kóriwden gózzal ruwxtı jaqsı kóriwge baǵdar 
alatuǵınlıǵın kórsetedi, oy óziniń isi arqalı ideallıq dúnyanı baqlawǵa qaray 
kóteriletuǵınlıǵın aytadı. Platon ushın haqıyqıy gózzallıq tek ǵana ideyalar 
dúnyasında bolıwı múmkin. Bunday mistikalıq formada Platon tárepinen sulıwlıqtıń 
tábiyatı haqqında quramalı soraw qoyıladı hám onıń sheshiliw jolı kórsetiledi. Adam
ideyalar dúnyasına tek ǵana jaqınlaydı. Biraq bul dúnyaǵa ol seziwler formasında 
emes, al logikalıq, racionallıq formada sırtqı seziwler arqalı emes, al aqıl menen 
jaqınlaydı. Sol sebepli Platonda seziwler haqıyqıy biliwdi bermeydi. Seziwler hám 

19 
aqıl bir birinen ajıratılǵanday bolıp kórinedi. Usıǵan baylanıslı Platon bul oydı 
rawajlandırıwǵa umtıladı. Biraq ol tek sorawdı qoyadı hám estetikalıqtıń jumbaǵın 
sheshiw baǵdarına bir neshe qádemdi atlaydı. Jámiyette individ ushın ideyalar 
dúnyası qanday da bir obyektivlikti beredi. Sebebi basqa barlıq individlerdiń 
háreketi jámiyettegi adamlardıń óz-ara tásiriniń jıynaǵı ideyalar tiykarında iske 
asadı. Adamlar ózleriniń háreketlerinde ózleriniń ideyaların obyektivlestiredi. Sol 
sebepli, individ ushın mádeniyat dúnyası, sonıń ishinde ruwxıy mádeniyat, olardıń 
sanasınan tısqarıda jasawshı qanday da bir obyektivlik sıpatında alıp qaraladı. 
Bizlerdiń hárbirimiz qanday da bir konkretlikti, jekkelikti kóriwge májbúrmiz, 
olardı ideya menen anıqlanadı dep qabıllaymız. Bizler stoldı, bólmeni, nárselerdiń 
jaylasıwın, ózlerimizdiń hám basqalardıń háreketlerin, barlıq haqıyqıylıqtı anaw 
yaki mınaw ideyanıń kórinisi sıpatında qabıllaymız. Kórip turǵanımızday, ideyalar 
arqalı Platon problemanı kóre alǵan, onıń sheshiliw jolın sezgen, biraq onıń dúnyaǵa 
kózqarası bir aljasıwǵa jol qoyǵan hám ol problemanıń sheshiliw jolın burmalaǵan: 
ideyalar dúnyası adamzattıń sanasınan tısqarıda jasaydı degen juwmaqqa kelgen. 
Onıń aytıwı boyınsha, iskusstvo sayalardıń sayasın ańlatadı, sebebi súwretshi 
(xudojnik) dúnyanı seziwler járdeminde biledi, yaǵnıy ol ideyalar dúnyasın emes, al 
jekke, seziwlik nárseler dúnyasın biledi. Sol sebepli, súwretshi shınlıqqa jete 
almaydı. Buǵan qaramastan, Platon iskusstvonı seziwlik biliw dep durıs anıqlaǵan, 
ol shayırdıń emocionallıq tarawǵa tásir etedi degeninde de durıs pikir júrgizgen. 
Biraq Platon iskusstvonıń tábiyatınan haqıyqıy biliw tek ǵana racionallıq boladı dep 
qashıqlaydı. 
Aristotel (b.e.sh. 384-322 -j.j.) gózzallıq dep garmoniyanı, dúnyanıń tártibin 
túsinedi. Estetikaǵa ol «Poetika» dep atalatuǵın arnawlı shıǵarmanı baǵıshlaydı. 
Bolmıstı ol hesh nársege qatnassız gózzallıq dep anıqlaydı. Ol absolyutlik 
gózzallıqtı beredi. Gózzallıq, sulıwlıq túsiniklerin Aristotel sáykeslik, anıqlıq, 
tártipke salınǵanlıq sıyaqlı túsinikler menen baylanıstıradı. Olar ushın kólem 
sheklengenlik xarakterge iye bolıwı tiyis. Joqarı gózzallıq retinde adam alıp 
qaraladı. Bul jerde Aristotel ushın organikalıq pútinlik sıyaqlı túsinik áhmiyetke 
iye bolǵan. Ol jaqsılıq hám gózzallıqtı bir birinen ajıratıp kórsetedi hám 

20 
iskusstvonıń tábiyatın túsiniwge áhmiyetli úlesin qosadı. Oyshıl mimesis, eliklew, 
qayta tiklew teoriyasın basshılıqqa aladı. 
Katarsis túsinigi Aristoteldiń tálimatında payda bolaman degenshe 
talqılanǵan hám hár qıylı iskusstvolardı qabıl etiwge qollanılǵan. Aristotel katarsis 
teoriyasın tragediya iskusstvosınıń eń áhmiyetli komponentleriniń biri sıpatında 
islep shıǵadı. Onıń pikirinshe, katarsis affektlerden qorqıw hám tragediyalıq is-
háreketke qosılıp qıynalıw arqalı tazalanıwdı, ózin qutqarıwdı ańlatadı.
Katarsis kategoriyası estetikalıq ilim tárepinen dıqqatqa alınǵan. 
Izertlewshiler Aristoteldiń katarsis túsinigi haqqında pikir júrgizgeninde onda 
estetikalıq hám etikalıq halatlardıń ruwxıy jaqtan bir pútinlikke jámlengenligin 
aytadı. Buǵan qosımsha katarsistiń tábiyatında hám processuallıq mexanizmlerinde 
házirge shekem kóplegen jumbaqlar bar. Haqıyqatında da, ólim menen barabar 
ayqasıwlar, ómirlik katastrofalar, joyıtıwlar, tragediyalıq sheshimler hám tosınnan – 
tazalanıw hám lázzetleniw seziwleri haqqında aytıladı. Bul paradoks ústinde pikir 
júrgizip, ayırım ilimpazlar katarsistiń óz qáwipsizligin seziw sıpatındaǵı bunday 
payda bolıw shártleriniń áhmiyetli ekenligin kórsetedi. Bir tárepten, bizler 
ózlerimizdi qaharmanlardıń ornına qoyamız, al, ekinshi tárepten, bizler aldımızda 
qıyalıy oylap tabılǵan dúnyanıń, kórkem shıǵarmanıń turǵanlıǵın, olardıń bizler 
menen júz bermey atırǵanlıǵın umıtpaymız, esten shıǵarmaymız. Bir waqıttıń 
ózinde ózlerimizdi qatnasıwshı hám tamashagóy sıpatında seziw tolıq kórkemlik 
jaqtan qıynalıwdıń hám katarsistiń áhmiyetli ózgesheligin beredi. 
Aristotel kórkem haqıyqatlıq, ómirge tán xarakterlerdiń hám tiplerdiń 
dóretiwshilik sáwleleniw kúshi arqalı qayta tikleniwi haqqında da jazadı. Ol birinshi 
ret iskusstvonıń klassifikaciyasın: háreket hám tınıshlıq iskusstvosın islep shıǵadı. 
Onıń pikirinshe, iskusstvo járdeminde súwretshiniń (xudojniktiń) júreginde bar 
formalar, nárseler payda boladı. «Gózzal forma» aldınnan jasamaydı, ol 
súwretshiniń óziniń produktivlik uqıplılıǵınıń nátiyjesin ańlatadı. Bul gózzallıqtıń 
hám kórkemliliktiń tábiyatın túsiniwdegi jańa motivti beredi. Kórkem reallıqtıń 
haqıyqıy reallıqqa salıstırǵanda ózgeshelikke iye bolıwına dıqqat awdara otırıp, 
Aristotel iskusstvodaǵı haqıyqatlıqtı hám haqıyqatlıqqa uqsaslıqtıń óz-ara baylanısı 

21 
problemasın qoyadı. Haqıyqatlıqqa uqsaslıq reallıqtıń sheberlik penen 
kopiyalanıwınıń nátiyjesi sıpatında payda boladı. Iskusstvodaǵı haqıyqatlıq
haqıyqatlıqqa uqsaslıqqa salıstırǵanda joqarıda turadı, ol ózgeshe kórkem mánige 
iye bolıp, onı sáwlelendiriwge súwretshiniń barlıq kúshi baǵdarlanadı.
Aristotel tragediya teoriyasın da jaratadı. Tragediyada Aristotel fabulanı, 
xarakterlerdi, oydı, ideyanı, sózlik bayanlamalardı, muzıkalıq kompoziciyanı, 
saxnalıq jaǵdaydı, shiyelenisiwlerdi, kulminaciyanı, sheshimdi bólip kórsetedi. 
Súwretshiniń dóretiwshilik procesin intellektuallıq process sıpatında anıqlaydı. Ol 
tárepinen tamashagóyge iskusstvonıń katarsislik tásiri teoriyası da islep shıǵıladı. 
Iskusstvonı qabıl alıwshı qarama-qarsılıqlı seziwlerge iye boladı. Mısalı ushın, 
tragediyanı qabıl etkenimizde birdey waqıtta qorqınıshtı hám qosılıp qıylanıwdı 
túsiniwge boladı. Bul adamnıń affektlerden, jaman sezimlerden tazalanıwına alıp 
keledi. Tamashagóy qaptaldan qarap otıradı, biraq sol waqıttıń ózinde ol ózin sol 
processke qatnasıp atırǵanday sezedi, ózinde qosılıp qıynalıwǵa uqıplılıqtı payda 
etedi. 
Orta ásirler estetikası. Diniy kózqaraslar ústem súrip turǵan waqıtları 
estetikalıq kózqaraslar kóp qudaylılıqtı, yaǵnıy antikalıq eleslerdi biykarlaw arqalı 
ómir súredi. Tek ǵana denelik sulıwlıq biykarlanıp qoymastan, tábiyiy dúnyanıń 
sulıwlıǵı da biykarlanadı. Usıǵan qaramastan, diniy filosofiyalıq estetika antikalıq 
dáwirde qáliplesken filosofiyalıq tilden hám túsiniklerden paydalanadı. Sońǵı 
antikalıq dáwir de áyyemgi greklerdiń materialistlik kózqaraslarınan qashıqlaydı. 
Neoplatonizm mistikanıń hám káramatlı kúshtiń elementlerin ózinde jámleydi.
Bul pikirden dúnya qudaylıq oylawdıń kórinisi, qudaydıń káramatlı sulıwlıǵı 
ideyasına qaray tek ǵana bir adımnıń qoyılıwı talap etiledi. Dinshil filosoflardıń 
kózqarasları boyınsha máńgi, káramatlı, absolyut sulıwlıq retinde quday alıp 
qaraladı. Platonnıń seziwler dúnyasınan joqarıda turǵan ideyalar dúnyası haqqındaǵı 
oyları bul dáwirde óziniń shıńına jetkeriledi. Biraq Platon bul mistifikatsiya arqalı 
adamnıń tábiyatın túsiniwge ózin baǵdarlaydı. Adamnıń ideyalar dúnyasında 
jasawın, onıń iskerliginiń ideyalarǵa tiykarlanıwın, ideyalardıń ómirde iske asıwın 
Platon túsiniwge háreket etedi. Sol sebepli, adamnıń nárseler dúnyası menen óz-ara 

22 
tásir etisiwi ideyalar hám seziwlik jekke nárselerdiń ara qatnasın qabıl etiwge 
tiykarlanadı. Diniy estetika adamnıń ideallıq dúnyasın kúshli dárejede 
absolyutlestiredi, onı qudaydıń transtsendentlik dúnyasına aylandıradı. Tolıǵı menen 
ideallıqtı hám materiallıqtı bir birine qarsı qoyadı. Biliwde de, dóretiwshilikte de 
adam ideyanıń hám nárseniń qarama-qarsılıǵın olardıń óz-ara baylanısında kóredi. 
Din ruwxıy baslamanı absolyutlestire otırıp, onıń adamzattıń ómirindegi haqıyqıy 
áhmiyetin keltirip shıǵaradı, biraq buǵan qosımsha ol adamnıń tábiyatındaǵı 
ruwxıylıqtıń hám materiallıqtıń reallıq xarakterge iye óz-ara tásirin burmalap 
túsindiredi. 
Foma Akvinskiy (1225-1274-j.j.) Batıstaǵı orta ásirler estetikasına juwmaq 
jasaydı. Ol sulıwlıqtıń baǵdarın seziwler tárepinen qabıllanatuǵın, tábiyiy sulıwlıqqa 
qaratadı, onıń ózin bahalawǵa umtıladı. Onıń pikirinshe, nárseler ózleriniń sırtqı 
kórinisinde tábiyatın, tiykarın sáwlelendire alsa ǵana gózzallıqqa iye boladı. 
Sulıwlıqtı Foma Akvinskiy sulıwlıqtıń obyektivlik hám subyektivlik 
sıpatlamalarınıń jıynaǵı sıpatında anıqlaydı. Obyektivlik sıpatlamalar zárúr 
proporciyanı yaki sáykeslikti, anıqlıqtı, jetiklikti ańlatadı. Subyektivlik aspektlerdi 
ol gózzallıqtıń biliwlik uqıplılıq penen ara qatnasında kóredi, bul qatnas ruwxıy 
lázzetleniw menen alıp barılatuǵın baqlaw aktinde iske asırıladı. 
Arab-musılman estetikası orta ásirlerde islamdı qabıl etken hám arab tilin 
tiykarǵı ádebiy til retinde paydalanǵan Shıǵıs xalıqlarınıń oyshılları tárepinen islep 
shıǵılǵan estetikalıq ideyalardıń jıynaǵın beredi. Musılman Shıǵısınıń estetikası 
tábiyiy ilimiy, filosofiyalıq, teologiyalıq, filologiyalıq, ádebiy-kritikalıq hám 
iskusstvolıq teoriyalardıń tiykarında rawajlanıp, belgili dárejede aqsúyeklik 
elementler menen suwǵarılǵan mádeniyattı sáwlelendiredi. Olardıń tálimatında 
gózzallıq ózine tartatuǵın, utilitarlıq pikirlerden tazalanǵan sapanı, buǵan qosımsha 
ol nárseniń óziniń ideallıq, jetik obrazına sáykes keletuǵın kórinisin ańlatadı. 
Kórinetuǵın formalardıń hám seslerdiń sulıwlıǵınan lázzetleniw olardıń «adam 
tábiyatına» ózgeshe jaqınlıǵı menen túsindiriledi. Estetikalıq keshirmelerdiń 
obyektleriniń belgili sheńberine adamlardıń umtılıwlarınıń assotsiativlik 
mexanizmleri, kórinetuǵın formalardıń qabıl etiliwiniń psixofiziologiyalıq tiykarları 

23 
arnawlı túrde kórip shıǵıladı. Farabi, Ibn Sina, Omar Xayyam, Ibn Rushd sıyaqlı 
filosoflar hám shayırlar dúnyanıń sulıwlıǵı kosmostıń, formalardıń, reńlerdiń hám 
seslerdiń garmoniyasında dep jazadı. Bolmıs penen barabar alıp qaralǵan quday 
barlıq gózzallıq hám kóterińkiliktiń jámlengen tiykarı túrinde estetikalıq bahanıń 
predmeti retinde mistikalıq-panteistlik baǵdardıń oyshıllarında (Ibn al-Arabi, Rumi) 
alıp qaraladı. Olardıń miynetlerinde qudaylıqtıń nárselerge immanentliligi dúnyanıń, 
tábiyattıń hám adamnıń jasawın óz aldına ómir súriwshi ullılıq dárejesine kóteredi. 
Adamda sırtqı, fizikalıq sulıwlıq hám dıqqatqa kóbirek ılayıqlı bolǵan ishki, 
intellektuallıq-ádep-ikramlılıq sulıwlıq bólip kórsetiledi. «Adab» haqqındaǵı tálimat 
islep shıǵıladı. Ol hár tárepleme rawajlanǵan insanǵa qoyılatuǵın talaplardı ańlatadı. 
Utilitarlıq máptiń joq bolıwı hár qıylı múmkin bolǵan kásiplerdiń ishinen kórkem 
dóretiwshilik penen baylanıslı bolǵan iskusstvolardı bólip kórsetiw ólshemi 
sıpatında alıp qaraladı. Antikalıq dástúrlerge tiykarlanıp, bul dáwirdiń filosofları 
kórkem dóretiwshiliktiń tiykarına eliklewdi (mimesis) qoyadı. Ol qabıl etilgen 
obrazlardıń saqlanıwı hám erkin túrde óz-ara tásir etisiwi menen birlikte 
qıyallanıwdıń funkciyasın beredi dep tabılǵan. Sol sebepli poeziyanıń specifikasın 
«jalǵan», yaǵnıy real haqıyqıylıqqa uqsastıratuǵın, biraq onı dál ózindey qılıp qayta 
tiklemeytuǵın, kórkem qıyal beredi dep túsindirgen. Poetikada eki baǵdar bólip 
kórsetiledi. Birinshisi, Aristoteldiń «Poetika»sına tiykarlanıp, poetikalıq tildi onıń 
shınlıǵı yaki jalǵanlıǵınan biyǵárez túrde emocionallıq reakciyanı (unamlı yaki 
unamsız) shaqıradı dep alıp qaraǵan (Farabi, Ibn Sina, Ibn Rushd). Ekinshisi bolsa, 
óziniń dıqqatın poetikalıq trop hám figuralardıń islep shıǵılıwına hám 
klassifikaciyasına qaratqan. Ádebiyattanıwda bolsa, qosıqlardıń forma hám 
mazmunınıń («sóz» hám «ideyanıń»), dástúrler hám jańalıqlardıń, estetikalıq 
bahalardıń subyektivliligi hám obyektivliliginiń óz-ara qatnası máseleleri, ádebiy 
talǵamlardıń hám normalardıń ózgeriwleri, poetikalıq dóretiwshilik problemaları 
úlken orındı iyelegen. Muzıkalıq estetika Aristotel, pifagorshılar sıyaqlı antikalıq 
dáwirdiń oyshıllarınıń muzıkalıq teoriyaları tiykarında muzıkalıq ámeliyattı 
ulıwmalastırıw jolı menen rawajlandırıldı. Muzıkanı orta ásirler ushın xarakterli 
túrde aspanlıq hám jerlik dep bóliw Farabi hám Ibn Sina tárepinen sınǵa alınǵan. 

24 
Muzıkanıń estetikalıq tásiriniń ózgesheligi onıń nárselik substratta sáwlelenbey, 
ruwxqa tikkeley tásirinde hám oǵan tiyisli bolǵan garmoniyanıń waqıtlıq izbe-izlikte 
ashılıwında kórinedi. Muzıkanıń kelip shıǵıwı, ol haqqındaǵı ilimlerdiń 
klassifikaciyası máseleleri, onıń adamlardıń keypiyatına, ádebine, fizikalıq halatına 
tásiri menen baylanıslı problemalar úyrenildi. Islam tárepinen kórkem óner 
iskusstvosına qoyılǵan sheklewler kórkem dóretiwshiliktiń kórsetilgen tarawdaǵı 
problemalarınıń bul dáwirde teoriyalıq dárejede izertlenbew sebepleriniń biri 
bolǵan. Bul tarawdaǵı máseleler, tiykarınan, kórnekli súwretshiler hám 
kalligraflardıń dóretiwshiligin analizlegende ǵana qaralǵan. Súwretshilerdiń 
shıǵarmaların bahalawdıń eń joqarǵı ólshemin haqıyqatlıqqa jaqın bolıw bergen. 
Texnikalıq orınlawdıń jetiskenlikleri retinde súwrettiń boyawlarınıń tazalıǵı hám 
ashıqlıǵı, garmoniyası, jeńilligi, juwmaqlanǵanlıǵı hám qattılıǵı alıp qaralǵan. 
Olardıń pikirinshe, ashıqlardı, baǵlardı, gúllerdi táripleytuǵın názik súwretler, 
muzıka sıyaqlı, keypiyattı kóteredi, qayǵı-ǵamdı joq etedi, ruwxıy hám fizikalıq 
kúshlerdi bekkemleydi. Kalligrafiya iskusstvosı joqarı bahalanǵan, ol óz 
sáwleleniwin quday tárepinen birdey waqıtta dóretilgen eki qálem koncepciyasında 
(kalligraftıń qamıslıq perosında hám súwretshiniń kistinde) tapqan. Musılman 
Shıǵısınıń estetikalıq ideyaları orta ásirlerdegi Evropaǵa hám Oyanıw dáwirine 
keńnen tásirin tiygizgen.
Oyanıw dáwiri estetikası. Oyanıw dáwiriniń dúnyaǵa kózqarasın Djovanni 
Piko dela Mirandolanıń «Insan qádiri haqqında gáp (Rech o dostoinstve 
cheloveka)» atlı miynetinde keltirgen pikirinen kóriwimizge boladı. Mirandola 
(1463-1494-j.j.) quday adamdı dóretip hám onı dúnyanıń orayına qoyıp, adamǵa 
tómendegishe gáplerdi aytadı deydi: «Adam bizler saǵan belgili orındı da, ózińe tán 
bolǵan obrazdı da, ózgeshe minnetti de bermeymiz, sebebi, orınǵa da, kelbetke de, 
minnetke de sen ózińniń qálewiń boyınsha, ózińniń erkińe hám óz sheshimińe 
sáykes iyelik etiwiń kerek. Basqa dóretpelerdiń obrazı bizlerdiń qabıl etken 
nızamlarımız shegarasında anıqlanǵan. Sen bolsań, hesh qanday shegaralar menen 

25 
sheklenbey, men bergen huqıqqa tiykarlanıp, ózińniń sheshimiń boyınsha ózińniń 
obrazıńdı anıqlaysań»
8
. 
Qayta tikleniw dáwirin antikalıq dáwirge qaytıw dep te ataǵan. Biraq ol 
antikalıq dáwirden adamdı, adamnıń idealın túsiniw menen túp tiykarınan 
parıqlanǵan. Antikalıq dáwir shegaraları sheklengen hám óziniń tábiyatı menen 
anıqlanatuǵın adam haqqında kózqaraslardı qáliplestiredi. Qayta tikleniw dáwiriniń 
kózqarası birinshi ret bul dúnyanıń adamınıń rawajlanıwı ushın hesh qanday shekti 
qoymaǵanlıǵın túsindiredi. Adamnıń dóretiwshilik kúshleriniń sheklenbegenligin 
sezip baslaydı. Qayta tikleniw dáwiri ertedegi kapitalistlik basqıshtı beredi. Orta 
ásirler óndiriwshi kúshlerdiń rawajlanıwın tayarlaydı, xalıqtıń sanı artadı, kásipler 
jetilistiriledi, adam tábiyat nızamların túsinip baslaydı. Adamnıń ózi de ózgerip 
otıradı. Onıń oylawı, erki, mápi, qızıǵıwshılıǵı, talapları rawajlana baslaydı. 
Adamnıń óziniń rawajlanıwı zárúrlikke aylanadı. Ertedegi kapitalizm jekke 
aktivlilikke, tapqırlılıqqa zárúrlikti payda etedi. Adam ózine qatnastı, ózin túsiniwdi 
qayta kórip shıǵadı. Qayta tikleniw dáwiri oyshılları adam tábiyatı boyınsha saqıy, 
jamanlıqtı rawa kórmeydi, eń baslısı adam óziniń is-háreketleri menen ózin 
ulıǵlaydı degen pikirlerdi aytadı. Qayta tikleniw dáwiri ruwx titanları menen bay 
bolǵan. Dáwirdiń idealı retinde – jetik sheberler (master) alıp qaralǵan. Qayta 
tikleniw dáwiri titanları bir neshe tillerdi bilgen. Iskusstvonıń bir neshe túrlerine 
iyelik etken. Leonardo da Vinchi músinshi de, injener de, shayır da, súwretshi de, 
arxitektor da, filosof ta, iskusstvo teoretigi de bolǵan. Qayta tikleniw dáwiri 
iskusstvosınıń orayına kúndelikli quwanıshlar menen jasaytuǵın tábiyiy, seziwlik 
adam qoyılǵan. Buǵan qosımsha Qayta tikleniw dáwiri joqarı ruwxıylıqqa hám 
ádep-ikramlılıqqa, abıroyǵa, ar-namısqa iye adamnıń idealın dóretedi. Dante «Ilahiy 
komediya» atlı shıǵarmasında adamzattıń basıp ótken dáwirlerin kóz aldınan 
ótkeredi, hám bul dáwirlerdiń ádep-ikramlılıq halatına dozaqqa túsken tariyxıy 
insanlardıń táǵdiri mısalında sholıw jasaydı. Bokkachcho «Dekameron» atlı 
shıǵarmasında shirkewdiń xızmetkerleriniń dinge kózabalıq berilgenligine 
8
Пика дела Мирандола Джованни. Речь о достоинстве человека. Комментарий к канцоне о любви 
Джироламо Бенивьени. – В кн.: Эстетика Ренессанса. М., 1981. С. 248-305. 

26 
mısqıllaw formasında óz qatnasın kórsetedi. Ol haqıyqatında dinge sıyınıwshı 
adamzatqa tán bolǵan álemlik eki júzlilikke qarsı shıǵadı. Hám adam ruwxınıń 
haqıyqıy tazalıǵın izleydi. Bul dáwir filosofiyası, kóbinese, iskusstvo problemaları 
menen shuǵıllanadı. Bul dáwirdiń iskusstvosı tiykarınan dúnyaǵa kózqaraslıq 
funkciyanı atqaradı. Ol dáwirdiń seziwlik idealın dóretedi, hám ol óz gezeginde 
adam óziniń seziwligin ózi dóretetuǵınlıǵın ańlatadı. Dáwir teoretikleri iskusstvonı 
tábiyattı biliw forması dep túsindiredi. Bul kózqaras durıs, sebebi adamnıń tábiyatı 
seziwlik jaqtan qabıllanatuǵın tábiyat sıpatında adamǵa násillik jaqtan berilmeydi. 
Ol bul tábiyattı qıyallanıw kúshi járdeminde jaratadı hám onı ózlestirip otıradı. 
Bul dáwirdiń eki ullı oyshıllarınıń kózqaraslarına toqtap óteyik. Olardıń 
birewi jazıwshı hám ilimpaz, xudojnik hám muzıkant sanalǵan italiyalı ilimpaz 
Leon Batista Alberti (1404-1472-j.j.). Ol jivopis, skulptura hám arxitektura 
haqqında traktatlar jazadı. Ilim hám iskusstvonı baylanıstırıwǵa urınadı. Arxitektura 
hám súwretlew iskusstvosına oylawdıń matematikalıq metodın qollanadı.
Perspektiva haqqındaǵı táliymat jivopistegi eń tiykarǵılardıń biri, al ol bolsa, 
Albertidiń pikirinshe, matematikalıq ilim bolıp sanaladı. 
Barlıq iskusstvolardıń ishinde Alberti arxitekturanı joqarı bahalaydı. Onıń 
jaqsı jaǵın bóleklerdiń jaylasıwı, binanıń tamamlanǵanlıǵı, garmoniya sıyaqlı sanlı 
kórsetkishler menen anıqlaydı. Bina iskusstvonıń shıǵarmasına óziniń bezeliwi 
menen emes, al bóleklerdiń sáykesligi hám garmoniyası menen aylanadı. Ol 
bezewdi biykarlamaydı, biraq sulıwlıq hám bezewdiń arasında qatań ayırmashılıqtıń 
bar ekenligin aytadı. Onıń pikirinshe, olardıń arasındaǵı ayırmashılıqtı bizler 
seziwler arqalı túsinemiz, sulıwlıq nege tiyisli bolsa, sol nárseniń barlıq bólekleriniń 
qatań sáykesli garmoniyası, ol jerden bizler hesh nárseni alıp ta taslay almaymız, 
oǵan bir nárseni qosa da almaymız.
Bul dáwirdiń taǵı da bir kórnekli wákili italiyalı oyshıl Leonardo da Vinchi 
(1452-1519-j.j.) bolıp, ol hámmege belgili «Monna Liza»nıń (Djokondanıń) hám 
basqa da ájayıp jivopis shıǵarmalarınıń avtorı, ilimpaz, injener, skulptor, ulıwma, 
joqarıda aytqanımızday, hár tárepleme sawatlı adam bolǵan. 

27 
Orta ásirler dáwirinde, shirkew hám diniy kózqaraslar ústemlik etken waqıtta
iskusstvonıń shıǵarmalarınan ómir uzaqlasadı. Xudojnikler tek xudojniklerden 
úyreniwi shárt edi. Oqıwshılar shártli túrde shıǵarmalarında diniy temalar saqlanǵan 
ózleriniń masterleriniń dóretpeleriniń kóshirmelerin ózgertpesten súwretlegen. 
Usınday waqıtta óziniń juwmaqlanbaǵan «Kniga o jivopisi» atlı miynetinde 
Leonardo da Vinchi tábiyattan úyreniw kerek degen ideyanı alǵa súrgen. Onıń 
kózqaraslarında sol dáwirdiń eń áhmiyetli ózgesheligi – ómirge bolǵan muhabbat, 
turmıstı seziw, onıń sulıwlıǵın bekkemlew sáwlelengen. 
Ol ilim hám iskusstvonı salıstırıp, olardıń arasındaǵı ulıwmalıqtı kóredi, 
olardıń óz-ara tásirin izertleydi. Ol xudojniktiń iskerligin teoriyalıq jaqtan 
dálillewge hám túsiniwge háreket etedi. Iskusstvolardıń ishinde eń jetik túr sıpatında 
ol jivopisti alıp qaraydı, onı poeziya hám basqa iskusstvolar menen salıstırıp, olardı 
joqarı bahalay otırıp, báribir súwretlew ónerine ústinlikti beredi. Onıń pikirinshe, 
eger xudojnik oǵan súyispenshilikti inam etetuǵın, gózzal nárselerdi kórgisi kelse, 
onda olardı dóretiw xudojniktiń hákimliginde boladı, al eger ol kelbetsiz nárselerdi 
kóriwdi qálese, onda ol olardıń ústinen óz hákimligin ornatatuǵın quday boladı. 
Álemde tiykar sıpatında, qubılıs sıpatında yaki qıyallanıw sıpatında ómir súriwshi 
barlıq nárselerge ol dáslep ruwxta, keyin óziniń qollarında iyelik etedi. Sol sebepli, 
jivopis basqa iskerlikten joqarıda bolıwı tiyis, óytkeni ol ózinde tábiyattaǵı barlıq 
ómir súriwshilerdiń de, ómir súrmeytuǵınlardıń da formaların jámleydi. Berilgen 
pikirde xudojniktiń kúshi haqqındaǵı Leonardo da Vinchiniń ideyası alǵa súrilgen. 
Ol tábiyattaǵı bar nárseni de, joq nárseni de qayta tiklewge uqıplı, ol dóretiwshi. 
Óziniń pikirlew názikligi boyınsha jivopis barlıq adamnıń basqa dóretpelerinen 
ústinlikke iye boladı, sonıń ushın kimde kim onı jaman kórse, ol adam filosofiyanı 
da, tábiyattı da jaqsı kórmeydi. Usılayınsha, jivopis adamnıń gimnine aylanadı.
Klassicizm estetikası. Bul dáwir bir pútin ekonomikalıq bazardıń úlken 
territoriyalarda qáliplesken dáwir. Kúshli oraylasqan mámleketlerdiń payda bolıw 
dáwiri. Usıǵan baylanıslı bir tilde sóyleytuǵın, birdey psixologiyalıq kelbetke iye 
milletler qáliplesip baslaydı. Ilimlerdiń, ilimiy oylaw túriniń rawajlanıwı baslanadı. 
Dáwirdiń ulıwma talabı retinde individtiń puqaralıq minnetke baǵınıwı alıp qaraladı. 

28 
Buǵan qosımsha individlerdiń óz-ara qatnasında mámlekettiń roliniń kúsheyiw 
zárúrligi payda boladı, sebebi jańa burjuaziyalıq qatnaslardıń kúsheyiwi hámme 
adamlardıń hámme adamlarǵa qarsı urısı menen alıp barıladı. Dáwirdiń estetikalıq 
kózqarasları óz waqtınıń tásirin ózinde sáwlelendiredi. Racionallıq kózqaras francuz 
teoretigi, sınshısı, shayırı Nikolo Bualonıń (1636-1711-j.j.) estetikasın keltirip 
shıǵaradı. Óziniń taqmaq túrinde jazılǵan «Poetikalıq iskusstvo» atlı shıǵarmasında
Bualo iskusstvonıń janrları hám túrlerin belgili bir tártipke salıw ideyasın alǵa 
súredi. Onıń pikirinshe, ruwxıy baslama sırtqı, materiallıqtı gózzalǵa aylandıradı. 
Biraq Bualo ushın ruwxıy baslama aqıldı ańlatadı. Shınlıqsız sulıwlıq joq. 
Iskusstvonıń janrlarınıń qatań anıqlıǵı, aytayıq, dramada waqıttıń, orınnıń hám 
hárekettiń birligi principi aqıllılıqtı aldı menen aqıl logikasına say, anıq logikalıq 
formalarǵa tiykarlanǵan shólkemleskenlik dep túsiniwden kelip shıǵadı. Iskusstvonı 
bunday túsiniwdiń anıq mısalı retinde sulıwlıqtı tábiyatqa inam kórgen princip 
basshılıqqa alınatuǵın Versal baǵı alıp qaraladı. Jabayı tábiyat sulıwlıqqa iye emes, 
al tek ǵana adam aqılı menen qorshalǵan tábiyat ǵana sulıw bola aladı. 
Bilimlendiriw (aǵartıwshılıq) dáwiri estetikası. Kapitalistlik jámiyettiń 
rawajlanıwınıń keyingi basqıshına krepostnoylıq huqıqqa qarsı turıw tán. Qudayǵa 
jaqın turıw ideyası, qudaylıqqa qaray ulıǵlaw xalıqtı bilimlendiriw ideyası menen, 
aǵartıwshılıq penen almasadı. Aǵartıwshılıq dáwiriniń kósemleri (Jan-Jak Russo, 
Volter, Golbax, Gelveciy, Denni Didro) xalıq massasınıń, diyxanlardıń máplerin 
qorǵap baslaydı. Olar krepostnoyshılıqtı joq etiw ulıwma jaqsı halatqa (xalıqtıń 
jasaw jaǵdayınıń jaqsılanıwına) ákeletuǵınlıǵına isenedi. Bul dáwirde ertedegi 
burjuaziyalıq revolyuciyalar bolıp ótedi. Burjuaziya xalıqqa azatlıq áperiwshi 
progressiv klass retinde maydanǵa shıǵadı. Bul dáwirdegi burjuaziyanıń ideyaları 
progressivlik xarakterge iye bolǵan. Onıń ruwxıy kósemleri sawatsızlıq, diniy kóz 
boyawshılıq, orta ásirlerdiń psevdoilimi, gumanizmge qarsı feodallıq moral, diniy 
iskusstvo hám estetika menen gúres alıp baradı. Bul dáwir estetikası Ullı francuz 
revolyuciyasınıń aldındaǵı úshinshi qatlamnıń ideologiyasınıń sostav (quram) 
bólegin beredi. Bul estetika hámmege tiyisli bolǵan, demokratiyalıq xarakterge iye, 
ómirdi qayta tiklewshi principti basshılıqqa alatuǵın, shınlıqqa iye iskusstvo 

29 
haqqında kózqaraslardı rawajlandıradı. Deni Didronıń pikirinshe, iskusstvo tiplik 
xarakterlerdi qayta tikleydi, hárbir qatlam óziniń xarakterli belgilerine, adamlıq 
kelbetlerine iye boladı. Kórkem dóretiwshilikti bahalaǵanda, ol onıń baslı ólshemi 
retinde ómirge sadıqlıqtı, ómir shınlıǵın, joqarı ádep-ikramlılıq ideyanı alıp qaraydı. 
Usılayınsha, ol teoriyalıq jaqtan realizm principlerin dálilleydi. 
D.Didro óziniń filosofiyalıq traktatlarında demokratiyalılıq, tábiyǵıylıq, 
adamdı joqarı morallıq ruwxta tárbiyalaw sıyaqlı talaplardı alǵa súredi. Onıń 
iskusstvo haqqındaǵı oyları konkret shıǵarmalardıń analizi menen baylanısta alıp 
qaraladı. Onıń sáwlelendiriw quralları, arnawlı texnikalıq usıllar haqkındaǵı pikirleri 
kórkem dóretiwshilik metodları haqkındaǵı bir pútin tálimattı beredi. D.Didronıń 
pikirinshe, jivopis ushın eń baslısı reń boladı. Reńlik kóp túrlilik ushın gúresti ol 
iskusstvodaǵı shınlıq ushın gúrestiń bir bólegi sıpatında túsindiredi. Onıń aytıwı 
boyınsha, tábiyattaǵı reńlik gamma quramalı, sol sebepli, ol tonlar, yarım tonlar, 
svet, sayalar, sayalardı boyaw xaqqında kóplegen jańalıqlardı ashadı. D.Didronıń 
estetikalıq kózqaraslarında teatr da úlken áhmiyetke iye bolǵan. Ol teatrlıq 
iskusstvonıń tárbiyalıq xarakterin teatrdan kelisimge keliwdi, ózińniń máplerińdi 
ulıwma máplerge boysındırıw uqıplılıǵın úyreniwde kóredi. Bul dáwirdiń derlik 
barlıq iskerleri iskusstvonıń tárbiyalıq roli haqqında jazadı hám diskussiyalar alıp 
baradı. Francuz filosofı E.Kodilyak (1714-1780-j.j.) iskusstvonıń kelip shıǵıwınıń 
baslı sebebi retinde adamlardıń qatnasıqqa túsiwge bolǵan talabın alıp qaraydı. 
Germaniyadaǵı aǵartıwshılıq dáwiriniń kórnekli wákili retinde hár tárepleme 
sawatlı oyshıl, filosof, dramaturg, kórkem sınshı, klassikalıq áyyemgi dáwir 
boyınsha qánige Gotxold Efraim Lessingti (1729-1781-j.j.) alıp qarawımızǵa boladı. 
Onıń baslı miynetleri: «Laokoon» hám «Gamburlıq dramaturgiya (Gamburgskaya 
dramaturgiya)».
Onıń pikirinshe, iskusstvonıń maqsetin bizlerdiń ne islewimiz kerek, neden 
awlaq bolıwımız tiyis, jaqsılıq hám janmanlıqtıń haqıyqıy tiykarı menen tanısıw, 
sulıwlıq hám jaqsılıqtın barlıq sáykesligin kórsetiw, predmetlerdiń shın mánisin 
ashıp beriw belgileydi. Biraq, bul ulıwma máselelerdi iskusstvonıń hárbir túri óz 
betinshe sheshedi, sol sebepli Lessing olardıń hár qaysısınıń múmkinshiligin 

30 
anıqlaydı. Bul máseleni sheshiwde ol iskusstvonıń keń tarqalǵan eki – jivopis (onıń 
ishine skulpturanı da kirgizedi) hám sóz iskusstvosı bolǵan túrlerin salıstıradı. Ol óz 
dáwirinde áyyemgi grek shayırı Simonidtiń poeziyanı jivopis penen salıstırıp, 
poeziya bul «sóyleytuǵın jivopis», al jivopis bolsa, «sóyley almaytuǵın poeziya» 
degen pikirine arqa súyeydi. Estetikalıq ilim iskusstvonıń berilgen eki túrin bir 
birine jaqınlastırıp, olardıń ulıwmalıq belgilerin izlese (parqın kórmese), Lessing 
olardıń arasındaǵı ayırmashılıqtı kórsetiwge háreket qıladı. Onıń pikirinshe, bir 
predmettiń ózi, bir birine uqsas bolǵan qubılıslar da plastikalıq iskusstvonıń (jivopis 
hám skulpturanıń) hám poeziyanıń tilleri menen principial dárejede hár qıylı túrde 
jetkerilip beriledi. Plastikalıq iskusstvolar waqıyanıń momentin súwretke aladı, ol 
haqqındaǵı kózqarastı beredi, kartinanı dóretedi hám onıń járdeminde, 
haqıyqıylıqtıń momentiniń súwreti arqalı adamnıń xarakterlerin ashıp beredi hám 
anaw yaki mınaw ideyanı sáwlelendiredi. Poeziya bolsa, kerisinshe, anaw yaki 
mınaw dárejedegi háreketsiz nárseniń súwretin salıw uqıplılıǵına iye emes. Sóz 
tikkeley súwret salmaydı, al ómirdi waqıtta, ózgerislerde, hárekette jetkerip beredi.
Jivopistiń predmeti retinde eń aldı menen deneler, al poeziyanıń predmeti retinde 
háreketler alıp qaraladı. Lessingtiń aytıwı boyınsha, waqıttaǵı izbe-izlik shayırdıń 
tarawı, keńislik bolsa jivopisshiniń (súwret salıwshınıń) tarawı bolıp qala beredi 
hám ol turaqlı halattı beredi. 
Lessingtiń aytıwı boyınsha, shayır-jazıwshı denelik sulıwlıqtıń súwretin 
salıwdan bas tartıwı tiyis. Biraq ol sulıwlıqtı hárekette yaki qıya túrde, qaptaldan 
qabıl etiwshi tárepten kórsetiwi zárúr. Ol Elenanınıń sulıwlıǵın mısal retinde 
keltiredi. Onıń sulıwlıǵın tikkeley hám kórgizbeli túrde tek ǵana skulptor yaki 
jivopisshi (súwret salıwshı) jetkerip bere aladı. Óziniń ózgeshe wazıypaların 
túsinetuǵın shayır bolsa sóz iskusstvosınıń nızamları boyınsha sulıwlıqtı 
súwretleytuǵınlıǵın aytadı. Ol mısal retinde Gomerdiń «Iliada»da hesh bir jerde 
Elenanıń sulıwlıǵın tuwrı súwretlemegenligin kórsetedi. Biraq Gomer oqıwshıǵa 
onıń sulıwlıǵı haqqındaǵı kózqarastı, danıshpan troyalı ataxanlardı 
tásirlendirgenligi haqqındaǵı halatın bayanlaw arqalı, sińdiredi. Poeziya adamnıń 
ulıwma xarakterin individuallastırıwı, onı rawajlanıwda kórsetiwi múmkin, onıń 

31 
ruwxıy halatların jetkerip beredi. Skulpturadaǵı obraz teklik tiykardı sáwlelendirse, 
poeziyadaǵı obraz individuallıqqa iye boladı, sol sebepli, onıń wazıypası hám 
múmkinshiligi basqasha belgilenedi.
Súwretlew óneriniń poeziyadan parqı sonda, ol janlı hám tikkeley tásirdi 
beredi, usıǵan baylanıslı ol qıyallanıwǵa orın qaldırıw ushın qanday da bir qubılıstıń 
keyingi basqıshına erispewi tiyis. Skulpturadaǵı tásirsheńliktiń shıńı retinde jılan 
qılǵındırıp atırǵan áyyemgi grek ózin pida qılıwshısınıń balaları menen 
súwretlengen «Laokoon» degen skulpturalıq toparın alıp qaraydı. On jıl dawamında 
grekler Troyanı jan jaqtan qorshaydı hám onı hiyle jolı menen basıp aladı. Troyanı 
basıp alıw ushın, grekler onıń dárwazısınıń qasına úlken attı soǵadı. Troyalı 
jankúyer Laokoon óziniń puqaralarınan dárwazanı buzbawın hám qanday da bir 
hiyleniń bar ekenligin sezip, attı ishke kirgizbewin iltimas qıladı. Biraq greklerdi 
qáwenderligine alǵan Afina qudayınıń xramınan eki jılan shıǵıp, jankúyerdi balaları 
menen qılǵındıradı. Usı halat skulpturada súwretlengen. 
Lessingtiń pikirinshe, bul skulpturalıq topar jetiklikke iye. Eger de adamlardıń 
qıynalıwı hádden tıs kóbeyip ketkeninde, onda súwretlenip atırǵan mazmun 
kelbetsiz bolǵan bolar edi, al kelbetsiz hám jaǵımsız nárse, onıń pikirinshe, 
iskusstvonıń predmeti bola almaydı. Onıń aytıwı boyınsha, iskusstvonıń birinshi 
nızamın sulıwlıq talabı beredi. 
Poeziyada ashıw da, qayǵı da súwretleniwi múmkin, ol kóz jasları hám kúlki 
haqqında da aytıp beriwi múmkin. Onıń sáwlelendiriw múmkinshiligi basqasha 
boladı. Biraq Lessing bul jerde mayda-shúydeni súwretlewshilikten de, biypárwa 
pámlilikten de saqlanıwdı talap etedi. Sol sebepli, ol berilgen tarawda gúmansız úlgi 
sıpatında Gomerdiń poemaların alıp qaraydı. 
Lessing poeziya hám jivopisti salıstırıp, olardı bir-birine qarsı qoymaydı, al 
olardıń birlikte bolıwın alǵa súredi. Súwretlew iskusstvosına joqarı dárejedegi 
ulıwmalastırıw tán bolsa, poetikalıq iskusstvoǵa joqarı dárejedegi individuallastırıw 
tán boladı. Biraq iskusstvonıń bul eki túrin salıstırǵanımızda hám olardıń 
tásirsheńlik múmkinshiliklerin analizlegenimizde olardıń artında ómirdiń óziniń 
problemalarınıń: individuallıq, jekelik hám jámiyetliktiń óz-ara qatnasınıń 

32 
turǵanlıǵın kóriwimizge boladı. Lessing durıs sheshimdi adamnıń individuallıq 
ádetlerin basıp taslawda hám tar jeke mápler ushın jámiyetlikten bas tartıwda 
kórmeydi, al olardıń úylesiwinde, puqaralıq minnetler hám adamnıń individuallıq 
rawajlanıwınıń birliginde kóredi.
Nemec klassikalıq estetikası. Nemec klassikalıq filosofiyasınıń tiykarın salǵan 
I.Kant (1724-1804-j.j.). Ol subyekttiń tábiyatın hám onıń uqıplılıqların túsiniwge 
bolǵan jańa qatnasqa tiykar saladı. D.Yumnıń talǵamlardıń kóp túrliligi haqqındaǵı 
oyı, usıǵan baylanıslı bizlerdiń talǵamlarımızdıń anıqlanbaǵanlıǵı obyektivlikke iye. 
I.Kant bul pikirdi rawajlandıradı, biraq onıń pikirinshe, bizlerdiń subyektivlik 
uqıplılıǵımız, sonıń ishinde estetikalıq talǵamımız, apriorlıqqa iye, yaǵnıy nárseler 
dúnyası menen belgilenbegen, biraq sırtqı dúnyaǵa qatnasta ulıwmalıq atributına 
iye. Eger de D.Yumda talǵam nızamlılıǵı kórinbese, onda I.Kantta talǵamnıń tiykarı 
retinde biziń subyektivlik maqsetke baǵdarlanıwshılıǵımız alıp qaraladı. Biziń 
subyektivlik uqıplılıqlarımızdıń maqsetke baǵdarlanǵan óz-ara tásiri nárselerdi 
qabıl etkenimizde maqsetke erisiwde lázzetleniw sezimin beredi. Nemec klassikalıq 
filosofiyası sana hám obyektiv dúnyanıń óz-ara tásir etiwin analizlewge baqlawlıq 
usıldıń ústinen jeńiske erisedi. Olar sırtqı dúnya menen óz-ara qatnasta ruwxtıń 
aktivligine tiykarlanadı, biraq olar adamnıń iskerligin obyektivlik process sıpatında 
alıp qaramaydı. Sol sebepli, estetikalıqtıń hám kórkemliktiń tábiyatın túsiniwge 
jaqınlawda, nemec klassikalıq filosofiyası yarım jolda toqtap qaladı. « Pikirlew 
qábileti kritikası» (Kritika sposobnosti sujdeniya»)
atlı shıǵarmasında I.Kant 
estetikalıq talǵamnıń subyektivlik uqıplılıǵın analizleydi. Ol gózzallıqtıń obyektivlik 
kriteriylerin izlewden bas tartadı hám lázzetleniw seziwiniń subyektivlik tiykarların 
izlewge urınadı. Estetikalıqtı subyektivlestiriwge háreket etedi. I.Kanttıń dúnyaǵa 
kózqarasında adam óziniń nızamlarına tiykarlanıp jasaytuǵın ózgeshe tábiyat bolıp 
sanaladı. Subyektivlik uqıplılıqlardıń óz-ara tásir etisiwi bul nızamlarda iske asadı. 
Sol sebepli, subyektivlik uqıplılıqlardıń óz-ara tásir etisiwinde subyektivlik 
maqsetke muwapıqlıqqa erisiw bul nızamlarǵa sáykes keliwdi ańlatadı. Hám 
estetikalıq seziw buǵan erisiwdi hám lázzetleniw sezimin beredi. Basqasha 

33 
aytqanda, I.Kant boyınsha ideya adamnıń ózinde boladı. Oǵan adamnıń oyları hám 
sezimleri kiredi, olar birlemshi boladı hám baslanǵısh momentti beredi.
G.Gegel de ideyanı birlemshi dep alıp qaraydı, biraq ol adamnan, barlıq 
materiallıqtan tısqarıda boladı. I.Kant admnıń biliw procesin izertley otırıp, 
seziwlerdiń beretuǵın bilimin, oylawdıń beretuǵın bilimine qarsı qoyadı. Oylaw 
biliwi menen seziwlik biliw parıqlanadı. Biraq, olardı bir birine qarsı qoyıp, I.Kant 
«Pikirlew qábileti kritikası (Kritika sposobnosti sujdeniya») atlı kitabında qanday da 
birlikti tapqısı keledi. Ol predmetlerdiń ózlerin hám olardıń estetikalıq qásiyetlerin 
izertlemeydi, al tek ǵana predmet haqqındaǵı estetikalıq pikirlerdi úyrenedi, sol 
sebepli, I.Kant gózzal predmetlerdi emes, al gózzallıq, talǵam hám estetikalıq oylar 
haqqındaǵı pikirlerdi analizleydi. 
Iskusstvodaǵı jetikliktiń ólshemi retinde I.Kant kórkem shıǵarmalardıń formal 
belgilerin alıp qaraydı. Tek ǵana bizlerge lázzetleniwdi alıp keletuǵınlar (predmet, 
onıń praktikalıq tárepi haqkındaǵı túsiniklersiz) bizlerge unaydı hám gózzal bolıwı 
múmkin. Hám usınday seziwdi ol estetikalıq seziw dep, al olar tárepinen beriletuǵın 
lázzetleniwdi qızıqpaytuǵın dep alıp qaraydı. Usı kózqarastan, ol iskusstvonıń 
barlıq túrlerin kórip shıǵadı, olardıń az mazmunǵa iye bolǵanın hámmesinen joqarı 
bahalaydı. Olarǵa arabeski (quramalılıqtıń, tamasha-fantastikalıq ornament 
iskusstvosı), balet hám muzıka kiredi. Mazmun basım bolǵan túrlerdi (ádebiyat hám 
poeziya) ol hámmesinen tómen qoyadı. Biraq bul jerde bizler I.Kanttıń pikirine 
qosıla almaymız, sebebi, balette de, muzıkada da, arabeskide de ómir sáwlelenedi, 
oǵan baha beriledi, kórkem ideyalar bar boladı. Tek ǵana olar basqasha, shártli 
ózgeshe formada óz sáwlesin tapqan. 
I.Kanttıń ideyaların F.Shiller, I.Fixte, F.Shelling, G.Gegel rawajlandıradı. 
I.Kant adamnıń tábiyatın túsiniw ushın fundament saladı. Filosofiyalıq ilimde 
birinshi ret adamdı óziniń tábiyatına sáykes bir pútinlikte túsiniw islep shıǵıladı. 
F.Shiller 
házirgi 
zaman 
burjuaziyalıq 
jámiyeti 
bir 
pútin 
adamdı 
qáliplestirmeytuǵınlıǵı haqqında juwmaqqa keledi. Ol bunday jámiyettiń jeke 
adamdı qáliplestiretuǵınlıǵın aytadı. Bul tosqınlıqtı jeńiw usılı retinde ol 
iskusstvonı, estetikalıq tárbiyanı alıp qaraydı. Iskusstvonıń jámiyetlik funkciyasın 

34 
hár tárepleme, garmoniyalı rawajlanǵan insandı tárbiyalaw beredi. Tek ǵana usınday 
rawajlanǵan adamǵa jetiw arqalı jaqsı jámiyetlik dúzimdi dóretiwdi maqset etip 
qoyıwǵa boladı. G.Gegel óziniń «Estetika boyınsha lekciyalarında» iskusstvonıń 
rawajlanıwınıń tariyxıy procesin kórip ótedi. Onıń pikirinshe, dúnya absolyutlik 
túsiniktiń rawajlanıw, háreketke keliw procesin ańlatadı. Iskusstvonıń tariyxıy jolı 
gózzallıq idealınıń rawajlanıw basqıshların ańlatadı. Iskusstvoda adam ózin eki ese 
kúsheytedi hám óziniń ishki dúnyasın seziwlik jaqtan qabıl etiwge jaǵday 
tuwǵızadı. 
Marksizm estetikası. Ol estetikalıq kózqaraslardıń rawajlanıwınnıń logikalıq 
dawamın beredi. Nemec klassikalıq filosofiyası menen baylanıslı bolǵan 
jetiskenlikler marksizmde óz rawajlanıwına iye boladı. Eń aldı menen adamnıń 
tábiyatın túsiniwde marksizmge shekemgi filosofiyalıq oy tárepinen qolǵa 
kirgizilgen jetiskenliklerge toqtap óteyik. 
- Adamdı óziniń anıqlamaların óndiriwshi iskerlik sıpatında túsiniw. Bul jerde 
aktivlilikti túsiniw konkret túrge iye boladı. Abstraktlik aktivlilik emes, al 
subyekttiń iskerligi járdeminde adamnıń tábiyatın iske asırıwshı process penen 
baylanıslı aktivlilik dıqqatqa alınadı. Bul kózqaras óziniń ayqın kórinisin I.Fixteniń 
filosofiyasında, yaǵnıy «Men emestiń aktiv halatı Menniń iskerligi járdeminde» 
degen pikirinde tabadı. G.Gegelde barlıq ómir súriwshiler dúnya júzilik ruwxtıń 
bolmısınıń basqasha kórinisin beredi. Dúnya júzlik ruwx tábiyatta nárselik formada 
ózin kórsetedi hám adamnıń ruwxıylıǵında ózine qaytadı. Onda ruwx, ruwxıylıq, 
subyektivlik óziniń bolmısınıń basqa túrinde, óziniń nárselik kórinisi arqalı ózine 
iyelik etedi. K.Marks bul túsindirmege adamzattıń háreketi obyektivlik, materiallıq 
process bolıp tabıladı degen pikirdi qarsı qoyadı. Adam iskerligi ilimiy filosofiyada 
obyektivlik, yaǵnıy nızamlı, adamnıń sanasınan biyǵárez jasaytuǵın obyektivlik 
process sıpatında túsindirilip baslanadı. 
- Adamnıń bul dúnyası óndiristi beredi. Adam óziniń iskerligi arqalı hámme 
nárseni, materiallıqtı da, ideallıqtı da óndiredi. Usı arqalı ózinde, óziniń subyektivlik 
tábiyatın da adam sıpatında óndiredi. Bul subyektivlik dúnyanı óndiriwde sırtqı 
dúnya qatnasıq quralına, subyektivlik sapalar menen almasıw quralına aylanadı. K. 

35 
Markstıń pikirinshe, adam óziniń dóretken dúnyasında ózin ózi túsinip baslaydı. 
Nárse nárselik xarakterge iye adamdı ańlatadı. Seziwlik kóriniske iye admnıń 
subyektivlik qásiyetleri de boladı. 
- Obyektivlik dúnyanı bunday túsiniwde estetikalıq hám iskusstvonıń 
tábiyatın túsiniw óz sáwleleniwin tabadı. Estetikalıq degenimiz óziniń jasawınan, 
ózin júzege asırıwdan lázzetleniwdi, kórkem iskerlik óziniń ruwxınıń mazmunlı 
parametrlerin izlew iskerligin ańlatadı. Mazmunlıq parametrler degenimizde 
adamzattıń ómiri hám iskerligi, bul iskerliktiń mazmunı menen anıqlanatuǵın 
tiykarlar dıqqatqa alınadı. Adam adamǵa adekvat túrde obyektiv te, subyektiv te 
berilmeydi. Bul bizlerge búgin tikkeley ózlerimizdiń ómirlik tájiriybemizden de 
belgili. 
- Bul úzliksiz seziwlik miynette úzliksiz rawajlanıwshı, ózleriniń 
parametrlerin obyektiv hám subyektiv ózgertip otıratuǵın adamnıń tariyxıy 
haqıyqatlıǵı payda boladı. Sol sebepli estetikalıq hám kórkem kózqaraslar da 
úzliksiz rawajlanıwda bolıp, ózgerip otıradı. 
Postklassikalıq estetika. XIX ásirdiń ortalarınan baslap hár qıylı bilim 
tarawlarınıń ilimpazları empirikalıq kózqarastan estetikalıq fenomenlerdi 
túsindiriwge urınǵan. Filosofiyalıq tsikl predmetlerinen estetika konkret ilimlerdiń
shártli emes qosımshalarınıń birine aylandırıladı. Bul basqıshta G.Fexnerdiń 
(eksperimentallıq estetika), T.Lippstiń (estetika ámeliy psixologiya sıpatında), 
I.Tenniń (sociologiyalıq estetika) B.Krocheniń (estetika lingvistika sıpatında) 
miynetleri belgili bolıp, kózge taslana baslaydı. 
XX ásirde estetikalıq problematika jiyi-jiyi basqa ilimlerdiń, aytayıq, 
iskusstvo teoriyası, kórkem kritika, psixologiya, sociologiya, semiotika, lingvistika 
hám postmodernistlik tekstlerdiń kontekstinde islep shıǵıladı. 
Fenomenologiyalıq estetika (R.Ingarden, N.Gartman, M.Merlo-Ponti hám b.) 
óziniń dıqqatın estetikalıq sana hám iskusstvo shıǵarmalarına awdaradı. Onı 
intentsiallıq keshirmelerdiń jetkilikli fenomeni sıpatında alıp qaraydı. 

36 
Psixoanalitikalıq estetika (Z.Freyd, K.Yung h.b.) kórkem-estetikalıq 
iskerliktiń tiykarǵı hárketke keltiriwshi kúshi sıpatında psixikanıń sanasızlıq 
processlerin alıp qaraydı. 
Strukturalizm estetikası (K.Levi-Stros, M.Fuko, R.Bart h.b.) iskusstvoda 
sanasız qanday da bir unviersallıq konstruktivlik qaǵıydalarǵa, strukturalıq 
principlerge, yaǵnıy diskursivlik súwretlewge boysınbaytuǵın qanday da bir ulıwma 
nızamlarǵa tiykarlanǵan avtonomlıq reallıqtı kóredi. 
Semiotikalıq estetika (U.Eko, M.Benze, Yu.Lotman h.b.) ózleriniń dıqqatın 
kórkem teksttiń semantikalıq ózgesheligin keltirip shıǵarıwǵa qaratadı. 
Postmodernizm estetikası (J.Derrida, J.Delez, J.Bodriyar h.b.) iskusstvonı 
mádeniyattıń hám civilizaciyanıń basqa fenomenleri menen bir qatarda alıp qaraydı. 
Olardıń arasında principial dárejede ayırmashılıqlar joq dep sanaydı. V.Bıchkovtıń 
aytıwınsha, mádeniyattıń barlıq universumı tekstlerdiń, mánilerdiń, forma hám 
formulalardıń, belgilerdiń, simulyatsiyalardıń oyınlıq kaleydoskopı sıpatında 
konventsiallıq dárejede moyınlanadı. Shınlıq ta, jalǵan da, gózzallıq ta, kelbetsizlik 
te, tragediyalıq ta, kúlkiliklik te joq, hámme nárse hámme nársede izertlewshiniń 
konventsionallıq ustanovkasınan ǵárezli ómir súredi. Postmeodernizmniń sanalı 
eklektizmi onıń teoretiklerine asistematikalıq, adogmatikalıq, relyativistlik, sheksiz 
erkin hám ashıq poziciyanı iyelewge múmkinshilik beredi. Intertekstlerdiń hám 
mánilik labirintlerdiń globallıq sistemasında qanday da bir ózgeshelik, sonıń 
ishinde estetikalıq ózgeshelik te joǵaladı. 
Estetikalıq kategoriyalardıń dástúriy hám zamanagóy sıpatlaması 
«Estetikalıq kategoriyalar» degen sóz neni ańlatadı? Ulıwma alǵanda, anaw 
yaki mınaw ilimniń kategoriyası degenimiz ne? Qálegen ilim bilimniń tegi bolıp, 
hár qıylı túsinikler menen islesedi. Olar barlıq ilimler ushın ulıwma yaki tek 
berilgen ilim ushın ózgeshe bolıwı múmkin. Ilimdi quratuǵın, olar járdeminde 
ilimniń ózgeshe mazmunı, onıń ómir menen specifikalıq baylanısı óz kórinisin 
tabatuǵın tiykarǵı túsinikler ilimniń kategoriyaları dep ataladı. Fizika ushın ol 
massa, energiya, háreket, basım h.b., etika dep atalatuǵın ádep-ikramlılıq haqqındaǵı 
ilim ushın olar jaqsılıq hám jamanlıq, minnet, ar-namıs h.b., filosofiya ushın bolmıs, 

37 
materiya, sana, shınlıq, erkinlik, zárúrlik, tábiyat, adam h.b. ańlatadı. Estetikada da 
sonday óziniń ózgeshe kategoriyaları bar. Olardıń sanı kóp, lekin bizler olardıń 
gózzallıq, kóterińkilik, tragediyalıq, kúlkililik sıyaqlı eń tiykarǵılarına toqtap 
ótemiz.
Gózzallıq dúnyası 
Sulıwlıq penen qanday da bir jumbaq, sır baylanıslı dep pikir júrgiziw ádetke 
aylanǵan. Bunday kózqaras qayaqtan payda bolǵan? Nege tiykarlanadı? Estetikanıń 
kóplegen basqa kategoriyaları analizlew ushın ápiwayı bolmaǵanı menen, túsiniw 
ushın gózzallıqtay qıyınshılıqtı payda etpeydi. Tek ǵana «gózzallıq» hám «sulıwlıq» 
bilip bolmaytuǵın oreol menen qorshalǵan. Bul kategoriyanıń házirshe bizge tanıs 
emes tárepine dıqqat awdarayıq. Birinshi ret kózge taslanatuǵın tárep – adamnıń 
gózzal dep tán alatuǵın nárseleriniń tań qalarlıq kóp túrliligi. Bul jerde aspan hám 
tawlar, dárya hám kóller, toǵaylar, gúller, adamnıń ózi, onıń miynetiniń jemisleri de 
bar. Ayırım jaǵdayları oydı da, minez-qulıqtı da gózzal dep aytamız. Janlıǵa da, 
jansızǵa da, nársege de, nárse emeske de, predmetke de hám predmet haqqındaǵı 
oyǵa da tiyisli bul ózgeshelik, qásiyet neni ańlatadı? 
Áyyemgi grekler gózzal bult hám gózzal atta, gózzal terek hám gózzal qızda 
ne nárse ulıwmalıqqa iye bolıwı múmkin degen sorawdıń ústinde basın qatırǵan. 
Bul gózzallıqtıń birinshi jumbaǵı bolıp tabıladı. Keyin olardıń hámmesi bir 
mazmunǵa barıp taqaladı. Yaǵnıy, onıń tásir etiw sebebi nede? Kúshi nede? 
Elladanıń jawız dushpanı, persiyalı patsha Kserks, greklerge basıp kirmekshi boladı. 
Jollardıń birinde ol ózin tań qaldırǵan platandı kóredi. Patsha terekti sulıwlıǵı ushın 
altın bezekler menen bezegenligin Gerodot óziniń «tariyxına» jazadı. 
Áyyemgi Greciya ańızlarınıń ishinde hayallardı jek kóretuǵın músinshi 
Pigmalion haqqında ańız bar. Bir márte ol pildiń súyeginen tań qalarlıq gózzal 
qızdıń músinin dóretedi, onı tiridey jaqsı da kórip qaladı. Qudaylar baxıtsız 
músinshini ayap jansız súyekti tiriltedi, súwretshige ómirlik dostı inam qılatuǵınlıǵı 
haqqında ańızda sóz etiledi. Solay etip, sulıwlıq jekkóriwshiliktiń ústinen jeńiske 
erisedi. Biraq, sizler, bul keltirilgen mısal ertek dep aytıwıńız múmkin. Awa, ertek, 
biraq, sulıw ertek. 

38 
Endi bolǵan waqıyadan mısal keltireyik. Fonvizinniń «Nadan (Nedorosl)» 
degen shıǵarmasındaǵı Mitrofanushka degen qaharmanı real adamǵa – dvoryannıń 
balası Aleksey Oleninge tiykarlanıp jazılǵan. 1782-jılı pyesanıń premyerası 
qoyılǵanında, onıń ózide pyesanı kóredi. A.Olenin spektakldegi obrazda ózin 
tanıydı hám hayran qalıp, oqıwǵa kirisedi. Belgili waqıt ótkennen keyin, Aleksey 
Olenin óz zamanınıń eń sawatlı adamlarınıń birine aylanadı. Ol arxeolog, tariyxshı, 
paleograf, xudojnik, hátteki, mámleketlik Keńestiń aǵzası da, Peterburgtaǵı xalıqlıq 
kitapxananıń direktorı, al 1817-jıldan baslap Xudojnikler Akademiyasınıń prezidenti 
boladı. Jası úlkenler bul adamǵa keńes bergende dvoryannıń balası olarǵa qulaq 
salmaydı, tek ǵana iskusstvo gózzallıqtıń deregi sıpatında onıń oyların hám minez-
qulqın ózgertip jiberdi.
Sulıwlıq úlken qayǵılılıqtıń da, sebebi, bolıwı múmkin. Anglichan jazıwshısı 
Djerom K.Djeromnıń «Laykadan islengen qolǵaplar» degen gúrrińinde qalay eki 
adam ushırasıp, bir-birin jaqı kórgenligi haqqında sóz etiledi. Biraq gúrrińniń bas 
qaharmanın dáslebinde laykadan islengen qolǵaplardıń ishine jasırılǵan qızdıń 
qolları tań qaldıradı. Olardıń reńi eritilgen temir menen kúydirilgendey qorqınıshlı 
edi hám ol hayran bolıp, ertesine ushırasıwǵa kelmeydi. Keyin biziń qaharmanımız 
ózine kelip, qızdı izlep baslaydı… Biraq kesh boladı. Ol qızdı kórmeydi. Oylap 
qarasań, tek ǵana qanday da bir reń, estetikalıq sezim eki jastıń qosılıwına kesent 
beredi. Sulıwlıqtı nadurıs túsiniw baxıttıń múmkinligin buzadı. 
Usı keltirilgen mısallardıń ózi adamlardıń gózzallıqtıń tábiyatın túsiniwge 
bolǵan qızıǵıwshılıǵın arttıradı desek qátelespeymiz. Sulıwlıq hámme waqıtta 
adamdı gúzetip júredi, onıń ómirindegi eń áhmiyetli waqıyalarǵa qatnasadı. Hátteki, 
ólim, qaharmanlıq penen baylanıslı waqıtları da adam gózzallıqqa xabarlasadı.
Anglichan paroxodı «Titanik» aysberg penen dúgisip, nabıt bolarınıń aldında 
shlyupkalar jetpegen muzıkantlar Betxovenniń qaharmanlıq simfoniyasın shertedi. 
Ekinshi jer júzilik urıs jılları biziń jerleslerimiz mártlershe qosıq aytıp ólimdi qabıl 
alǵan. Negedur adamlardıń ruwxı «jansız tasqa» qatnasta da bekkemlenip baslanadı. 
Ulıwma, olardı jansız dep ayta alar ma ekenbiz? Bul jerde áyyemgi grek qudayınıń 
músini, hámmege belgili Venera Milosskayanıń adamǵa tásiri haqqındaǵı eki 

39 
mısaldı keltirip óteyik. Birinshisi, Gleb Uspenskiydiń «Dúzetti (Vıpryamila)» degen 
gúrrińinde Tyapushkin degen awıldıń muǵallimi awır demlerde ózin óltiriwdi 
oylaydı. Biraq jas waqtında Parijdegi muzeyde kórgen, óziniń jetikligi menen tań 
qaldırǵan gózzal qudaydıń músinin yadına túsirip, bul oydan bas tartadı, óziniń 
jasawı hám bunnan bılay ómir ushın gúresiwi kerekligin sezedi. Qaharman ózin 
jıyrılǵan qolǵap penen salıstırıp, óziniń Venera Milosskaya menen ushırasıwına 
shekem qanday bolǵanlıǵın aytadı. Ol «tastan islengen jumbaq» penen 
ushırasqannan keyin, onıń ózin qolǵapqa kimnińdur jel berip, tuwrılaǵanlıǵın aytadı. 
Ol ózine «Bul qattı nárseniń sırı nede?» dep soraw beredi hám adamnıń tilinde oǵan 
juwaptıń joq ekenligin aytadı. Biraq jumbaqtıń sheshimi joq degen pikirge qosıla 
almaymız, sebebi, onıń sırı aqırına shekem ashılmaǵanı menen, belgili dárejede 
sheshilgen dep aytsaq boladı.
Ekinshisi, óziniń óliminen bir neshe kún burın qattı kesellengen ullı nemec 
shayırı Genrix Geyne Luvrǵa Venera Milosskaya menen xoshlasıw ushın keledi. 
Bul xoshlasıw ol ushın ómir menen xoshlasıwdı ańlatqan. 
Hámmemiz sulıw degen sózdi bilemiz, hámmemiz ol haqqında aytamız, biraq 
«Sulıwlıq degenniń ózi ne?», «Ol qashan payda boldı?», «Ne ushın, ne sebepten 
ásirlerdiń ótiwi menen joq bolıp ketpey, kerisinshe, óziniń shegaraların keńeytti?». 
Adamzat bul sorawlarǵa uzaq waqıt juwap izlegen. Birinshi ret gózzallıq degen ne 
degen sorawdı Platon qoyadı. Ulıwma, gózzallıq degenimiz neni ańlatadı? Bizler 
gózzal korzinanı, ájayıp sıyırdı, gózzal hayaldı bilemiz, biraq, ulıwma, gózzallıq 
degenimiz ne? Platonnıń utısı da usı sorawdı qoyıwdan ibarat. Ol bul sorawdı 
qubılıslar tarawınan nızamlılıq tarawına ótkeredi. Gózzallıq bolmısında qanday da 
bir nızamlılıq bar ma? Sorawdıń qoyılıwınıń ózi áyyemgi greklerdiń dúnyanı 
qanday da bir nızamlılıq sıpatında qabıl etkenliginen derek beredi. Platon bul 
sorawǵa tómendegishe juwap beredi: «Ideallıq tiykarlar dúnyası, ideyalar dúnyası 
bar. Nárseler dúnyasınıń birinshi ideallıq kórinisleri bar. Bul ideyalardıń materiallıq, 
nárselik formadaǵı kórinisiniń ideyalar dúnyası hám bar. Ideyalar dúnyası 
absolyutlik xarakterge iye, olar máńgi jasaydı, jetiklikke iye. Nárseler dúnyası 
ótkinshi, absolyutlik emes, jetik emes. Nárseniń ideyası gózzal. Nárse ideyalar 

40 
dúnyasına tán bolǵan bolmıstıń jetikligine hám tolıqlıǵına hesh waqıtta erise 
almaydı». Platonda sol sebepli, shın, haqıyqıy bolmıs – ideyalar dúnyasınıń bolmısı. 
Platonǵa shekem Geraklit gózzallıqtı garmoniyada kóredi. Garmoniya bolsa 
qarama-qarsı baslamalardıń gúresin beredi. Qarama-qarsılıqlardıń bul máńgi 
gúrestegi sáykesligi garmoniyanı tuwadı. Mısalı, Platon óziniń dialogleriniń birinde
xor qosıǵında joqarı hám tómen dawıslar bir seske keltiriledi, hám ol xor qosıǵınıń 
sulıwlıǵın dóretetuǵınlıǵın aytadı. Geraklit dúnyanı qanday da bir garmoniyalıq 
pútinlik sıpatında alıp qaraydı, yaǵnıy bir pútin dúnya qanday da bir qarama-
qarsılıqlardıń hám máńgi bir biri menen gúresiwishi baslamalardıń birligin beredi. 
Adam dúnyanıń usınday garmoniyalıǵında jasaydı. Aǵıstaǵı, waqtı-waqtı janatuǵın 
hám waqtı-waqtı óshetuǵın dúnyada ómir súredi. Pifagorshılar dúnyanı qanday da 
bir sanlı garmoniya sıpatında alıp qaraǵan. San – bul dúnyanıń ruwxı. Sanlı óz-ara
qatnaslar ǵana bul dúnyanı anıqlaydı. Pifagor namalıq intervallardı úyreniw ushın 
instrument jaratqan. Hám seslik garmoniyanı kóredi. Dúnya da namalıq 
garmoniyanıń principleri boyınsha dórelgen hám jeti taraw dúnyanıń bir pútinliginiń 
garmoniyasına qatnas jasaydı. Ol tikkeley bir pútin dúnyada jasaydı. Adamnıń oyı 
tınımsız izleniwde boladı hám bul izleniwde ásirlerdi, mıńlaǵan jıllardı basıp ótedi. 
Bul hár qıylı baǵdarlanǵan izleniwler bir pútinlikke birigemen degenshe olar 
problemanıń sheshiliwiniń aldın beredi. Aristotel gózzallıqtı tártip, sáykeslik 
sıpatında alıp qaraydı. Onsha úlken, hám onsha kishkene bolmaǵan nárse gózzallıq 
bola almaydı. Nárseler dúnyasına sáykesliktiń bolıwı zárúr. Ideyalar dúnyası, 
Platonnıń aytıwı boyınsha, adamnıń sanasınan tısqarı ómir súrmeydi. Nárselerdiń 
birinshi kórinisi adamnıń subyektivlik dúnyasında payda boladı. Bul birinshi 
kórinislerden tısqarıda adamnıń iskerligi ómir súrmeydi. Sol sebepli, Platon 
mistikalıq formada adamnıń sulıwlıqqa qatnasınıń tárepleriniń birin tabadı. 
Bizlerdiń lázzetleniwimiz tek nárse óziniń ideyasına sáykes kelse ǵana iske asadı. 
Biraq nárseniń adam dúnyasında payda bolǵan ideyaǵa sáykesliginiń ózi bizlerdiń 
sulıwlıqtan lázzetleniwimizdiń sıltawı bola almaydı. Garmoniya ideyasına 
tiykarlanǵan Geraklit te belgili bir dárejede durıs pikirlegen. Sáykeslik, ásirese 

41 
qarama-qarsılıqlı baslamalardıń gúresindegi sáykeslik, álbette, dúnyada orın alǵan 
hám bul sáykesliksiz dúnyanıń óziniń de bolıwı, ómir súriwi múmkin emes. 
Biraq ne ushın bizler bul sáykeslikti, bul garmoniyanı gózzallıq sıpatında alıp 
qarawımız tiyis? Diniy ideologiya ústem súrgen orta ásirlerde ruwx hám dene 
arasındaǵı qarama-qarsılıq absolyutlestirilgen. Deneniń ruwxtıń kóterińkilikke iye 
bolıwı ushın, qudaylıq ruwxıylıqqa jaqınlawı ushın nabıt bolıwı sol waqıt ushın 
adamzat ruwxınıń eń joqarǵı kórinisin bergen. Ruwxıy sulıwlıqtıń shınlıǵı 
kózqarası, qıynalıw kórinisine iye bolsa da, qanday da bir tiykarǵa iye bolǵan. 
Adam qáliplestirgen kózqaraslar onıń ózine tásir etip baslaǵan. Sol sebepli adamnıń 
ruwxı qanday bolıwı kerek hám ol dúnyada ózin qalay tutıwı kerek haqqındaǵı 
elesler dúnyası áhmiyetke iye bolǵan. Gózzal adamnıń idealı haqqındaǵı diniy 
kózqaraslar sheklengen bolıp, olar haqıyqıylıqqa sáykes kelmegen hám mistikalıq 
formaǵa iye bolǵan. Bul nárse dinniń namaǵa, súwretlew ónerine, arxitekturaǵa 
tásirin tiygiziwine alıp kelgen. Bul tarawlardıń hámmesinde ruwxtıń kóterińkiligine 
ótiw bul iskusstvolardıń salmaqlı bolıwında, tiyisli tásirsheń usıllardıń tabılıwında 
kórindi. Qayta tikleniw dáwirinde gózzallıq haqqında bar kózqaraslar saqlandı. Sol 
basqıshtıń iskusstvosı da bunnan derek beredi. Biraq buǵan qosımsha Renessans 
dáwiri adamı tábiyiylıqta, adamnıń bolmısında gózzallıqtı izleydi. Bul dáwirdiń 
súwretshileri hám oyshıllarında quday biykarlanbaydı, biraq ol bul dúnyanıń ózinde 
aralasıp, adamlılıqqa iye bolıp, adamǵa aylanadı. Al adam haqqındaǵı elesler quday, 
onıń múmkinshilikleri haqqındaǵı eleslerge jaqınlap baslaydı. Piko dela Mirandola 
«quday adamnıń qanday bolıwı kerekligin, bul dúnyada qanday orındı iyelew 
kerekligin anıqlamaydı. Ol bunıń hámmesin sheshiwdi adamnıń ózine beredi» degen 
pikirdi aytadı. Klassicizm dáwirinde sulıwlıq haqqındaǵı elesler taǵıda ruwx 
tarawına ketedi. Gózzallıq retinde tek ǵana aqıllılıq, ruwx nede kórinse, sol nárse
alıp qaraladı. Al bul dáwirde ruwx kóbirek racionalistlik baǵdarda, qanday da bir 
tártiplesken túrde túsiniledi. Klassicizm dáwirinde, kapitalizm birinshi qádemlerin 
basıp atırǵan waqtında úlken territoriyada bazar payda boladı, kúshli oraylasqan 
mámleketler, abıroy, patriotizm, patshaǵa hám milletke xızmet etiw haqqında 
kózqaraslar qáliplesedi. Bul dáwirde áskerlik hám racionallıq baslama kúshli 

42 
bolǵan. Hátteki iskusstvo da bul dáwirde anıq túrlerge hám janrlarǵa (joqarı hám 
tómen) bólingen. Aǵartıwshılıq dáwirinde qaytadan adamnıń tábiyiylıǵı haqqındaǵı 
pikirler qáliplesip baslaydı. Sebebi, burjuaziyanıń kúsh toplawına baylanıslı 
patshanıń qáwenderligine, feodallıq jámiyettiń reglamentlesken turmısına bunnan 
bılay mútájlik joǵala baslaydı. Bul baǵdarda Aǵartıwshılıq dáwiri ótmish hám 
nemec klassikalıq filosofiyası arasındaǵı ótiw kópiri retinde xızmet etedi. 
I.Kanttıń aytıwı boyınsha, adam oylaw hám qıyallanıwdıń kelisilgen isinen 
predmetti baqlaǵanda lázzet aladı. Solay etip, bul jerde bizler Platonǵa onıń ideyalar 
dúnyasına belgili dárejede qaytamız. Biraq bul keyinge qaytıw basqa dárejede hám 
dúnyanıń qurılısı haqqındaǵı basqa kózqaraslar tiykarında boladı. I.Kanttıń 
pikirinshe, maqsettiń sebebi obyektivlilik formasın beredi. Ol biziń 
subyektivligimizdiń iskerligine obyektivlik jaǵdaylardı dóretedi. Subyektivlik 
formada bul maqsettiń sebebin iske asırıw ushın oylawdıń dúnyanıń nızamlıqların 
biliwi menen adamnıń tileklerin orınlawǵa qatnasatuǵın qıyallanıwdıń óz-ara tásir 
etiwi zárúr. Tek bul eki uqıplılıqlardıń óz-ara tásirinde ǵana samoletlar, raketalar, 
awqatlar, kostyumler, qalalar payda bolıwı múmkin. Bul nárselerdiń hámmesi 
maqsettiń sebepliliginde payda boladı. Biraq oyımız da bul jerde ápiwayılıqqa iye – 
obyektiv dúnyanıń hám adamnıń tilekleriniń múmkinshiliklerin salıstırıwımız tiyis. 
Bul hárekette óziniń iskerliginde adam aqıllı bolıwı kerek, óziniń hárbir basqan 
qádemindegi islegen isine aqılǵa say qatnas jasay alatuǵın sapaǵa iye bolıwı tiyis. 
Adam óziniń hárbir adımın kritikalıq bahalaw, baqlaw uqıplılıǵına iye bolıwı tiyis. 
Bunday óziniń haqıyqatlıǵın seziw uqıplılıǵın I.Kant subyektivlik maqsetke 
muwapıqlılıq dep ataydı. Atap aytqanda usı mazmundı adam nárseni oy hám 
qıyallanıwdıń kelisilgen isi sıpatında qabıllawında sezedi. I.Kanttıń danalıǵıda 
adamzattıń bul háreketi procesin óziniń nızamlılıǵında kórsetkenliginde. Sol sebepli, 
bul processti subyektivlik maqsetke muwapıqlılıqqa erisiw, adamnıń háreketin 
turaqlı, durıs qılıwǵa erisiw dep túsindiredi. 
Solay etip, Kant gózzallıqtı «talǵam» túsinigi menen baylanıstıradı. Onıń 
gózzallıq filosofiyası talǵam pikirleriniń subyektivlik uqıplılıǵı tiykarında dóretiledi. 
Gózzal degenimiz zárúrli lázzetleniw predmeti sıpatındaǵı túsiniksiz biliwge 

43 
bolatuǵın mazmundı ańlatadı. Kant sulıwlıqtıń eki túrin bólip kórsetedi. Olar erkin 
sulıwlıq hám qosımta sulıwlıq. Erkin sulıwlıq tek ǵana forma hám talǵamnıń taza 
pikiri tiykarında sıpatlanadı. Qosımta sulıwlıq nárseniń hám maqsettiń belgili bir 
wazıypanı atqarıwına tiykarlanadı. Etikalıq baǵdarda, I.Kantta gózzallıq - ádep-
ikramlı jaqsılıqtıń simvolı. Usıǵan baylanıslı ol tábiyat sulıwlıǵın iskusstvo 
sulıwlıǵınan joqarı qoyadı. Xaydegger hám Gadamerge shekem, yaǵnıy Shiller, 
Gerder, Gegel ushın sulıwlıq shınlıqtıń seziwlik obrazın beredi. Mısalı ushın, 
birinshi ret filosofiyaǵa «predmetke aylandırıw», «predmetlikten júdá etiw» 
terminlerin kirgizgen Gegel
9
iskusstvodan biyǵárez gózzallıqtı tán almaydı. Onıń 
pikirinshe, gózzallıq degenimiz seziwlik dárejede kóringen ideya. Al ideya
ózliginen tábiyatqa tiyisli bolmaydı. Bul jerde Gegel óziniń barlıq predmetlik 
materiallıq dúnya absolyutlik ideyanıń basqasha bolmısı degen kózqarasına sadıq 
qalmaydı. Gegeldiń aytıwınsha, kórkem obrazda adam óziniń ishki dúnyasın 
seziwlik jaqtan qabıllanatuǵın mazmunǵa aylandıradı. Sol sebepli, kórkem 
obrazdaǵı seziwlikte kórinetuǵın ideya yaki ideal, haqıyqatında, óziniń 
substantsiallıq mápleri ushın gúresetuǵın, háreket etetuǵın adam xarakterin, adamlıq 
tariyxıy tipti ańlatadı. Biraq adam ózin iskusstvoda kúsheytedi, sebebi, ol ózin
kúndelikli haqıyqıylıqta seziwlik dárejede kúsheytedi. Sol sebepli adamnıń iskerligi 
Gegel tárepinen iskusstvo ushın islep shıǵılǵan gózzallıq haqqındaǵı 
kózqarasımızǵa da sáykes keledi. Eger ol haqıyqıylıqta, adamlardıń kúndelikli 
qarım-qatnasıǵında bolmaǵanda, onda onıń iskusstvoda payda bolıwı qalay 
túsindirilgen bolar edi? N.Chernıshevskiy Gegeldiń estetikasına kritikalıq qatnas 
jasay otırıp, «gózzallıq – bul ómir» degen tezisti alǵa súredi. Xaydagger sulıwlıqta
«shınlıq bolmısınıń ashılmaǵan sıpatındaǵı» formalarınıń birin kóredi, al shınlıqtı 
kórkem dóretiwshiliktiń deregi sıpatında alıp qaraydı. K.Markstıń aytıwı boyınsha, 
haywan tek ǵana ózi tiyisli bolǵan túrdiń talapları hám ólshemine say soǵıw 
múmkinshiligine iye bolsa, al adam qálegen túrdiń ólshemlerine say dórete aladı 
hám barlıq jerde predmetke tiyisli bolǵan ólshemdi qollanıw múmkinshiligine iye, 
usıǵan baylanıslı adam sulıwlıq nızamları tiykarında da dórete aladı. 
9
Qarańız: Гегель Г. Эстетика: в 4-х т. М., Наука, 1973. 

44 
Joqarıda keltirilgen pikirlerdiń barlıǵında gózzallıqtıń tań qalarlıq kúshi onıń 
ómirdi maqullawında kózge taslanadı. Iskusstvoda, tábiyatta, jámiyette gózzallıq 
penen ushırasıw ómirdiń jetiklikke iye bolǵan kórinisleri menen ushırasıwdı 
ańlatadı. Sol sebepli, gózzallıq penen qálegen ushırasıw adamdı tazalaydı, onı 
aqıllıraq, jaqsıraq, mártlirek etedi. Usı mazmunnan kelip shıǵıp, gózzallıqqa 
N.Chernıshevskiy tárepinen berilgen anıqlamanı dál, ıqshamlı berilgen anıqlama 
dep alıp qarasaq boladı. Ol gózzallıq bul ómir deydi. Bul berilgen anıqlamanı ol 
sonday ómir, ol haqqındaǵı bizlerdiń túsiniklerimizge sáykes keletuǵın ómir dep 
konkretlestiredi. Basqasha aytqanda, ol bizlerdiń sulıwlıq, estetikalıq idealmız 
haqqındaǵı kózqaraslarımızǵa sáykes keletuǵın ómirdi ańlatıwı tiyis. 
Bul jerde eki áhmiyetli jaǵdayǵa, birinshiden, bul gózzallıq adam ushın
ómirden basqa hesh qımbatlıraq hám bahalıraq nárseniń joq ekenligin kórsetiwshi 
real haqıyqıylıqtıń ózinde ekenligine, ekinshiden, real dúnyadaǵı yaki iskusstvodaǵı 
gózzallıq tek ǵana jámiyetlik adam tárepinen qabıllanatuǵınlıǵına hám 
bahalanatuǵınlıǵına dıqqat awdarılǵan. Onıń pikirinshe, gózzallıq bizlerdiń ómirdi 
qalay kóriwimizde, onı qalay túsiniwimizde hám qálewimizde, qalay bizlerdi 
quwandırıwında. Biraq, eger gózzallıq ómir bolatuǵın bolsa, onda ne ushın ómirdegi 
barlıq nárseler gózzal emes degen soraw payda boladı. Mısalı ushın, bizlerdi kúshli 
tonawshı, xuligan, basıp alıwshı kuwandırıwı múmkin be? Olardıń is-háreketin 
gózzal dep ayta alamız ba? Berilgen sorawǵa juwap berip kóreyik. Birinshiden, ómir 
barlıq óziniń kórinislerinde ózi haqqında birdey mazmundı bermeydi. Eger bizler 
ómirdiń hár qıylı dárejeleri haqqında aytatuǵın bolsaq, onda sulıwlıqtıń da úlken 
yaki kishi dárejesi haqqında ayta alamız. Sol sebepli, adam qálegen ómirsheńlikti 
sulıw dep ayta almaydı, ol tek berilgen tariyxıy rawajlanıw basqıshına sáykes 
kelgen, tolıǵıraq kóriniske iye bolǵan ómirdi gózzal dep ayta aladı, yaǵnıy adam 
járiyalanǵan, kóringen ómirdi (jansız, janlı tábiyatta da, jámiyette de) bahalaydı. 
Ekinshiden, bizler qálegen ómirdi gózzal dep ayta almaymız. Bizler ushın ómir 
princip sıpatında gózzal, ol ólimge, qarańǵılıqqa, ıdırawǵa qarsı turıwshı 
progressivlik baslama sıpatında gózzal boladı. Tariyxta barlıq waqıtta ómir hám 
ólim óz-ara gúresetuǵınlıǵın kóriwge boladı. Adam sol sebepli ómirsheńlikke iye 

45 
baslamanı bólip kórsetiw talabın sezgen. Onısız barlıq nárse tamamlanǵan bolar edi. 
Ómir real tariyx jasaytuǵın maydandı beredi. Ómir bolmasa, tariyxta bolmaydı. 
Sulıwlıq eń aldı menen qorǵaw kerek bolǵan baslama, princip sıpatındaǵı ómirdi 
bólip alıwshı, alǵa suriwshi quraldı ańlatadı. Usı jerde ómir adamǵa úsh kelbeti 
menen burılatuǵın: shınlıq, jaqsılıq hám sulıwlıqtıń birligi sıyaqlı jumbaqtıń 
sheshimi jatır desek qátelespegen bolamız. Óytkeni, shınlıq hám jaqsılıqta ómir, 
sózsiz, unamlı baslama sıpatında tolıǵıraq kóriniske iye boladı, al bul bolsa olarsız 
haqıyqıy gózzallıqtıń múmkin emesligin kórsetedi. Usı jerde, óz gezeginde, «gózzal 
ólim» sıyaqlı paradoksti de túsiniwimizge boladı. Ekinshi jer júzilik urıs jılları 
mıńlap jigit-qızlarımız jeńiske erisiw ushın ózleriniń ómirin qurban etti, olardıń bul 
háreketleri mártlik edi, gózzal ólim edi. Ne ushın gózzal ólim boldı? Sebebi, 
qaharmanlıq ómir ushın iske asırıldı. Adam jámiyet, xalqı ushın, ómirdiń ádil 
principlerin bekkemlew ushın, fashizm ózi menen birge alıp kelgen qullıqqa hám 
qarańǵılıqqa qarsı turıw ushın ózin qurban etti. Sol ushın da, sulıw ólimde de adam 
ómir menen maqtanadı. Buǵan qosımsha adamnıń óliminde onıń ómiri kózge 
taslanadı. Sol ushın da, Gegel gózzal ómirdi ulıǵlaytuǵın Sokrattıń sulıw ólimine 
hayran qaladı. Chernıshevskiy óziniń «Iskusstvonıń haqıyqıylıqqa estetikalıq 
qatnası» degen ájayıp dissertatsiyasında «Qanday ómir bolǵan bolsa, sonday ólim 
bolǵan» dep jazadı. Ol haqqında K.Marksta «Qaharmannıń ólimi tiykarında onıń 
ómiriniń qanday bolǵanlıǵı haqqında pikir júrgiziwge boladı» degen
10
. Ol jaslıǵında 
bul problemanıń ústinde kóp oylanıp, sulıwlıqtıń barlıq mánisin ashıp beretuǵın 
«Ómir óle ǵoysın, biraq ólim jasamawı kerek» degen aforizmdi qaldırǵan.
Shıǵısta Nizami, Rustaveli, Omar Xayyam, Nawayı sıyaqlı oyshıllarda 
ózleriniń miynetlerinde real ómir hám real adamnıń sulıwlıǵın moyınlaǵan. Tek 
jerdegi ómirdiń haqıyqıylıǵın hám gózzallıǵın, onda ǵana adamnıń eń joqarǵı 
quwanıshqa bólenetuǵınlıǵın aytqan. Bul haqqında Alisher Nawayı: «Álem baǵınıń 
rozası jaqsı, biraq hámmesinen de ómir rozası jaqsıraq» degen. 
Bizler joqarıda gózzallıqtıń dáslepki hám ulıwma belgilerine qısqasha toqtap 
óttik. Endi ádebiyatlarda bar bolǵan gózzallıq haqqındaǵı pikirlerge analiz beriwdi 
10
Маркс К., Энгельс Ф. Соч. Т. 40. С. 111. 

46 
maqul taptıq. Bul jerde jansız tábiyattıń sulıwlıǵı haqqında gáp ketpekte. Eger 
«ómir» túsinigin «janlı» tábiyatqa qollansaq, onda sulıwlıqtı jeńil hám kórgizbeli 
túrde kóriwimizge boladı. Jámiyetke kelsek, onda ómir principin miynetkesh 
xalqımızdıń iskerliginde kórsek boladı. Al «jansız» tábiyatqa qatnasta ómir 
haqqında qalay pikir júrgiziwge boladı degen soraw payda boladı. Basqasha 
aytatuǵın bolsaq, adamǵa shekem sulıwlıq bar bolǵan ba degen soraw payda boladı. 
Bul ápiwayı soraw estetika boyınsha qánigelerdi «tábiyat tárepdarları» hám 
«jámiyet tárepdarları» degen eki úlken toparǵa bólip jiberdi. «Tábiyat tárepdarları» 
adamǵa shekem sulıwlıq bolǵan degen pikirdi alǵa súrdi, mısal retinde tawlardıń 
kórinislerin, toǵaylar hám teńizlerdi, kúnniń batıwı hám shıǵıwın keltiredi. Al 
«jámiyet tárepdarları» bolsa, adamǵa shekem sulıwlıq bolmaǵan, óytkeni, adamsız, 
adam jámiyetisiz hesh qanday sulıwlıq bolmaydı, onıń menen hesh kim qızıqsına 
almaydı, oǵan hesh kim baha bere almaydı degen pikirdi aytqan. Kimniń pikiri durıs 
degen soraw payda boladı. Bul problemanı joqarıda berilgen anıqlamaǵa tiykarlanıp 
qalay sheshiwimizge boladı? Aytıwımız kerek, nemec klassikalıq filosofiyasınıń eń 
iri wákili bolǵan Gegel berilgen máseleni sheshe almaǵan. Onıń pikirinshe, tábiyatta 
bizler gózzallıqtıń ólshemin kóre almaymız. Gegelden keyinde bul máseleni 
sheshiw qıyınshılıqtı tuwdırǵan. Biraq keltirilgen diskussiyalıq máseleni 
sheshiwimiz ushın bizler eń aldı menen ómir degenniń ne ekenligine juwap 
beriwimiz tiyis. Joqarıda bizler onıń ulıwma belgisin, yaǵnıy ólimge qarsı turıwshı 
progressivlik baslama retinde qabıl aldıq. «Janlı» tábiyatta onı kóriwimizge boladı. 
Sebebi, hárbirimizdiń tájiriybemiz bul túsinikke ósimliklerdiń, haywanlardıń, 
adamlardıń real tuwılıwı hám óliwi haqqındaǵı mısallardı iykemlestiriw 
múmkinshiligin beredi. Al «jansız» tábiyatqa qatnasta joqarıda berilgen belgi onda 
«ómir» barma, eger bar bolsa, onı qalay túsiniwge boladı degen sorawlardı keltirip 
shıǵaradı. 
Adamdı dóretken tábiyat «materiyanıń áwliyesi» emes, onı «óli kól» dep alıp 
qaray almaymız. Ol ómirdiń tuwılıw tiykarın beredi. Tábiyatta qandayda bir 
processlerdiń biri ómirdiń payda bolıwına alıp kelgen. Usıǵan baylanıslı bizler 
adamzattıń ómirinen parıqlanatuǵın, biraq oǵan uqsas bolǵan, tábiyattıń jasırın ómiri 

47 
haqqında ayta alamız. Sol sebepli, kóplegen oyshıllar ómir bul iskerlik, úzliksiz 
iskerlik dep túsindirgen. Berilgen anıqlama adamnıń tábiyatqa qarsı 
turmaytuǵınlıǵın, al onıń dawamshısı ekenligin kórsetedi. Tábiyatta da bizler 
iskerlikti – tawlardıń jılısıwın, dáryalardıń ańǵarlarınıń ózgeriwlerin kóriwimizge 
boladı. Biraq oyshıllar ómirdiń tek bir, ulıwma, keń qásiyetin alǵan. Keyingi ómirge 
berilgen anıqlamalarda «ómir – nárselerdiń hám processlerdiń ózlerinde jasawshı, 
úzliksiz ózin ózi dóretetuǵın hám ózin ózi sheshetuǵın qarsılıq, hám bul qarsılıq 
toqtaǵan waqtında, ómirde toqtaydı, ólim baslanadı»
11
delingen. Usıǵan baylanıslı 
ómir «belok kletkalarınıń ómir súriw usılı» sıpatında da hám jámiyetlik ómir 
sıpatında da ómirdiń dara jaǵdayların, bir materiallıq processtiń joqarı izbe-iz 
basqıshların ańlatadı. 
Solay etip, ulıwmalıq mániste tábiyattıń «ómiri» haqqında, atap aytatuǵın 
bolsaq onıń kórinislerin gózzallıq sıpatında bahalawımızǵa boladı. Gyoteniń 
pikirinshe de, «Gózzallıq tábiyattıń jasırın kúshleriniń manifestaciyasın» beredi. 
Múmkin, sonıń ushın da eń «filosofiyalıq» tillerdiń biri bolǵan nemec tilinde 
«natyurmort» («jansız tábiyat») janrın belgilew ushın «shtilleben», yaǵnıy «tınısh, 
háreketsiz ómir» degen basqa sózden paydalanıladı. Biraq ol házirshe tınısh, 
házirshe háreketsiz. Keyin, waqtı kelgende tábiyat óziniń dúnyasın háreketke 
keltiredi, onı aylandıradı, burın bolmaǵan formalardı payda etedi. Álbette, jámiyet 
dóretken adam hám adamnıń sulıwlıǵı ómirdiń rawajlanıwındaǵı joqarı basqıshlardı 
beredi, biraq olar tábiyatta hámme waqıtta bolıp atırǵan processlerdiń dawamı 
retinde alıp qaraladı. Sol sebepli, eger adam tańnıń atıwı yamasa juldızlı aspan, 
atızlardıń, toǵaylardıń túrleri menen qızıqsa, onda ol jeme-jemege kelgeninde ózi 
dawamshısı bolǵan tábiyat kúshleri menen ráhátlenedi. Tábiyatta adam buzılıw hám 
ıdıraw menen qızıqsınbaydı, al tábiyattıń dóretiwshi kúshleriniń kórinisi menen 
lázzetlenedi. Usı berilgen mazmundı «jámiyet tárepdarları» túsine alǵanı joq, sol 
sebepli, olar sulıwlıqtı tábiyattan bólip aldı, oǵan tiykarınan tek ǵana «subyektten» 
(ya adamnıń ózinen, ya bolmasa adam jámiyetinen) ǵárezli bolǵan, shártli emes 
xarakterdi berdi. «Tábiyat tárepdarları» bolsa basqa qátege jol qoydı. Olar adamǵa 
11
Маркс К., Энгельс Ф. Соч. Т.20. С.124. 

48 
shekem sulıwlıqtıń bar bolǵanlıǵın durıs tán alǵanlıǵı menen, tábiyat sulıwlıǵınıń 
mazmunın tek ǵana sırtqı, formallıq belgilerge (simmetriya, teń ólshemlilik, teń 
salmaqlılıq h.b.) iye bolıw menen sheklep, onı durıs túsindirip bere almadı. 
Gózzallıqtı da, ómir sıyaqlı, formal tárizde anıqlawǵa bolmaydı, olardıń mánisin 
tábiyattaǵı hám jámiyettegi dóretiwshi processtiń kórinisi sıpatında ashıp beriw 
talap etiledi. Ol dáslebinde organikalıq, keyin sociallıq ómirdiń payda bolıwına, al 
onnan keyin sociallıq ómirdiń jetilisiw procesine alıp kelgen. 
Bulardan basqada sulıwlıqtıń anıqlamaların sabaqlıqlarda ushıratıwımız 
múmkin. Olardıń biri sıpatında sulıwlıqtı «maqsetke muwapıqlılıq», «jetiklik», 
«garmoniya» túsinikleri arqalı anıqlaw ushırasadı. Joqarıda berilgen anıqlamanıń 
qasında bul anıqlama áhmiyetli bolǵan estetikalıq kategoriyanıń barlıq mazmunın 
qamrap almaǵan tolıq emes, dara anıqlamanı beredi. Mısalı ushın, «maqsetke 
muwapıqlılıq» sulıwlıqtıń tiykarın ashıp bermese kerek, sebebi, sulıwlıqtıń 
mazmunın sheklengen, ayırım jaǵdayda ápiwayı turmıslıq maqsetlerge erisiw menen 
teńlestiredi. Sokratta bir waqıtları Zevstiń atı menen ant iship, shıǵındılar salınatuın 
shelektiń gózzal nárse ekenligi haqqındaǵı pikirge qosılǵan. Olardıń qatarına óziniń 
maqsetin durıs orınlap atırǵanlar da qoyılǵan. Biraq sonıń menen birge sulıwlıq 
dara, onshelli áhmiyetli bolmaǵan maqsetler menen almastırılǵan. Gózzallıq 
paydadan kelip shıqqan (eger estetika tariyxına dıqqat awdarsaq), biraq hárqanday 
paydalı bolǵan nárse sulıwlıqqa aylanbawı múmkin. (Usı jerde estetika tariyxında
sulıwlıq hám paydanıń óz-ara qatnasına baylanıslı qáliplesken eki bir birine qarsı 
bolǵan kózqaraslarǵa qısqasha toqtap óteyik. Birinshi kózqaras sulıwlıq hám 
paydanı barabar túsinikler dep alıp qaraydı. Gozzallıq – bul paydalılıqtı, al 
paydalılıq – bul gózzallıqtı ańlatadı. Berilgen pikirdiń dálili retinde tómendegi 
mısallardı keltiredi. Eger sırtqı kórinisi sulıw qalqan áskerdi dushpannan qorǵamasa 
yaki jaman qorǵasa, bul qalqandı gózzal dep ayta almaymız. Hám kerisinshe, eger 
sulıw emes qalqan áskerdi jaqsı qorǵasa, onda ol gózzal boladı. Basqa kózqaras 
sulıwlıqtı paydaǵa qarsı qoyadı, dálil retinde olardıń arasında hesh qanday 
ulıwmalıqtıń joq ekenligi keltirilip ótiledi. Paydasız bolǵan nárse ǵana gózzal bola 

49 
aladı. Yaǵnıy qalqannıń sulıwlıǵı onıń áskerdi qorǵawınan ulıwma ǵárezli 
bolmaydı.
Bul keltirilgen eki kózqaras ta shınlıqtıń dáneshesine iye, biraq ulıwma 
alǵanda ekewide qáte. Sebebi, birinshi kózqarastıń qáteligi sonda, paydalı, ómirde 
zárúrli bolǵan predmetlerdiń hámmesi de barlıq waqıtta sulıw bola bermeydi. 
Mısalı, otarǵıshlar, qazan-tabaqlar, hátteki kiyimler de sulıw bolmaǵanı menen, 
ózleriniń wazıypasın atqarıwı múmkin. Ekinshi kózqarastıń qáteligi sonda, gózzal 
nárse paydalı da, adamǵa kerekli de bolıwı múmkin. Mısalı ushın, bizlerge qanday 
úyde jasap atırǵanımız, qanday ıdıs-tabaqlardan awqat jewimiz qızıq emes dep ayta 
almaymız. Eger de tek paydasız nárse gózzal bolǵanında, onda óndiriletuǵın 
ónimniń estetikalıq sapası haqqında oylamasaqta bolatuǵın edi. Kóz aldıńızǵa 
keltiriń, konditer torttı pisirgeninde, onıń tek dáminiń mazalı bolıwına dıqqat 
awdarıp qoymastan, onıń sulıwlıǵına da ayrıqsha itibarın qaratadı. Usıǵan baylanıslı 
sulıwlıq hám paydanı bir birinen bólip alıp qarawǵa da, olardı bir birine qarsı 
qoyıwǵa da bolmaydı). Ol sulıwlıqqa aylanıwı ushın payda qubılıstaǵı onıń joqarı 
rolin – ómirdiń ózin basıp taslamawı tiyis. 
Sulıwlıqtı analizlegende «jetiklik» túsinigi de jiyi-jiyi ushırasadı. Sulıwlıqtı 
fizikalıq salamatlıq, «adam denesiniń jetikligi» sıpatında alıp qaraydı. Eger de bizler 
sulıwlıqtı «óziniń tegindegi» jetiklik retinde alıp qaraytuǵın bolsaq, onda sulıwlıq 
joq bolıp ketedi, sebebi dúnyadaǵı barlıq nárseler, hátteki jınayat quralı da óziniń 
teginde jetik bolıwı múmkin. Biraq barlıq jetik nárseler gózzal bola bermeydi. 
Mısalı ushın, tıshqanlar da, balıqlar da, quslar da óziniń túriniń eń shıraylısı bolǵanı 
menen, biraq bizler olardı gózzal dep ayta almawımız múmkin. Hátteki bunday 
jaǵdaylarda keri ǵárezliliktiń de kelip shıǵıwı gúzetiledi. Chernıshevskiydiń 
pikirinshe, «Batpaqlıq qanshelli óziniń teginde jaqsı bolsa, ol sonshelli estetikalıq 
qatnasta kelbetsiz boladı». Juldızlı aspan ushın jetikliktiń ólshemin qay jerden 
tabıwǵa boladı? Kesellikti keltirip shıǵarıwshı mikroblarda, viruslarda, zıyanlı 
shirkeylerde joqarı dárejedegi jetiklikke iye. Biraq bizler olardı gózzal dep ayta 
alamız ba? Bul sorawǵa juwap bermesekte boladı. 

50 
Endi eń keyingi belgi garmoniyaǵa toqtap óteyik. Berilgen túsinik kópshilik 
jaǵdayda sulıwlıqtıń sinonimi sıpatında qollanıladı. Ol grek tilinen alınıp, «baylanıs, 
sáykeslik, mólsherli» degendi ańlatadı. Xámme bulardıń barlıǵınıń gózzallıqta bar 
ekenligin moyınlaydı, biraqta gózzal emeste de sáykeslik, baylanıs boladı. Sol 
sebepli, bul belgilerdi sulıwlıqtıń mazmunın ashıwda jeterli belgiler dep alıp qaray 
almasaq kerek, óytkeni olar sáykeslikke, baylanısqa alıp kelinetuǵınnıń mazmunın 
ashıwǵa qaratılmaǵan. 
Solay etip, tábiyattı, adamnıń qollarınan dórelgen nárselerdi, aqılıy miynettiń 
nátiyjelerin, iskusstvo shıǵarmaların, adamnıń ózin – hár qıylı qubılıslardı bizler bir 
túsinik – gózzallıq penen anıqladıq. Olardıń bir birinen parıqlanıwına qaramastan, 
olarda ulıwmalıq ta bar: olar haqıyqattanda jasaydı, gózzallıq sezimin bizlerde 
ómirdiń óziniń qubılısları payda etedi. Gózzallıq – bul ómir. Biraq haqıyqıylıqtıń 
ózindegi gózzallıq tek ǵana adam tárepinen qabıl alınadı. Ne ushın bizler gózzallıqtı 
jaqsı kóremiz. Sebebi ol bizlerde eń jaqtılıqlı, eń quwanıshlı seziwlerdi oyatadı, ol 
bizlerdi kóteredi, tań qaldıradı. Gózzallıq ómirdi maqullaw menen baylanıslı boladı. 
Endi bizler gózzallıq hám sulıwlıq túsinikleriniń ara qatnası máselesine toqtap 
óteyik. Joqarıda bizler eki túsinikti sinonim sıpatında qollandıq. Biraq bul túsinikler 
bir birinen parıqlanadı.
Gózzallıq eń sulıw, kórinetuǵın sulıwlıqtıń joqarı dárejesi, absolyutlik
dárejesi degendi ańlatadı. Biraq gózzallıqta sulıwlıqqa salıstırǵanda ruwxıy hám 
etikalıq element joqarı dárejede boladı. Gózzallıq tek ǵana sulıwlıqtıń joqarı ólshemi 
bolıp qoymastan, onda ruwxıylıqtıń da, jaqsılıqtıńda joqarı ólshemi jámlengen. 
Gózzallıq túsinigi sulıwlıq túsinigine salıstırǵanda keńirek túsinik bolıp, ol óz ishine 
sulıwlıqtı da qamrap alıwı múmkin, biraq onıń menen sheklenip qalmaydı. Ol 
sulıwlıq túsinigine qaraǵanda joqarı dárejedegi jámiyetlik áhmiyetlilikti, jámiyetlik 
paydanı ańlatadı. Ol qandayda bir predmettiń yaki qubılıstıń pútinligin bahalaw 
ushın qollanıladı. Al sulıwlıq bolsa tarıraq túsinik bolıp, belgili bir táreplerdi hám 
dara qásiyetlerdi sıpatlaw ushın paydalanıladı. Mısalı ushın, sırtqı kórinisi sulıw 
bolǵan adam shártli túrde gózzal adam bolmaydı, hám, kerisinshe, gózzal adam 
shártli túrde sulıw bolmaydı. 

51 
Bunday sáykessizliktiń klassikalıq mısalı retinde Viktor Gyugonıń «Parijdaǵı
Biybi Maryam soborı» degen shıǵarmasındaǵı Kvazimoda obrazın alıp qarasaq 
boladı. Sıqılı kelispegen Kvazimoda basqa adam haqqındaǵı oyları menen jasaydı, 
ol adam ushın barlıq nársesinen, hátteki óziniń ómirinen de keshiwge qayıl. Onı 
kelbetsiz, sulıw emes bolsada, gózzal adam desek boladı. Al Esmeralda jaqsı 
kórgen, shıraylı Feb bolsa, óziniń sırtqı jetikligine qaramastan, bizlerde 
jekkóriwshilik sezimdi oyatadı. Onıń egoizmi Esmeraldanı nabıt bolıwǵa ákeledi. 
Bunday mısallardı ómirden kóplep keltiriwge boladı. Qanshama adamlar basqa 
adamlar ushın, ullı ideyalar ushın ózleriniń ómirlerin qurban etti. Olar sırtqı kórinisi 
jaǵınan sulıw bolmaǵan, lekin olar gózzal bolǵan. Gózzallıq kópshilik halatlarda 
sırtqı sulıwlıq penen sáykes kelmewi de múmkin. Bunday sáykessizlikti Nikolay 
Zabolotskiy óziniń «Sulıw emes qız» qosıǵında jaqsı táriyplep bergen. Onıń 
qaharmanı hesh qanday qızǵanshaqlıqtı bilmeytuǵın, basqanıń quwanıshına óziniń 
quwanıshınday quwana alatuǵın nurlı, taza qız. Hám bunday halat ol qızdı, sulıw 
bolmasada (onıń keskin bet álpeti shıraylı emes, tisleri qıysıq, denesi kishkene), 
gózzal qıladı. Ayırım jaǵdayları sırtqı kórimsizlikten ruwxıy sulıwlıqtı kórmeyde 
qalıwımız múmkin. Al ol bolsa haqıyqıy sulıwlıqtı ańlatadı, sebebi ol adamǵa 
tábiyiy berilmegen, sebebi adam ózinde onı tárbiyalaǵan yaki onı qorshaǵan aqıllı, 
jaqsı adamlar tárbiyalaǵan. 
Al, eger, sonday bolsa, sulıwlıq degenimiz ne? 
Hám ne ushın onı adamlar qudayday kóredi? 
Ol ishi bos ıdıs pa? 
Yaki ıdıstıń ishindegi jıltıldaǵan jalın ba? 
Bul qosıq qatarlarında keltirilgenindey sulıwlıq bizge qanday da bir 
kórinetuǵın yamasa esitiletuǵın tárep. Al gózzallıq bolsa, olarǵa qosımsha tikkeley 
seziwler menen de, aqıl menen de qabıl etiletuǵın pútinlik. Adamnıń kelbeti, 
denesi, súwret yamasa qosıqshınıń hawazı, yaǵnıy tek ǵana seziwler menen 
qabıllanatuǵınlar sulıw bolıwı múmkin. Lekin sózlik shıǵarmalar gózzal boladı. 
Ruwxıy sulıwlıqtı basshılıqqa alıp, adamnıń pútinligi haqqında sóz etkenimizde, 
bizler gózzallıqtı túsinemiz.

52 
Estetika tarawındaǵı kórnekli ilimpazlardıń biri bolǵan V.Bıchkov ta 
«gózzallıq» hám «sulıwlıq» kategoriyaların bólip alıp qaraydı. Onıń pikirinshe, 
«eger gózzallıq estetikalıqtıń (subyekt-obyektlik qatnasıqlardıń sıpatlaması) 
tiykarlıq modifikaciyalarınıń biri bolsa, onda sulıwlıq – gózzallıq kategoriyasınıń 
mánilik maydanına kiretuǵın hám tek ǵana estetikalıq obyekttiń sıpatlamasın 
ańlatadı. Estetikalıq obyekttiń sulıwlıǵı estetikalıq subyektte gózzallıq sezimin, 
keshirmesin shaqırıw, gózzallıq qubılısın iske asırıw múmkinshiligin beretuǵın, 
estetikalıq obyekttiń retsipientke sáykes vizuallıq, audio yaki processuallıq 
shólkemlesiwinde, strukturasında, konstrukciyasında, formasında beriletuǵın 
universumnıń, bolmıstıń, ómirdiń, qanday da bir ruwxıy yaki materiallıq reallıqtıń 
tereń tiykarlıq nızamlıqlardıń principial verballıq emes dárejede adekvat kórinisi 
yaki sáwleleniwi»
12
. Estetikalıq qatnastıń obyektiniń sulıwlıǵı, ádette, estetikalıqtıń 
gózzallıq modusında aktuallasıwınıń zárúrli shártin ańlatadı. Sulıwlıq bolmasa, 
gózzallıq ta bolmaydı. 
Gózzallıq ta, sulıwlıq ta hám obyektivlik hám subyektivlik mániske iye 
túsinikler. Gózzallıqtıń hám sulıwlıqtıń obyektivlik xarakterinde ayırım predmet 
hám qubılıslardıń (quyashtıń shıǵıwı, biyik tawlar, jasıl jaylawlar, ayırım muzıkalıq 
namalar h.b.) tek ǵana bir adamǵa sulıw bolıp kórinbey, al kópshilikke, ayırım 
jaǵdayları hámmege sulıw bolıp kóriniwi gúzetiledi. Gózzallıqtıń subyektivlik, 
salıstırmalıq xarakteri qabıl etiletuǵın sananıń hám seziwlerdiń qaytalanbawshılıǵı, 
individuallıǵı menen baylanıslı boladı. Predmet tek óz ózinen sulıw bolıp 
qoymastan, ol sonday bolıp tamashagóyge de kórinedi. Solay etip, gózzallıq túsinigi 
bir sızıqlı emes, al kólemli, dialektikalıq xarakterge iye boladı. Ol teńdey dárejede 
qabıl etiw obyekti hám subyekti menen anıqlanadı. 
Ulıwma alǵanda, gózzallıq barlıq waqıtta unamlı qubılıs sıpatında alıp 
qaralǵan. Ómirdi joq qılatuǵın, progresske kesent beretuǵın, adamdı buzatuǵın 
nárseni bizler kelbetsizlik túsinigi menen belgileymiz. Adam yaki qanday da bir 
waqıya, qubılıs óziniń obrazın joytsa, olar kelbetsizlikke aylanadı. Gózzallıq hám 
kelbetsizlik bir birine qarama-qarsı túsinikler. Kelbetsizliktiń gózzallıqtan parqı 
12
Qarańız:
Бычков В.В. Эстетика. – Краткий курс. М., 2003. 

53 
sonda, ol qubılıslardıń unamsız sıpatlamasınıń hám bahasınıń jámleniwin, adamnıń 
jaman, jaramsız qásiyetlerin hám ádetlerin ańlatadı. Kelbetsizlik kóp qırlı bolıp, 
onıń barlıq kórinisleri menen gúresiw ómirde gózzallıqtı moyınlaw ushın gúresten 
ajıralmaǵan halda jasaydı. 
Gózzallıqtı sáwlelindiriwdiń tiykarǵı paradigmaları 
Gózzallıqtıń universallıǵı, onıń energiyalıq tiykarı, insan dúnyasına tereń 
tásiri haqıyqıylıqqa estetikalıq qatnastıń kóp túrli (obrazlı) kóriniwine úzliksiz 
teoriyalıq qızıǵıwshılıqtı sóndirmewge múmkinshilik beredi. Mádeniyat tariyxında
sulıwlıqtı qabıllaw obyektivliktiń hám subyektivliktiń, tábiyǵıylıq hám 
jámiyetliktiń, fizikalıq hám metafizikalıqtıń, jerlik hám qudaylıqtıń óz-ara qatnası 
arqalı iske asırıldı. Gózzallıqtıń deregi haqqındaǵı másele filosofiyada qıyın hám 
tartıslı másele boldı. Nárseler hám qubılıslar estetikalıq qásiyetlerge iye me? 
Qanday dárejede sulıwlıq adamnıń qabıl etiw ózgeshelikleri, sociallıq rawajlanıw 
nızamlıqları menen anıqlanadı? Gózzallıqtıń metafizikalıq dárejesi qanday? Bul 
sorawlarǵa berilgen juwaplarǵa baylanıslı gózzallıqtıń tiykarǵı koncepciyaları 
qáliplesti. Olardıń tómendgi túrlerin – idealizmniń dúnyanı estetikalıq qabıllawın; 
sulıwlıqtı monoteistlik túsindiriwdiń specifikasın; onıń jámiyetlik koncepciyasın; 
garmoniyanı tábiyatlıq túsiniwdi, formalizmniń estetikalıq kózqarasın bólip 
kórsetiwge boladı. 
Gózzallıqtı idealistlik túsindiriw refleksiyanı tereńlestriw nátiyjesinde 
dúnyaǵa ańızlıq qatnastıń transcendentallıǵınan kelip shıǵadı. Onda dúnyanı 
qurıwdıń sheksizligin túsiniw, álemniń jetikligine tań qalıw, kosmostıń 
metaempirikalıq garmoniyasına tiyisli bolıwǵa umtılıw óz sáwleleniwin taptı. 
Usınday túrde bolmıstıń absolyut jetikliginiń obrazın hár tárepleme dálillew islep 
shıǵıldı, seziwlikten joqarı bolǵan reallıqtıń ústinlikke iye bolıwı, sulıwlıqtıń óz 
betinshe tosınanlıq, waqıtlıq, ózgeriwsheń formalardan, salıstırmalı kórinislerden 
biyǵárez jasawı qáliplesti.
Haqıyqıylıqtıń kóp túrli, qarsılıqlı baylıǵın racionallıq birlikke keltiriwge 
birinshi urınıwlar pifagorshılardıń filosofiyasında kózge taslandı. Olar «san» 

54 
túsinigin islep shıǵadı. Onı sheksizliktiń garmoniyalıq ózin-ózi anıqlawınıń 
nátiyjesi, gózzallıqtıń ajıralmas tiykarı bolǵan sheklik hám sheksizliktiń sintezi 
sıpatında alıp qaradı. Pifagordıń ózi bolmıstıń baslaması retinde sanlardı hám 
garmoniyanı keltirip shıǵaratuǵın olardaǵı sáykeslikti moyınladı. Olardıń pikirinshe, 
san garmoniyanıń janın beredi, onıń dóretiwshilik potentsiyasın ańlatadı, sebebi 
sanlar tek ǵana nárselerdiń ózinde olardıń strukturası, ritmi, simmetriyası sıpatında 
jasırınbay, nárselerdiń de tereńreginde bolıp, olardıń figuralıq qurılıw principin de 
ańlatadı. 
Platonda ózgermeytuǵın, haqıyqıy, máńgi gózzallıq ideyalar kompleksinde 
jasaydı. Bul keńislikten tısqarıda, fizikalıqtan ústin turatuǵın ideallıq sulıwlıq 
kórinetuǵın nárselerdiń hám qubılıslardıń dóretiliw principleri, prototipleri, úlgi 
sıpatında ómir súredi. Ideyalar jeke obyektlerdiń permanentlik modelin dóretedi. 
Seziwlik dúnyadaǵı nárselerdiń hárbir klasına ideyalar dúnyasınıń, yaǵnıy aqıl 
menen erisiletuǵın nárseler dúnyasınıń máńgi, payda bolmaytuǵın, joq bolıp 
ketpeytuǵın, nárseni berilgen klasstıń nársesi qılıp turǵan mazmun sáykes keledi. 
Sol sebepli seziwden joqarıda turǵan sulıwlıq álemlik jetikliktiń konstantın ańlatadı. 
Dara, seziwlik nárseniń gózzal bolıp qabıllanıwı onda ideyanıń aktuallasqanlıǵı 
menen baylanıslı boladı. Nárseniń álemniń orayı bolǵan ideyalar dúnyasınan 
bóliniwi menen, sulıwlıq páseyedi, joq boladı, xaotikalıq shashırandılıq payda 
boladı. Sebebi, reallıqtıń bekkem bolıwı ideya hám materiyanıń sintezinen ǵárezli 
boladı. Ontologiyalıq jaqtan jerlik sulıwlıq máńgi, materiallıq emes hám seziwlik, 
ótkinshi, háreketsheńlik arasındaǵı aralıq substantsiyanı beredi. Usıǵan baylanıslı 
empirikalıq dúnyanıń estetikalıq qásiyetleri ózgeriwsheń, ótkinshi bolıp, óziniń 
energiyasın seziwlik bolmısqa beretuǵın ózgermeytuǵın, máńgi gózzal ideyalar 
dúnyasınıń sayasın ǵana ańlatadı. Óz gezeginde nárseler hám qubılıslar seziwlikten 
joqarıdaǵı dúnyaǵa umtıladı, ideyanıń garmoniyasın tolıq iske asırıwǵa, oǵan 
uqsawǵa háreket etedi.
Solay etip, ideyalar dúnyası: a) sulıwlıqtıń sebebin yaki deregin, b) demiurg 
oǵan qarap nárseler dúnyasın dóretetuǵın, jetikliktiń úlgisin, v) seziwlik bolmıstıń 
qálegen nársesi umtılatuǵın maqsetin ańlatadı. Biraq adam metafizikalıq reallıqtıń 

55 
jetikligine barıwı múmkin be? Sebebi Platonnıń gózzallıǵı «túr», «eydos», 
«paradigma» sıpatında seziwlik qabıllanbaytuǵın tiykardı beredi. Ideyalar 
dúnyasınıń garmoniyası intellektuallıq tiykardıń, óz ruwxınıń tereńinen shınlıqtı 
alıw járdeminde iske asırıladı. Usıǵan baylanıslı seziwden joqarı dúnya – 
absolyutlik obyektivlik reallıqtı ańlatıp, ol yadqa túsiriw forması, yaǵnıy «anamnez» 
arqalı sanaǵa tiyisli boladı. Biraq bunıń ushın ruwxtı seziwlik lázzetleniwdi 
qálewden tazalaw zárúr.
Estetikalıq dúnyanı qabıllawdıń tiykarǵı aspektleriniń sıpatlaması Platonnıń 
«Gippiy Bolshiy», «Fedr», «Pir», «Fileb» sıyaqlı shıǵarmalarında da beriledi. Bul 
dialoglarında grek filosofı jetik bolmıstıń shıńlarına shıǵıwdıń izbe-izligin, ańsat 
emesligin kórsetedi. Platon ideyalardıń absolyutlik ruwxıy tiykarlar retindegi roline 
qudaylıq kúsh bergeni menen gózzallıqtı túsiniwge kórnekli úlesin qostı, estetikalıq 
sananıń ómir súriwi menen baylanıslı boljawların ayttı. Platonnıń sulıwlıqtıń aqıl 
menen erisiletuǵın, seziwlikten joqarı tiykarınıń ashılıwına bolǵan baǵdarı úlken 
áhmiyetke iye. Gózzallıqtı túsiniwde denesiz tiykarlar dúnyasınıń áhmiyetin 
túsiniw, bolmıs ierarxiyasında denelik hám ruwxıylıqtıń sintezin iske asırıw, 
absolyutlik garmoniya dereklerine jaqınlatatuǵın adamnıń intellektuallıq kúshlerin 
háreketke keltiriw zárúrligi ózgeshe rolge iye. 
Keyin ala gózzallıqtıń tiykarına idealistlik kózqarastan túsindirme beriw 
Plotinniń, Brunonıń, Shellingtiń, Gartmannıń hám basqada dúnyanıń dúzilisiniń 
transcendentallıq kartinası táreptarlarınıń miynetlerinde óziniń rawajlanıwın taptı. 
Biraq Platon liniyasın izbe-iz, hár tárepleme, konceptualıq túrde rawajlandırǵan 
oyshıl Gegel boladı. Ol tábiyat qabıǵınıń, kórinetuǵın garmoniyanıń artında oydıń, 
nárselerdiń ishki baslamasınıń jasırınatuǵınlıǵın kóredi
13
. Usı kózqarastan, 
sulıwlıqtıń «ideyalardıń seziwlik kórinisi» ekenligin túsiniwge boladı. Sol sebepli, 
kórkem gózzallıq tábiyattan joqarı boladı. Óytkeni, iskusstvonıń sulıwlıǵı ruwx 
tiykarında tuwılǵan hám qayta tiklengen sulıwlıqtı ańlatadı; qanshelli dárejede ruwx 
hám onıń shıǵarmaları tábiyattan hám onıń qubılıslarınan joqarı bolsa, sonshelli 
13
Гегель Г. Эстетика. В 4-х т. Т. 4. М., 1968. С. 255. 

56 
iskusstvodaǵı gózzallıq tábiyiy sulıwlıqtan joqarı boladı
14
. Gegelde sulıwlıq 
absolyutlik ideyanıń rawajlanıwınıń seziwlik dárejesin ǵana ańlatadı, ol túsinikke 
salıstırǵanda aytarlıqtay jetiklikke iye emes. Sol sebepli, oylawdıń rawajlanıw 
dárejesi qanshama joqarı bolsa, adam sonshelli dárejedi shınlıq aldında izge 
sheginetuǵın sulıwlıqqa mútáj bolmaydı. Onıń aytıwınsha, sulıwlıq jalǵan 
sheksizlikti beredi, shınlıqtı jasırıwshı japqıshtı ańlatadı. 
Gózzallıqqa erisiwdiń tásiri kúshli bolǵan ekinshi paradigması monoteizm 
ramkasında bekkemlendi. Idealistlik paradigmada diniy mazmun elementleri, 
seziwlikten joqarı, transfizikalıq sulıwlıqtıń kulti sezilerlik dárejede edi. Biraq 
idealistlik kózqarasqa jaqın bolıwına qaramastan gózzallıqtıń diniy doktrinası óziniń 
ózgesheligine iye. 
Platonnıń dúnyası insansız, atamaǵa da, tariyxqa da iye emes ekenligin, ol óz 
ishine kosmoslıq ómir háreket etetuǵın ulıwmalıq nızamlardı qamtıytuǵınlıǵın 
dıqqatqa alıwımız tiyis. Bolmıstıń idealistlik kartinasında quday absolyut 
dóretiwshi emes, al aldınnan oǵan berilgen materiyadan seziwlik sulıwlıqtan anaw 
yaki mınaw formalardı dóretetuǵın músinshi retinde, járdemshi funkciya sıpatında 
alıp qaraladı. Platon demiurgi kosmostıń shetinde jaylasqan boladı. 
Rawajlanǵan diniy sana doktrinasında kórinetuǵın sulıwlıqtıń, álemniń 
ústinen seziwlik sulıwlıqtı anıqlaytuǵın denesiz ideyalardıń ornına sheksiz 
haqıyqıylıqtıń dóretiwshisi – quday kóteriledi. Ol sheksiz, ózgermeytuǵın 
sulıwlıqtıń atributlarına iye. Eń baslısı, álemlik dóretiwshi denesiz abstrakciya 
sıpatında emes, al personlastırılǵan subyekt sıpatında alıp qaraladı. Kórinetuǵın 
dúnyanıń ullılıǵı hám sulıwlıǵı dúnyanıń bolmısı ǵárezli bolǵan kórinbeytuǵın 
absolyut garmoniyalıqqa iye qudaydıń kólemi aldında hesh nárseni ańlatpaydı. Bul 
joqarı, qudaylıq garmoniyaǵa ruwxıy kózdi oyatıw arqalı erisiwge boladı. 
Asketizmdi, ózin sheklewdi, seziwlik dúnyaǵa jekkóriwshilikti hám birinshi planǵa 
mistikalıq biliwdi shıǵarıwdı násiyatlaw – diniy estetikanıń áhmiyetli momentlerin 
beredi. Absolyutlik garmoniyanı biliwdiń tiykarǵı usılı retinde ruwxıy tazalıqtı talap 
etiw alıp qaraladı. Taza júrek qudaylıq jaqtınıń kóriniwiniń zárúrli shártin beredi. 
14
Kórsetilgen miynet, 8-bеt. 

57 
Ishki rituallarǵa, mediativlik praktikaǵa tiykarlanıp tazalıqqa erisiw absolyutlik 
garmoniyanıń sakrallıq dúnyasına kiriwdi ańlatadı. Insan ruwxıy tazalıqqa 
eriskeninde ol káramatlı bolmısqa tártipsiz dúnyanı tárk etip kiredi. Qanshelli 
dárejede adam deneliktiń hákimiyatınan azat bolsa, sonshelli haqıyqıy sulıwlıqtıń 
shamı ruwxtıń jasırın tereńliginde ashıq janadı. 
Bul asketlik kózqarastan adamnıń kúndelikli, dúnyalıq ómiri áshkaralanadı. 
Ol barlıq waqıtta sırtqı, nárseler bolmısınıń húkimi astında bolıp, tek ǵana seziwlik 
formadaǵı sulıwlıqtı moyınlaydı. Kúndelikli adam sulıw nárselerdi jaqsı kóredi, 
biraq ol haqıyqıy gózzallıqtı ashıw uqıplılıǵına iye bolmaydı. Onıń ushın 
ruwxıylıqqa salıstırǵanda denelik áhmiyetlirek. Tek ǵana kóterińkilikke iye adam 
ǵana ózindegi seziwlikten joqarıǵa bolǵan uqıplılıǵın, intellektuallıq biliwdi 
rawajlandırıw, quday túrindegi absolyut garmoniyanıń bolmısın ashıw arqalı 
seziwlik dúnyadan joqarıǵa qaray kóterile alıw uqıplılıǵına iye boladı. Bunnan bılay 
tek ǵana qúdiretli quday ulıwma sulıwlıqtıń deregi, bolmıstıń hár túrliligin 
baylanıstıratuǵın substantsiya bola aladı.
Diniy kosmologiyalıq sistemada adam obrazı ózgeshe estetikalıq statusqa iye, 
sebebi individ kóterińkilik hám pásliktiń álemlik qarsı turıwınıń orayına aylanadı. 
Idealizm kózqarasınan adam álemnen ústinlikke iye reallıqtı ańlatpaydı. Individ hám 
kosmos bir birine qarsı qoyılmaydı, al olar bir birine sáykes keledi, sebebi álem 
adamday janı bar dep qabıllanıldı. Insan hámme waqıtta dúnyanıń kosmooraylıq 
kórinisiniń parametrlerine kirgiziletuǵın edi.
Din kózqarasınan adam kosmostıń tek ǵana atributı, nárselerdiń nársesi 
retinde qabıllanbaydı. Ol privilegiyaǵa (artıqmashılıqqa) iye maqluqat retinde, 
qudaydıń obrazı boyınsha dórelgen maqluqat retinde tán alındı. Adamǵa qudaydıń 
erkin orınlaw, jerdegi barlıq maqluqatlardı basqarıw huqıqı berildi. Sol sebepli, 
jerdegi joqarı sulıwlıq adam obrazında jámlenedi. Usıǵan baylanıslı 
qutqarıwshılardıń, aqsúyeklerdiń kelbeti jerlik subyekttiń kórinisinde jámlengen 
ulıwmaadamzatlıq, energiyaǵa iye, sheksiz bayıtılǵan ruwxıylıqtı ózine sińiredi.

58 
Dúnyanı diniy túsiniw shegarasında tábiyiy dúnya óz betinsheligin, ǵárezsiz 
estetikalıq bahalıǵın joyıtadı. Tábiyat bolmısınıń ruwxıy sulıwlıqtı tolıq 
sáwlelendirgen nárseleri ǵana estetikalıq áhmiyetke iye boldı. 
Usıǵan qaramastan, diniy estetikada quday sheksiz túrde ózi dóretken shekli 
dúnyanıń ústinen kóterilip turdı. Sol sebepli, bahalıqlardıń jańa shkalasında sulıwlıq 
qatań ierarxiyalıqqa iye boldı, materiallıqtan ruwxıy kóriniske kóterildi, qudayda 
sulıwlıq óziniń jámleniwiniń shıńına jetedi, máńgilik, óshpeytuǵın jaqtılıq statusına 
iye boladı. Sulıwlıqtıń basqıshları arqalı órlew jerlik ádetlerdi saplastırıw arqalı 
intensiv túrdegi ruwxıy jetilisiwdiń jolın beredi. Usı kózqarastan, iskusstvo tek 
ápiwayı texnika, uqıplılıq sıpatında alıp qaralmay, al ádep-ikramlılıqtı 
bekkemlewdiń, joqarı ruwxıy reallıqqa erisiwdiń universallıq usılı sıpatında, ideal 
adamnıń kórinisi sıpatında alıp qaraladı. Biraq diniy sulıwlıq qanday da bir 
obyektivlik empirikalıq ólshemlerdi qollanbaytuǵın tarawdı ańlatqanlıǵı sebepli, 
onıń ishki perspektivasınıń tereń sakrallıq reallıqqa ótiwine baylanıslı, mistikalıq 
garmoniyanı kórsetiwdiń ajıralmas bólegi sıpatında simvolizm alıp qaraladı. 
Solay etip, monoteizm kózqarasınan adam absolyutlik sulıwlıq dúnyasına 
máńgi, sheksiz jetik, maksimal dárejede ruwxıy jaqtan bayıtılǵan reallıqtıń deregi 
sıpatındaǵı qudaydıń qatnasın túsiniw arqalı erise aladı. Tek ǵana qudayǵa qatnasta 
adam óziniń insanlıq ruwxıy tájiriybesin aktuallastıra otırıp, dúnyanıń hár qıylı kóp 
túrliligin saplastırıwı múmkin. 
Jámiyettiń tábiyattan kóteriliwine, subyekttiń dóretiwshilik initsiativasınıń, 
sanalı baslamasınıń kúsheyiwine baylanıslı estetikalıq reallıqtı qáliplestiriwde 
dúnyanı individuallıq seziwdiń áhmiyeti absolyutlestirile baslanadı. Bul tendentsiya 
ayqın túrde Jańa Zaman mádeniyatında kórinedi. Gózzallıqtı subyektivistlik 
túsiniwdiń táreptarları estetikalıq qabıllawdıń eń baslı deregi subyektte boladı dep 
dálilleydi. Sulıwlıq bolsa, estetikalıq neytral haqıyqıylıqqa individtiń ruwxıy 
baylıǵın proekciyalawdı ańlatadı dep túsindiredi. Adam nárselerdi qalay berilgen 
bolsa, sol qáddinde qabıllamaydı, al qorshaǵan ortalıqqa óziniń ruwxınıń 
emanatsiyasın qabıllaydı. Gózzallıq obyektiv túrde jasamaydı, al subyekt tárepinen 
alıp kelinedi. Qorshaǵan reallıqtıń nárseleri hám qubılısları ózliginshe sulıw da, 

59 
kelbetsiz de emes, ol kóterińkilikke de iye emes. Estetikalıq qabıllawda barlıǵı 
individuallıq dárejede sheshiledi. 
Tiykarınan, relyativizmge bolǵan tendentsiya Geraklitte de bar edi. Onıń 
pikirinshe, sulıwlıq – salıstırmalı qásiyet. Sokratta gózzallıqtıń salıstırmalıǵı 
predmettiń adam iskerliginiń maqsetlerine qatnası menen anıqlanadı. Predmet hám 
qubılıslardıń absolyutlik qásiyeti sıpatında gózzallıq ómir súrmeydi, ol tek ǵana 
maqsetke muwapıqlıq penen qatnasta ashıladı. Gózzal nárse – nege dur paydalı 
bolǵan nárse. 
Aǵartıwshılıq dáwirinde gózzallıqtı subyektivistlik túsindiriwge bolǵan 
tendentsiya kúsheyedi. Mısalı, Dekarttıń pikirinshe, sulıwlıqtı qabıl etiw kópshilik 
qatnasta bir seske salıstırǵanda ekinshi seske dıqqattı kóbirek awdarıw menen bara 
bar. Olardıń ekewi de salıstırmalı xarakterge iye, sebebi olar hár qıylı individuallıq 
pikirlerden ǵárezli. Birewde kúlkini payda etetuǵın nárse ekinshi birewdi jılatıwı 
múmkin, sebebi estetika tarawında táwirirek kóriw kópshilik jaǵdayda tosınanlıq 
assotsiatsiyalardan ǵárezli boladı
15
.
Belgili dárejede subyektivizm menen I.Kanttıń da estetikası ajıralıp turadı. 
Onda oraylıq másele subyekt bolıp, onıń apriorlıq estetikalıq qabıl etiwi ayrıqsha 
orınǵa iye. I.Kanttıń pikirinshe, ulıwma sulıwlıq dep apriorlıq bolǵan estetikalıq 
ideyalardıń kóriniwin alıp qarasaq boladı. Bizge belgili, Platonda da estetikalıq 
ideyalar tájiriybege shekem, hám odan ǵárezsiz ómir súredi. Biraq áyyemgi grek 
filosofında ideyalar materiallıq dúnyadan, sonıń ishinde adamnan da aldın keletuǵın 
obyektivlik reallıq sıpatında apriorlıqqa iye. I.Kantta bolsa, estetikalıq ideyalardıń 
apriorlıǵı adam subyektiniń sanası menen anıqlanadı, ol bolmıstıń qanday da bir 
obyektivlik sıpatlamalarınan biyǵárez boladı. 
Gózzallıqqa subyektivistlik qatnastıń keyin ala rawajlanıwı seziw teoriyasınıń 
(teoriya vchuvstvovaniya) wákilleri (R.Fisher, K.Gros, V.Bash h.b.) tárepinen iske 
asırıldı. «Seziw» («vchuvstvovanie») termini adam sezimlerin, emociyaların, 
ideyaların jansız nárselerge proekciyalawdı ańlatadı. Birinshi túrinde tábiyat 
nárseleri adamǵa jat boladı. Sol sebepli, dúnyaǵa anıq emocionallıq boyaw beriledi. 
15
Гилберт К., Кун Г. История эстетики. М., 1960. С. 224. 

60 
Ruwxıy saqıylıq jansız nárselerdi janlandıradı, sol arqalı bizlerdi, estetikalıq 
lázzetleniwdiń kúshin hám tereńligin anıqlay otırıp, kosmosqa jaqınlastıradı. Sol 
waqıtta nárseler bizler menen bizlerdiń tilimizde sóylesip baslaydı, hám bizler 
olardıń dawısları biziń proekciyalawımızdıń jańǵırıqı ekenligin túsinbeymiz.
Bolmıstıń subyektivistlik kartinasındaǵı estetikalıq lázzetleniwdiń obyektivlik 
tiykarı oylap tabılǵan hám haqıyqıy emes bolıp kórinedi. Kúndelikli sana 
dárejesinde subyektivistlik kózqaras «talǵamlar haqqında tartıspaymız, hár kimniń 
óziniń sulıwlıǵı bar» degen pikirge túrin ózgertti. 
Usıǵan baylanıslı estetikalıq qabıllawdıń subyektivlik xarakterin 
tastıyıqlaytuǵın Kurt Djon Dyukasstıń xarakterli pikirin keltirsek boladı. Ol 
gózzallıq retinde «estetikalıq jaqtan qaralıp atırılǵan obyekttiń jaǵımlı bolǵan 
seziwlerdi payda etiw uqıplılıǵın» alıp qaraydı. «Álbette, jaqsı yaki jaman talǵam 
dep atalatuǵın nárseler ómir súredi. Biraq jaqsı talǵam degenimiz meniń 
talǵamımdı, yaki menikine uqsaǵan adamlardıń talǵamın, yamasa men iyelik etiwdi 
qálegen adamlardaǵı talǵamdı ańlatadı, óytkeni jaqsı yamasa jaman talǵamdı 
obyektivlik tekseriwdiń ózi joq»
16
. 
Biraq bul kózqaras, dıqqatlıraq qarasaq, shınlıqqa iye emes. Birinshiden, 
ráhátleniw sezimi kóp qırlı hám ol adamnıń ómirinde óziniń kórinisine 
fiziologiyalıq, utilitarlıq, ilimiy hám basqa dárejelerde, hár qıylı qubılıslarǵa qatnastı 
sıpatlaw arqalı iye boladı. Usıǵan baylanıslı ráhátleniw sulıwlıqtı anıqlaǵanda 
ózgeshe belgi bola almaydı. 
Ekinshiden, eger estetikalıq qabıl etiw insanlıq, subyektivlik xarakterge iye 
bolǵanda, onda dúnyalıq kórkem mádeniyattıń hár qıylı qubılıslarına ulıwmalıq, 
turaqlı tartılıw qáliplespegen bolar edi. Hám Eger de «hár kimde óziniń sulıwlıǵı 
bolsa», onda ulıwmaadamzatlıq kórkem bahalıqlardıń ómir súriwin qalay 
túsindiriwge boladı? Múmkin, oǵan tómendegishe túsindirme beriwge bolar: 
estetikalıq talǵamlardaǵı ayırmashılıq absolyutlik xarakterge iye emes, olar 
salıstırmalı, sebebi, estetikalıq artıq kóriw dúnyasında qanday da bir obyektivlilik, 
ótkinshi emes, absolyutlik reallıq ruwxıy tartıwdıń turaqlı, qanday da bir maydanın 
16
Ducasse C. The Philosophy of Art. N.Y. 1966. P. 284-285. 

61 
tuwatuǵın mazmun ómir súredi. Buǵan qosımsha, tábiyat haqıyqıylıǵınıń ózi hám 
real ómir súrip turǵan mádeniyattıń ózi destruktivlik processlerdiń qáwpin ózinde 
alıp júriwshi hám adam ómiriniń garmoniyalıq tiykarlarınıń bekkemleniwine 
shaqırıw taslaytuǵın relyativizmge, subyektivizmge qarsı boladı.
XIX-XX ásirler mádeniyatında gózzallıqtıń jámiyetlik koncepciyası ózgeshe 
áhmiyetke iye boladı. Onıń wákilleri sulıwlıq fenomenin materiallıq baylıqlardı 
óndiriw usılınan ǵárezli dep túsindiredi. Tábiyat obyektleriniń estetikalıq bahalıǵı 
olardıń tábiyiy qásiyetlerin sáwlelendirmeydi. Tábiyat qubılısları estetikalıq 
áhmiyetlilikke anaw yaki mınaw jámiyettiń rawajlanıwınıń materiallıq dárejesi 
menen baylanısta alıp qaralatuǵın miynet iskerligi tiykarında payda bolǵan 
assotsiatsiyalar járdeminde iye boladı. Sulıwlıq sociallıq dóretpe retinde alıp 
qaraladı. 
Yu.Borev jámiyetlik koncepciyanı rawajlandıra otırıp, bılay dep jazadı: 
«gózzallıq – predmettiń «ruwxıylasıwı». Bul ruwxıylasıw absolyutlik ideya, insan 
tárepinen shaqırılmay, al jámiyet hám onıń óndirislik iskerligi menen shaqırıladı. 
Jámiyetlik óndiris tábiyattı «adamnıń organikalıq emes denesine» aylandırdı hám 
zamanagóy adamnıń ruwxıy kelbeti mórin sırtqı dúnyanıń predmetlerine basadı»
17
. 
Solay etip, gózzallıqtıń jámiyetshilik koncepciyasınıń wákilleriniń pikirinshe, 
rawajlanıw dárejesi estetikalıq tańlawdı anıqlaydı. Olar sulıwlıq haqqındaǵı
kózqaraslardıń evolyuciyasındaǵı áhmiyetli momentti kórsetedi. Biraq
predmetlerdiń tábiyiy sapaları estetikalıq qabıllawda hesh qanday rolge iye emes 
degen pikir menen kelisimge keliwge bolmaydı. 
Gózzallıqtıń diniy-idealistlik, subyektivistlik, jámiyetlik koncepciyaları 
dúnyanı estetikalıq qabıllawdıń tiykarın tábiyatlıq túsindirmesin qollaytuǵın 
wákillerdiń keskin kritikasına ushıradı. Anaksagor, Demokrit, Aristotel, Gobbs, 
Leonardo da Vinchi h.b. ideyaların rawajlandıra otırıp, tábiyat modeliniń táreptarları 
(N.Astaxov, Sh.German, G.Pospelov h.b.) sulıwlıq transtsendentlik tiykarǵa iye 
emes degen pikirdi aytadı, onı qudaydıń qanday da bir absolyutlik tiykarın 
ańlatpaytuǵınlıǵın tastıyıqlaydı. Tábiyattıń táreptarları bolmıstıń birinshi dúzilisin, 
17
Борев Ю. Эстетика. М., 1988. С. 56. 

62 
kórinetuǵın tábiyiy dúnyanı sulıwlıqtıń hám ullılıqtıń baslı deregi dep túsindiredi. 
Chernıshevskiydiń pikirinshe, «gózzallıq bul ómir»
18
. Biraq bul pikir ómirdiń 
qálegen kórinisi bizdi tań qaldıradı degendi ańlatpaydı. Birinshiden, ómir princip 
sıpatında, ólimge, jawızlıqqa qarsı pozitiv baslama sıpatında gózzal. Bul sulıwlıqtıń 
birlemshi sezimi stixiyalı túrde hárbir adamǵa tábiyat garmoniyası menen 
qatnasıqqa túsiw nátiyjesinde beriledi. Usı mániste sulıwlıqtı ómirdi ulıǵlawdıń 
tiykarǵı quralı, qorǵap qalıw kerek bolǵan unikallıqqa iye kóp túrlilik sıpatında alıp 
qarawǵa boladı. Ekinshiden, ómirdiń qubılısları olardıń qalay bizlerdiń túsinigimiz, 
insannıń ishki dúnyasınıń talapları menen kelisimge keliwi menen baylanısta gózzal 
boladı. 
Socium ushın tábiyiy dúnyanıń áhmiyetliginen kelip shıǵıp, tábiyatlıq 
koncepciyanıń wákilleri sulıwlıqtıń baslı deregi tábiyatta degen juwmaqqa keledi. 
Tábiyat qubılısları bizlerdiń olarǵa qatnasımızdan biyǵárez óz betinshe sulıwlıqqa 
iye. 
Biraq estetikalıq qatnastıń qáliplesiwinde subyekttiń rolin durıs bahalamaw, 
hátteki onı neytralizatsiyalaw, barlıq janlı nárseler gózzal degen tastıyıqlawǵa olardı 
alıp keldi
19
. 
Bunday jaǵdayda tábiyattıń ózi hám adam bolmısınıń ulıwma alǵı shárti 
retindegi tábiyat bir tábiyattı ańlatpaytuǵınlıǵı haqqındaǵı fakt dıqqatan tısqarıda 
qaladı. Birinshi jaǵdayda – bul fizikalıq reallıq, yaǵnıy tábiyiy-ilimiy súwretlewdiń 
tábiyatı, ekinshi jaǵdayda – adamlardıń mádeniy-tariyxıy bolmısınıń reallıǵı, 
adamnıń iskerligi nátiyjesinde haqıyqıylıqqa aylanǵan múmkinshilik. Materiallıq 
dúnyanıń barlıq obyektleri sotsiomádeniy baylanıslar sistemasına kiriw arqalı, 
ózligin joyıtpay, taǵı da bir ózgeshe tábiyattan, seziwden joqarı mazmunǵa iye 
bolıp, óziniń ekinshi – ideallıq bolmısına iye boladı. Tábiyat obyektleriniń bunday 
eki jaqlama ómir súriwi jámiyettiń, subyekttiń halatı, mádeniy-tariyxiy 
baylanıslardıń mazmunı menen anıqlanadı. Usıǵan baylanıslı tábiyiy reallıq hám 
sırtqı dúnyanıń predmetleriniń ózgeriwi jańa, óziniń «mádeniy kórinisine» iye bolıw 
18
Чернышевский Н. Избранные эстетичекие произедения. М. 1973. С. 72. 
19
Линник Ю. Прозрачность: Лирические очерки из жизни серверных вод. Петрозаводск. 1980. С. 181, 
187. 

63 
huqıqın aladı. Buǵan qosımsha estetikalıq qabıllaw ózinde aksiologiyalıq momentti 
alıp júredi (bunı tábiyatshılar moyınlamaydı), bul baha barlıq waqıtta subyekt penen 
baylanısqan boladı. Usı gózzallıqqa erisiwdegi ózgeshelikler I.Yusupovtıń 
shıǵarmalarında, ásirese, «Anemiya», «Aktrisanıń ıǵbalı», «Watan topıraǵı» h.b. 
dóretpelerinde ayqın túrde óz sáwleleniwin tapqan. 
Dál ilimlerdiń rawajlanıwı estetikalıq biliw tariyxında «ólshew» 
múmkinshiligine isenim menen baylanısqan turaqlı tendentsiyanıń qáliplesiwine, 
gózzallıqtıń parametrlerin ilimiy analizlewge, onıń ideal geometriyalıq tiykarın 
tabıwǵa alıp keldi. Dúnyaǵa estetikalıq qatnasıqtıń tiykarın matematikalastırıwǵa 
birinshi urınıwlar antikalıq mádeniyatta «altın kesiw» túsiniginde sáwlelendi. Ol óz 
ishine proporciyalardıń geometriyalıq qatnasın qamtıydı, oǵan sáykes pútin óziniń 
úlken bólegine, úlkenniń kishige qatnasınday qatnasta boladı. Bul usıldıń iri wákili 
b.e. sh. V ásirde jasaǵan, «Kanon» degen shıǵarmanı jazǵan Poliklet bolǵan. Ol 
kóterińki, garmoniyalıq, kórkem obrazdı jaratıw ushın adam figurasınıń ideallıq óz-
ara qatnasların matematikalıq jaqtan dálillewge umtıldı.
Orta ásirlerde Avgustin matematikanı qorshaǵan ortanıń predmetleriniń 
«estetikalılıǵınıń» ólshemi retinde alıp qaradı. Ayırım formal belgilerge tiykarlana 
otırıp, ol teń qaptallı úshmúyeshlik teń emeske salıstırǵanda gózzallıraq degen 
pikirdi aytadı. Onıń pikirine say, estetikalıq kózqarastan kvadrat úshmúyeshlikke 
salıstırǵanda táwirirek, sheńber sulıwlıǵı boyınsha basqa barlıq figuralardan ústin 
turadı
20
.
Ásirese, gózzallıqtı matematikalıq esaplaw múmkinshiliklerine qızıǵıwshılıq, 
ideallıq proporciyalardı izlew ilimiy bilimlerdiń gúllenip rawajlanǵan dáwirinde, 
Renessans dáwirinen baslanadı. 
Gózzallıqtıń tiykarın sheshiwge absolyutlik giltti anglichan súwretshisi 
U.Xogart usınadı. Óziniń belgili «Analiz krasotı» atlı traktatında, ol haqıyqıy 
«sulıwlıqtıń sızıqların» tolqınlıq, jılanlıq sızıq beredi deydi. Sebebi, ol birliktiń hám 
kóptúrliliktiń organikalıq birikpesin ańlatadı
21
. 
20
Гильберт К., Кун Г. История эстетики. М., 1960. С. 151. 
21
Хогарт У. Анализ красоты. М., 1958. С. 54. 

64 
Gózzallıqtıń formalistlik tiykarların izlewdi belgili dárejede aktivlestirgen 
R.Didronıń «sulıwlıq – bul oyda óz-ara qatnasıq ideyasın oyatatuǵın mazmun» - 
degen kózqarası boladı
22
. 
Ásirese formalistlik tendentsiyanıń rawajlanıwına sezilerli dárejede tásirin 
tiygizgen I.Kanttıń ayırım ideyaları bolıp tabıladı. Onıń filosofiyasında sulıwlıq 
túsinigi maqset haqqındaǵı kózqaraslar menen tıǵız baylanısqan bolıp, biraq bul 
kózqaras formallıq, subyektivlik xarakterge iye boldı. Dúnyanıń dúzilisiniń 
fundamentallıq, real maqsetke muwapıqlılıǵı haqqındaǵı diniy túsindirmeden 
I.Kanttıń estetikalıq maqsetke muwapıqlılıǵı tek ǵana predmettiń formasına tiyisli 
bolıwı menen parıqlanadı. «Sulıwlıq – predmettiń maqsetke muwapıq forması, 
sebebi ol predmette maqset haqqındaǵı kózqaraslarsız qabıllanadı»
23
. Usılayınsha, 
nemec filosofı norma ideyasınıń – sırtqı túrdiń ideallıq kórinisiniń - qáliplesiwine 
keledi. Ol óz gezeginde estetikalıq qabıllaw ushın áhmiyetli bolıp tabıladı. 
Gózzallıqtı túsindiriwde formalistlik kózqarastı rawajlandırǵan oyshıllar 
E.Pirs, R.Tsimmerman h.b. boldı. 
Olar ózleriniń dıqqatın ólshewge bolatuǵın estetikalıq obyekttiń obyektivlik 
sıpatlamalarına qarattı, dúnyanı sulıwlıq nızamları boyınsha qayta dóretiwge, 
estetikalıq formalardı «basqarıwǵa» múmkinshilik beretuǵın ideallıq ara 
qatnasıqlardıń, proporciyalardıń belgili tiplerin bólip kórsetti. Bul olardıń utısı edi. 
Biraq matematikalıq oylaw gózzallıqtıń tiykarın túsiniw, estetikalıq sananıń 
qáliplesiwiniń tiykarǵı nızamlıqların dálillew múmkinshiligin bermedi. Bul 
paradigmada sanlı ara qatnasıqlarınıń, sırtqı belgilerdiń, «taza formalar» dúnyasınıń 
roli absolyutlestirildi, dúnyanı estetikalıq túsiniwdiń mazmunlıq aspektleriniń roli 
esapqa alınbadı. 
Solay etip, sulıwlıqtıń tiykarǵı paradigmaların izertlew estetikalıq sananı 
quramalı ruwxıy qubılıslardıń biri sıpatında tek bir derekten shıǵarıw múmkin 
emesligin kórsetedi. Gózzallıq fenomeni tek ǵana insanlıq sananıń ómir súriw 
probleması bolıp qoymastan, ol kosmostıń, konkret tábiyat obyektleriniń, jámiyetlik 
22
Дидро Д. Избранные произведения. М. 1951. С. 376-377. 
23
Кант И. Критика способности суждения. М., 1994. С. 105. 

65 
rawajlanıw nızamlarınıń ózgeshelikleriniń de ómir súriw problemasın beredi. Bul 
ózgeshelik I.Yusupovtıń dóretiwshiliginde jaqsı ashıp beriledi.
Qanday shayır bolmasın, ol ózi ómir súrip atırǵan jámiyetten tıs, jeke-dara 
qalıp, óz aldına jasay almaydı. Onıń ózi ómir súrip tirishilik etip atırǵan jámiyette 
qáliplesken óziniń dúnya-tanıwı menen sákes óziniń jámiyetlik kózqarası boladı. 
Sonlıqtan ol ómir qubılısların súwretlegende oǵan óz qarım qatnasın kórsetpey qala 
almaydı. Óz shıǵarmasında sáwlelengen ómir haqıyqatlıǵı tuwralı óziniń sheshiwin 
aytıp, óz «húkimin» shıǵaradı.
Kóterińkilik kategoriyasınıń filosofiyalıq mazmunı 
Óz aldına kategoriya sıpatında kóterińkilik kategoriyası estetikanıń basqa 
kategoriyalarına salıstırǵanda keyinirek payda bolǵan, biraq kórkem ámeliyat 
antikalıq dáwirde kóterińkilikke iye adamnıń keshirmelerin, sociallıq hám tábiyiy 
qubılıslardı bólip kórsetedi. Bul jerde Esxildi, onıń Prometeyin yaki Gomerdiń hám 
Sofokldıń qaharmanların yadqa túsirsek boladı. Birinshi ret teoriyalıq jaqtan bul 
kategoriyanı ilimge Psevdo-Longin degen jasalma at penen belgili Rim imperiyası 
dáwirindegi avtor «Kóterinkilik haqqında » («O vozvıshennom») degen traktatında 
túsindiriwge háreket etedi. Onıń pikirinshe, tábiyat adamlarǵa sanda joq maqluqat 
bolıwdı bermegen, ol bizlerdi ómirge hám álemge bizler onıń bir pútinliginiń 
tamashagóyleri bolatuǵınday qanday da bir bayramǵa, saltanatqa baslaydı. Ol 
bizlerdiń ruwxımızǵa hámme waqıtta ullılıqqa sheksiz muhabbattı kirgizedi, sebebi 
ol bizlerge salıstırǵanda qudaylıq xarakterge iye. Bul jerde kóterińkilikte adam hám 
dúnyanıń óz-ara qatnastaǵa halatın avtordıń kóre bilgenin ańlawǵa boladı. Onı 
adamnıń tábiyatınıń ullı baqlawshısı dep tán alıwǵa boladı. Haqıyqatında da, 
adamnıń ruwxına barlıq ullı zatqa bolǵan muhabbat kirgen. Tek bunı bizden 
túsindiriw talap etiledi. 
Orta ásirlerde kóterińkilik probleması tábiyiy halda kórinedi, onı túsindiriw 
quday, quday haqqındaǵı oylardıń tásiri astında dóretilgen seziwler hám dóretpeler
menen baylanıslı bolǵan. Mısalı ushın abbat Sendeni Suggeriy (XII ásir) shirkew 
iskusstvosı onıń qudayǵa jaqınlawına jaǵday tuwǵızdı dep aytadı. Qayta tikleniw 
dáwirinde adamdı ulıǵlaw baslanadı. F.Petrarka adamnıń tiliniń kóterińkilik 

66 
uqıplılıǵı haqqında jazadı. Alberti bolsa adam tikkesine turıp, óziniń betin aspanǵa 
kóteredi, tek adam ǵana biliw hám sulıwlıq, aspannıń baylıǵı menen maqtanıw ushın 
jaratılǵan degen pikirdi aytadı.
Kóterińkilikti túsiniwdegi kelesi adımdı XVIII ásirde, Edmund Berktiń 
dóretiwshiliginde kóriwimizge boladı. Onıń pikirinshe, kóterińkilik bizlerdiń 
kúndelikli kózqaraslarımızdan ústin bolǵan qanday da bir keń, oǵada úlken 
sheksizlikti ańlatadı. Bul oǵada úlken mazmun, ullılıq bizlerde ózlerimizdiń 
kúshsizligimizge baylanıslı qorqınısh sezimin payda etedi, bizlerdiń júregimizdi 
tasqınlatadı, shorshıtadı. Ol bizlerdiń qabıl etiwimizde sırtqı dúnya hám oǵan 
bolǵan, sırtqı dúnyanıń qanday da bir qubılıslarına bolǵan adamnıń reakciyasın 
baylanıstıradı. E.Berktan sál keyin sol ásirde I.Kant «Gózzallıń hám kóterinkilik 
seziwi ústinen baqlaw (Nablyudeniya nad chuvstvom prekrasnogo i 
vozvıshennogo)» atlı miynetinde bul seziwdiń adamdaǵı tábiyatın anıqlawǵa 
umtıladı. Adamdaǵı bul sezimniń tábiyatın túsiniwdi I.Kant «Pikirlew qábileti 
kritikası
(Kritika sposbnosti sujdeniya)» atlı miynetinde juwmaqlaydı. I.Kanttıń 
aytıwı boyınsha, tábiyatttaǵı gózzallıq ushın tiykardı bizler ózlerimizden tısqarıda 
izlewimiz tiyis. Al ózlerimizdegi, oylarımızdaǵı kóterińkilikti tek ǵana tábiyat 
haqqındaǵı kózqaraslarımızdaǵı kóterińkilik payda etedi. Bizlerdiń dúnya menen 
qatnasımızdaǵı kóterińkiliktiń I.Kant eki – matematikalıq hám dinamikalıq túrlerin 
bólip kórsetedi. Birinshisinde biliw uqıplılıǵı álemniń sheksizligi menen ushırassa, 
ekinshisinde biziń qálew uqıplılıǵımız adamnıń morallıq kúshleri, onıń erkiniń 
sheksizligi menen ushırasadı. Onıń pikirinshe, eki nárse ruwxtı barlıq waqıtta jańa 
hám kúshli tań qalıwshılıq penen toltıradı: tóbemizdegi juldızlı aspan hám 
ózimizdegi morallıq nızam. 
Gegel filosofiyasında kóterińkilik individual ómir súriwdegi aq kewillikti 
jeńip, ruwxtıń iskerliginde erkinlik dúnyasına shıǵıwdı ańlatadı. Subyektti praktika, 
al praktikanı subyekt sıpatında qaraǵan K.Marksta bolsa, kóterińkilik te usı 
obyektivlik process, ámeliyat penen anıqlanadı. Individ hám adamzat jámiyetiniń 
óz-ara tásir etisiwinde onday bir anıqlıqqa iye emes logikalıq moment bar. Adamzat 
haqıyqatlıǵın iske asırıwda meniń subyektivligimniń qáliplesiwi taza 

67 
individuallıqtıń, tar mánidegi máptiń shegarasınan shıǵıwdı da ańlatadı. Tek ǵana 
taza individuallıqtan shıǵıw arqalı men haqıyqıy adamǵa aylanaman. Sol sebepli, 
meniń barlıq maqsetlerim tek jámiyetlik maqsetler ǵana bola aladı. Hátteki, men 
ózimniń saat islew ustaxanamda bolsam da, basqalardan qashıqlasam da, nan pulın 
tek ózimniń kásibim arqalı tawsam da, men ózimniń jumısımdı qarıydarlardı joytıp 
almawım ushın sapalı túrde orınlawım tiyis. Hám qanday da bir ápiwayı abıroyǵa 
hám maqtanısh sezimine iye bolıwım kerek. Eger de aspanǵa raketanı ushırıw 
haqqında sóz etsek, onda bul process sál quramalıraq keshedi. Bul jerde basqasha 
dúnyanı seziw, dúnyada ózińdi seziw iske asırıladı. Bul dúnyaǵa qarastı ilimiy yaki 
texnikalıq problema menen shuǵıllanıw sıpatında alıp qarawǵa boladı. Biraq onı 
bizler saat ońlawshınıń sheberligi, abıroyı, maqtanıshı dep alıp qaray almaymız, bul 
jerde basqa mazmun ómir súredi. Jámiyette adamnıń óziniń ómirine basqasha 
qatnası da ómir súredi. Kópshilik alımlar Eger de bizler barlıq kúsh-jigerimizdi 
materiallıq baylıqtı alıwǵa jumsaǵanımızda, bizlerdiń ómirimiz zaya ketip, 
biymánilikke iye bolǵan bolar edi degen pikirdi aytadı. Adam laboratoriyalarda 
qanday da bir raketalardı islep shıǵıw menen shuǵıllanıp atırǵan waqtında, ruwxtıń 
ózgeshe halatı jaǵdayında jasasa kerek. Bul halat múmkin bolmaǵan nárseni jeńip 
ótiwge baslaydı. Bunday adam ózi menen maqtanbasa kerek hám ol ózinde 
kóterińkilikti baqlaydı dep aytıwǵada bolmaydı. Biraq onıń ruwxı haqıyqıy adamnıń 
kóterińkilik halatında boladı. Ekinshi jer júzilik urısta da massalıq kóterińkiliksiz 
jeńiske erise almaǵan bolar edik. «Qásiyetli urıs (Svyashennaya voyna)» atlı qosıq 
ta xalıqqa tiyisli bolǵan ruwx halatınıń sáwleleniwin beredi. Haqıyqıylıq bul jerde 
bizlerge tán bolǵan idealizmde, súyispenshilikte kórinbeydi. Haqıyqıylıq adamdı 
qorshaǵan reallıqta kórinedi. Adam ushın kóterińkilik nan hám suwday boladı. Bul 
haqqında kultlik arxitektura, ulıwma kultlik iskusstvo da bizlerge maǵlıwmat beredi. 
Din kóplegen mıń jıllıqlar dawamında reallıq edi. Ondaǵı quday obrazı 
kóterińkilikti ańlattı. Bul ruwxtıń adamnıń mayda, áhmiyetsiz nárseden bas tartıp, 
dúnyanı onıń substantsiallıǵında (álemlik seziwlerinde) qabıl etiw halatın beredi. 
Qudayǵa bas iyiw arqalı adam haqıyqıy ózligine kóteriledi (kerek bolsa mistikalıq 
túrde de). Ulıwma alǵanda, adam quday arqalı óziniń álemniń islerine qatnası bar 

68 
ekenligin sezedi. Passiv, baqlaw formasında bolıwı da múmkin, biraq bul sezim 
bar boladı. Eger de dúnya júzilik dinler haqqında aytatuǵın bolsaq, onda olar 
adamnıń adam sıpatındaǵı talapların ózinde sáwlelendirgen. Álbette, dinde 
inkvizitsiya da, Dj.Brunonı jaǵıp jiberiw de bolǵan. Biraq ol adam dúnyasınıń 
qubılısın beredi hám onı túsiniw tek ǵana adam dúnyasında bolıwı múmkin.
Burınǵı awqam dáwirinde kóterińkilik dárejesine miynet adamı qoyıladı. Sol 
dáwirdiń iskusstvosınıń haqıyqıy pafosı (ǵayratı, yoshı) da bunda kórinedi. Bul 
jerde, ayqın dálil retinde N.Ostrovskiydiń «Полат қалай шынықты (Kak zakalyalas 
stal)», S.Eyzenshteynniń «Bronenosec Potemkin» sıyaqlı miynetlerin hám basqa da 
dóretpelerdi yadqa alsaq boladı. Individ hám jámiyet arasında qarama-qarsılıq bar. 
Atap aytqanda, usı qarama-qarsılıq kóterińkiliktiń tiykarında jatadı. Eń baslısı – bul 
qarama-qarsılıqtı individtiń jeńiwi, óziniń haqıyqıy tábiyatına, óziniń jasawınıń 
álemlik mazmunına kóteriliwi. Sol sebepli, barlıq kórinislerde, muhabbatta da, 
jekkóriwshilikte de, húrmet etiwde de, miynette de, gúreste de adam ushın 
tábiyiylıqtı kóterińkilikke qaray baǵdar alıw beredi. 
Kóterińkilik túsinigi gózzallıqtıń qanday ózgesheligin, tárepin bólip 
kórsetedi? Eń aldı menen basqa predmet hám qubılıslardan «kóteriletuǵın» hám sol 
sebepli bizlerde soǵan sáykes seziwlerdi oyatatuǵın halattı túsinemiz. Yaǵnıy 
basqalardan óziniń masshtabı, kólemi, kúshi menen ajıralıp turatuǵın gózzal 
qubılıslar bizlerde kóterińkilik seziwlerin payda etedi. Mısalı ushın, aspanǵa barıp 
tirelgen tawdıń shıńı, qálegen tosıqlardı jeńiw uqıplılıǵına iye hám qálegen sınawdı 
basıp óte alatuǵın kúshli muhabbat hám doslıq sezimi, adamzat ushın islengen 
adamnıń is-háreketi h.b. Kóterińkilik óziniń ideallıq mazmunına baylanıslı barlıq 
waqıtta kúndelikliniń, ádetteginiń shegarasınan shıǵadı, hám adamǵa tábiyatta hám 
onıń ózinde qanday úlken múmkinshiliklerdiń bar ekenligin kórsetedi. Biraq 
ápiwayı úlken nárselerdiń hámmesi kóterińkilikti keltirip shıǵaradı dep oylasaq 
qátelesken bolamız. Úlken murın hesh waqıttada bizlerde kóterińkilik sezimin payda 
etpeydi. Egipet piramidaları, sheksiz teńiz keńisligi bizlerde ullılıqqa hám 
kóterińkilikke iye, sebebi olar tek kólemi menen kúndelikliden kóterilip, úlken bolıp 
qoymastan, olar gózzal da. Ulıwma alǵanda, kóterińkilik túsinigi bizlerdi 

69 
kólemlerdiń, masshtablardıń, ólshemlerdiń qatnasıq dúnyasına, qubılıslardıń 
ózgeshe proporciyalar dúnyasına kirgizedi. Kóterińkilik úlken bolıwı menen bir 
qatar gózzalda. Gózzallıq penen baylanıs kóterińkiliktiń zárúrli hám xarakterli 
belgisin ańlatadı. Qálegen kóterińkilik gózzallıqtı beredi, biraq qálegen gózzallıq 
kóterińkilikti payda etpeydi. Ne ushın olardı baqlaw adamǵa lázzetleniwdi beredi? 
I.Kanttıń pikiri boyınsha, sebebi adam olardıń aldında fizikalıq jaqtan hálsiz bolǵanı 
menen, onıń ruwxı tábiyattıń bul kúshlerin yaki adamnıń dóretpelerin qamrap alıwı 
múmkin hám bul halat oǵan quwanısh baǵıshlaydı. Adam sheksizlik penen júzbe-
júz keledi. Sheksizlik ideyasın túsinedi ya bolmasa sezedi. Usınnan kóterińkilikti 
qabıl etiwde baqlanatuǵın adamnıń ruwxınıń kóteriliwi iske asadı. Bul haqqında 
I.Kant: «Qansha uzaq oyǵa shúmsem de, hámme waqıt jańa, kóbirek kúshli tań 
qalıw hám háwijleniw arqalı adamnıń janın eki nárse tolqındıratuǵının túsindim. Ol 
meniń ústimdegi juldızlı aspan hám mendegi ádep-ikramlılıq nızam», dep jazadı. 
I.Kanttıń pikirin rawajlandıra otırıp, Shiller kóterińkilik dep bizler sonday obyektke 
aytamız, onı kóz aldımızǵa keltirgenimizde bizlerdiń «seziwlik tábiyatımız» óziniń 
sheklengenligin sezse, al aqılımız bolsa óziniń ústinligin sezedi, degen pikirdi alǵa 
súredi. Yaǵnıy kúsh hám hálsizlik arasındaǵı qarsılıq adamnıń kóterińkilik 
keshirmelerin seziwin beredi. 
Ayırım jaǵdaylarda estetika boyınsha sabaqlıqlarda kóterińkilik degenimiz 
adamdı qorqıtatuǵın, shorshıtatuǵın halat dep túsindiriledi. Biraq berilgen pikir qáte 
pikir. Gúldirmamanıń aldında basın jerge iyip qorqıp turǵan jabayı adam hesh 
qanday kóterińkilikti sezbeydi, ol sezim ele jabayıda oyanbaǵanda. Tek ǵana 
kóterińkilik qubılıslardıń tamashası ruwxtı bekkemlegende, adam ushın maqtanısh 
sezimin berse, bizler kóterińkilikti qabıl etken bolamız. Usı jerde tariyxtan mısal 
keltireyik. Tawlı jar tastıń ústinde jas jigitti kóremiz. Onı gúldirmama óziniń 
jıldırımları menen qorqıtpaqshı boladı. Biraq ol juwap retinde tań qalarlıq sózlerdi 
esitedi: «Bravo! Bravissimo! Endi allegro! Adajio maestozo! Prestissimo furiozo!..» 
Jigit tıqıldatıp taktke salǵanday bolıp qolların bılǵaydı. Gúldirmama tınǵan 
waqtında, jigittiń qasına jakın kelgen jolawshı esitedi: «Bul ájayıp simfoniya edi! 

70 
Bunday namanı Gaydi de, Mocart ta jaza almaydı… Olarǵa inta jetispeydi». 
Gúldirmamanı basqarǵan ájayıp jigit Lyudvig van Betxoven edi.
Joqarıda berilgen mazmunnan kelip shıǵıp, kóterińkilik qubılıstıń ólsheminiń, 
normasınıń kúndelikliden ústin keletuǵınında kózge taslanadı desek boladı. Sonıń 
ózi adamda ózin úlken waqıyalar hám qubılıslar menen ólshewge bolatuǵın seziwdi, 
adamnıń ruwxınıń qúdireti aldında húrmet hám maqtanısh sezimin shaqıradı. Bul 
jerde, eger, qálegen úlken nárse kóterińqilikti keltirip shıǵarmasa, onda kóterińkilik 
payda bolıw ushın normadan qanshelli dárejede ústinlikke iye bolıw zárúr degen 
soraw kelip shıǵadı? Bul sorawǵa absolyut dál juwap beriw múmkin emes dep 
oylaymız. Sebebi, qálegen konkret jaǵdayda kóterińkiliktiń ólshemi ya tábiyat 
kúshleriniń, ya sociallıq jaǵdaylardıń hám xudojniktiń talantınıń birden bir baxıtlı 
sáykesleniwin ańlatadı. Onı matematikalıq dál aldınnan kóriw múmkin emes. 
Jámiyettegi kóterińkilikti anıqlaw ushın batırlıq degen arnawlı kategoriya 
qabıl alınǵan. Bul túsiniktiń mánisi sonda, adam ullı maqsetti iske asırıw ushın bar 
kúshin saladı, kerek bolsa ólimgede qayıl boladı. Ekinshi jer júzilik urıs bizlerge 
onday mıńlaǵan mısallardı berdi. Urıs jılları bir ǵana Aleksandr Matrosovtıń 
qaharmanlıǵın 150 adam qaytaladı.
Eger tábiyattaǵı kóterińkilikte adam óziniń ruwxınıń qúdiretin «analogiya» 
boyınsha sezse hám qaharmanlıqqa tayarlanıp atırǵanday bolsa, onda batırlıqta 
qaharmanlıq konkret adamnıń táǵdiri túrinde iske asadı. Gózzallıq batırlıqta, úlken 
jámiyetlik áhmiyetke iye hám adamnan jeke mártlikti, ózgeshe turaqlılıqtı, 
sabırlılıqtı, janın pida etiwdi talap eteuǵın háreketlerdi iske asırıwda kórinedi.
Solay etip, kóterińkilik kategoriyası predmet hám qubılıslırdıń estetikalıq 
bahalılıǵın sıpatlaydı, olardıń úlken unamlı jámiyetlik áhmiyetlilikke iye ekenligin 
kórsetedi, biraq olar ózleriniń qúdireti hám masshtablarınıń keńligine baylanıslı 
jámiyet, insan tárepinen tolıq dárhál ózlestiriliw múmkinshiligine iye bolmaydı, olar 
ózinde sheksiz potenciallıq kúshlerge iye boladı. Bul ózlestirilmegen, ayırım 
jaǵdayları qáhárli kúshlerge qatnasta adam ózin erkin seze almaydı. Eger de 
gózzallıq adamnıń erkinlik tarawın berse, onda kóterińkilik adamnıń salıstırmalı 
erkin emesligin ańlatadı. Usı mánide kóterińkilik obyekttiń onı qabıllap atırǵan 

71 
individke salıstırǵanda ústinlikke iye ekenligin kórsetedi. Kóterińkiliktiń obyektivlik 
derekleri retinde tábiyattıń qudiretli qubılısları, dúnya-júzlik tariyxıy burılıslar, 
jámiyetlik rawajlanıwdıń hám adamnıń jeke turmısınıń burılıslıq dáwirindegi 
insannıń ruwxıy jaqtan bay iskerligi alıp qaraladı. Kóterińkilik turmıstıń kúndelikli 
waqıyalarına salıstırǵanda ayrıqshalıqqa iye bolıp, adamda quwanısh, tań qalıw 
sezimin, ayırım jaǵdaylarda bul sezimlerge qorqınısh, qáweterleniw sezimlerin de 
qosıp payda etedi. Biraq kóterińkilik bul unamsız estetikalıq emociyalardı jeńip, 
adamnıń kúshin-qúdiretin bekkemlewdi ańlatadı. Kóterińkilikti qabıl etkenimizde 
tań qalıw sezimi onıń masshtabları hám unamlı jámiyetlik áhmiyeti menen dórelse, 
al qorqınısh sezimi qubılıslardıń ózlestirilmegenligi, adamnıń erkine 
boysınbaǵanlıǵı menen payda boladı. 
Tragediyalıq kategoriyası 
Barlıq estetikalıq kategoriyalardıń ishinde tragediyalıq bizge túsiniklidey 
bolıp túyiledi. Sózliklerde tragediyalıq sózi qorqınıshlı, qapaǵa tolı, hayran 
qalarlıqtay dep beriledi. 
Biraq ilimiy kategoriyalar tereń mánige iye boladı. Kútilmegenlik bul sózdiń 
kelip shıǵıwı menen baylanıslı. Grek tilinen alınǵan 
tragos sózi eshki degendi 
ańlatıp, tragediya eshkiniń húrmetine atqarılatuǵın antikalıq Greciyada 
saxnalastırılǵan saltanatlı júrislerdiń waqtında onıń qurbanlıqqa ákelinetuǵınlıǵın
kórsetetuǵın aza qosıǵı mánisinde qollanılǵan. 
Búgingi kúni bul túsinik neni ańlatadı? Áyyemgi Greciyanıń waqtında-aq bul 
túsinik óziniń eń birinshi mánisinen qashıqladı hám adamlar menen bolatuǵın 
qapalı, qorqınıshlı waqıyalardı súwretlew ushın qollanıldı. Eń birinshi grek 
tragediyaları tamashagóylerge sonday kúshli tásirin tiygizip, hátteki, Esxildiń 
«Oristeyi» kórsetiwinen keyin balalar qorqınıshtan ólgen de. Ayırım jaǵdayları olar 
pyesanıń avtorın óziniń zamanlaslarınıń júreklerin qıynamaw ushın qaladan quwıp 
ta jibergen. Gerodottıń aytıwı boyınsha, Frinix «Милеттин алыныўы (Vzyatie 
Mileta)» atlı dramasın jazıp, saxnalastırǵanda barlıq tamashagóyler jılaǵan. Frinix 

72 
bolsa adamlardıń yadına jaqın adamlarınıń baxıtsızlıǵın túsirgeni ushın 1000 draxm 
shtraf tólegen. 
Biraq grek dramaturgleri ózleriniń tragediyalarında neni súwretlegeni ústinde 
oy júrgizsek, bizge qálegen qapalı waqıya áyyemgi grek tragiklerin 
qızıqtırmaǵanlıǵın túsinemiz. Baxıtsızlıqqa taǵıda qanday da bir mazmundı qosıw 
talap etiledi. Bunı túsiniw ushın grek tragediyalarına taǵı bir márte toqtap óteyik. 
Esxildiń «Shınjırlanıp bánt etilgen Prometey» atlı tragediyasın alıp qarayıq. 
Tragediyada Prometeydiń qudaylardan adamlar ushın ot urlaǵanı, olardı kásipke – 
iskusstvoǵa, oqıw hám jazıwǵa - úyretkeni, sonıń ushın jabayı tawlardıń tóbesine 
baylanǵanlıǵı hám búrkittiń kelip, onıń bawırın shoqıǵanlıǵı sóz etiledi. 
Ekinshi ullı tragik Sofokl óziniń «Shah
Edip» atlı shıǵarmasında, Fivtiń 
basqarıwshısı, Lay patshasınıń aldınnan ala aytılǵan boljaw alǵanlıǵı, onda ol 
óziniń balasınıń qolınan óletuǵınlıǵı sóz etiledi. Ol shaqalaq Edipti ayaqların baylap, 
hesh kim barmaytuǵın Korinftegi jarǵa taslawın buyıradı. Biraq Edip ólmeydi, onı 
jaqsı adamlar tawıp alıp kamalǵa keltiredi… Hám ol úlkeygennen keyin orakuldan 
óz ákesin óltiretuǵınlıǵı haqqında esitedi. Edip ózin baǵıp alǵan ata-anasınan qashıp, 
jolda óziniń haqıyqıy ákesin ushıratadı hám jánjellesip Laydı óltiredi. Basqa da 
aytılǵan boljawlar iske asadı. Edip táǵdirden qanshelli dárejede qashpaqshı bolsa, 
sonshelli dárejede oǵan jaqınlaydı. 
Áyyemgi slavyan xalqında Táǵdir qudayı – altın sabaqtı iyirip otırǵan sulıw 
qız haqqında dastan bar bolǵan. Onıń atı – Srecha dep atalıp, ol basqa ushırasıw 
(vstrecha) sózi menen jaqın tuwısqan ekenligi aytıladı. 
Edipte táǵdir menen ushırasıwdan qorqıp qashpaqshı boladı, biraq qolınan 
hesh nárse kelmeydi. 
Qanday da bir adamǵa qarsı turıwshı kúsh haqqındaǵı oy barlıq grek 
ańızlarında sóz etiledi. Adamlarda tragediyalarda kórsetilip atırǵan waqıyalardıń 
artında bir nárseniń barlıǵına isenim payda boladı, yaǵnıy Aristoteldiń pikirinshe, 
«bolǵan nárse maqsetsiz emes» degen tiykar kelip shıǵadı. 
Biraq bul maqset neni ańlatadı? Kim adamlardıń baxıtsız bolıwına 
qızıqsınadı? Edip óziniń renjitiwshisin táǵdir, rok dep aytadı. Ol hámmeni 

73 
(adamlardı da hám qudaylardı da) jazalaydı. Qálegen adam rokqa shaqırıw taslasa, 
onıń ushın jazasın aladı. Adam ushın qutılıwdıń birden bir jolı – xalıq massası 
arasında kórinbew, olardan bóleklenbew bolıp tabıladı. Biant, jeti danıshpannıń 
birewi, korablde ketip baratırǵanında, dúbeley baslanadı, adamlar qudaylardı 
shaqırıp baslaydı. Biant olarǵa tınısh, qudaylar sizlerdiń bul jerde ekenligińizdi 
esitpesin dep baqıradı. Áyyemgi grek oyshılı-filosofı Epikurdıń «Elespesiz jasa» 
degen aforizmi de ózinen-ózi payda bolǵanı joq. Ol hámmeden kúshli roktıń 
(táǵdirdiń) aldında qorqıwdıń bir kórinisin ańlatadı. Sol sebepli, áyyemgi grek 
tragediyalarında táǵdir menen ushırasıwdı súwretlew eń baslı mazmundı beredi. 
Táǵdir menen ushırasıwdı tragediyalıqtı túsiniwdiń birinshi mánisi dep alıp 
qarawımızǵa boladı. Biraq Edip tariyxında bir nárse bizdi tań qaldıradı. Bizlerdiń 
pikirimizshe, Edip ayıplı emes, ol ákesin óltirgisi kelmeydi, odan múmkinshiligi 
barınsha qashadı da. Biraq báribir jawız rok onı ózi tawıp aladı. 
Álbette, házir bizge túsinikli, rok, táǵdir túsiniklerinde áyyemgi grek real 
jámiyetlik katastrofalardan alǵan óziniń tásirin sáwlelendirgen. Qanshelli kóp 
dárejede antikalıq dúnya buzılsa, sonshelli táǵdirde aytqanınan qaytpaytuǵın ójet 
bolǵan. Rok ómirde bolıp atırǵan qubılıstıń shártli ataması edi. Waqıttıń ótiwi 
menen tragediyalılıqtıń mazmunı ózgerip baslanadı hám onı eń birinshilerden bolıp 
G. Gegel óz shıǵarmalarında jaratadı. Nemec filosofı Sokrattıń táǵdiri mısalında 
tragediyalıqtıń jańa túsindirmesin rawajlandıradı. 
Ullı grektiń ólimindegi ájayıp nárse nede? Ol onıń ózin qutqarıw 
múmkinshiliginde edi. Onıń ushın Sokrat jeńil jazanı ózine tańlawı zárúr edi. Biraq 
Sokrat oǵan kelisim bermedi, sebebi tańlaw sudtıń onı sudlaw huqıqın moyınlawdı 
ańlatatuǵın edi. Sol sebepli, ol uwdı ishiwdi maqul kórdi, hámmeni óziniń ólim 
aldındaǵı mártligi menen tań qaldırdı. Óliminen aldın Sokrat meniń bul jerden óliw 
ushın ketiw waqtım, al sizlerdiń bolsa jasaw ushın ketiw waqtıńız keldi, biraq 
qaysısınıń jaqsı ekenin hesh kim bilmeydi deydi. Sokrattıń haqlıǵın hám ayıpsız 
ekenligin afinlılar dárriw-aq moyınladı, biraq Sokrattı qaytarıp bolmaytuǵın edi.
1981-jılı Shveciyada on úsh jasar qız Karin Larson tárepinen jazılǵan eń qısqa 
shıǵarma arnawlı sıylıqtı aladı. Onıń mazmunı tómendegishe edi: «Sokrat grek 

74 
filosofı bolǵan. Ol adamlar arasında júrgen hám olarǵa jaqsı keńesler bergen. Sonıń 
ushın, olar Sokrattı záhárlegen» (Sov. Rossiya. – 1981. 13-mart). 
G.Gegel 
Sokrattıń 
minez-qulqında 
insannıń 
óziniń 
kózqarasları, 
tastıyıqlawları ushın gúrestiń ayqın jaǵdayın kórdi. Insan artta qalǵan kózqaraslarǵa, 
mekemelerge qarsı kóteriliske shıǵadı, biraq utısqa erispeytuǵının aldınnan biledi, 
báribirde ádilsizlik jaǵdayında jasawǵa salıstırǵanda qıynalıwshılıqtı qabıl aladı. 
G.Gegeldiń pikirinshe, adamnıń ayıpsız qıynalıwı tragediyalıqqa jatpaydı, ol 
tek qayǵını beredi, al tragediya bolsa adamnıń óz erki menen ózine baxıtsızlıqtı 
tańlawında, sanalı túrde qudiretli kúshlerge qarsı shıǵıwında hám ólimge baǵdar 
alıwında kórinedi. Printsip emes, al tek ǵana individuum jazalanıwda joq etiledi, - 
dep G.Gegel juwmaq shıǵaradı. Insannıń ólimi yaki hásireti onıń ideyalarınıń 
durıslıǵın hám keleshekte bul ideyalardıń jeńiske erisetuǵınlıǵın aytadı. 
Keyin ala adamlardıń ómirin sındırǵan roktıń, táǵdirdiń ornına real jámiyetlik 
jaǵdaylar, bul qatnasıqlardıń wákilleri – real adamlar alıp qaraladı. Jańa 
tragediyalardıń qaharmanları sanalı túrde real jámiyetlik ádilsizliklerge qarsı 
gúresedi, ózlerin ne kútip turǵanlıǵın da biledi, hesh nárseni ózgerte almay ómir 
boyı qıynalıp jasaytuǵınlıǵın yaki óletuǵınlıǵın túsinedi. Solay etip, tragediyalıqtıń 
mazmunı tariyxıy zárúrli talap hám onıń iske asıwınıń praktikalıq múmkin emesligi 
arasındaǵı qarsılıqta óz sáwleleniwin tabadı. Tragediya insanlar tárepinen óziniń 
jámiyetiniń tariyxıy talapın yamasa onıń ádilsizligin sezip, oǵan qarsı gúresiwinde,
biraq ele olardı saplastırıwshı waqıttıń obyektiv pisip jetilispegenin túsiniwinde 
kórinedi. 
Tragediyalıq waqıya sırtqı kórinisi boyınsha barlıq waqıtta qorqınıshlı bolıp 
túyiledi, biraq hámme qorqınıshlı shártli túrde targediyalıq bola bermeydi. 
Qorqınıshlı halat (awır qayǵırıw yaki adamnıń ólimi) bizlerge úlken tásirin tiygiziw 
ushın, al qarama-qarsı táreplerdiń konflikti tereńnen hárbirimizge tásirin tiygiziw 
hám qorshaǵan ortalıq haqqında pikirlewge májbúrlew ushın, waqıya jámiyetlik 
áhmiyetke iye bolıwı tiyis hám de ózinde ómirdiń, dáwirdiń ǵam-qayǵısın alıp 
júriwi tiyis. Bul jaǵdaydı mısalda túsindirip bereyik. 

75 
Tragediyalıq sheshiminen hárbir adamnıń, adamlardıń úlken toparlarınıń 
(klasslardıń, xalıqlardıń, milletlerdiń) táǵdiri, ómiri hám baxtı ǵárezli ómirlik 
áhmiyetlik máselelerge tiyisli boladı. Ne ushın bizlerge kóterilske shıqqan Ernazar 
alakózdiń, otta qıynalıp ólgen Djordano Brunonıń, Buxenvald hám Osventsim 
tutqınlarınıń tragediyalıq táǵdiri úlken tásirin tiygizedi? Sebebi olardıń ózleriniń 
qúdiretli, márt, sınbaytuǵın erki, qálegen qıyınshılıqlarǵa shıdam bere alatuǵın 
tayarlıǵı, ádilliktiń jeńiske erisiwi ushın ózleriniń ómirlerinen bas keshiwi bizler 
ushın qádirli, jaqın hám áziz. Olar tragediyalıq qaharmanlar, óytkeni olardıń azap 
shegiwi hám ólimi ulıwma adamzatlıq áhmiyetke iye, jeke ómir hám táǵdirdiń 
shegarasınan shıǵadı. Sol sebepli tragediyalıq qaharman hám waqıyalarǵa bizlerdiń 
tileklesligimizdiń ólshemi olardıń qanday maqset ushın ólip hám qıynalıp 
atırǵanlıǵınıń qanshelli dárejede gózzal hám kóterińkilikke iye bolıwınan ǵárezli 
boladı. Estetikalıq kózqarastan tragediyalıq jámiyetlik turmısımızdaǵı gózzallıqtıń 
kórinisleriniń biri. Tragediyalıq qaharman ómirdi jaqsı kóredi, bolmasa ol mártlik 
penen ómir ushın gúrespegen bolar edi. Qaharmannıń ólimi de ómir ushın, jaqsılıq 
ushın hám basqa adamlardıń baxtı ushın iske asırıladı. Bizler bul jerde tragediyalıq 
konfliktke bir tárepten qatnas jasadıq Qarsı tárep jamanlıq, ótmish sıyaqlı ulıwma 
túsinikler menen berildi. Biraq qarsı tárepte de ózleriniń ideyaları, moralı menen 
adamlar háreket etedi. Olar ózlerin tragediyalıq soqlıǵısıwda qalay sezedi? Ózleriniń 
is-háreketlerin qalay túsindiredi, qalay jaqlaydı? Olar ótmishtiń, óziniń ómirin ótep 
bolǵan dúnyanıń ideyaların qollap-quwatlaydı ma yaki qátege jol qoyadı ma?
Berilgen sorawlardıń analizi tariyxıy aljasıw tragediyasınıń bar ekenligine 
dıqqatımızdı awdaradı. Eki qarama-qarsılıqtıń bir tárepi burınǵı, góne tártip ushın 
gúresse, jańa qáliplesip atırǵan táreptiń ideyasın, erkinlikti jeke adamlar ǵana túsinip 
jetedi. Sol sebepli, góne tártiptiń tárepinde jeke emes, al dúnya júzilik tariyxıy 
aljasıwshılıq turadı. Kórip turǵanımızday, progressivlik ideyalar ushın gúres alıp 
barıp atrıǵan adamǵa qarsı ádep-ikramlılıq tártip ushın gúresip atırmız dep 
oylaytuǵın adamlar turadı. Hám usı halatta olardıń tragediyası ómir súredi. 
Tariyxıy aljasıwshılıq tragediyasınıń ayqın mısalı retinde hámmemiz oqıǵan 
Margaret Mitchelldıń «Samal menen alıp ketilgenler (Unesennıe vetrom)» degen 

76 
romanın alıp qarasaq boladı. Onda 1861-1865-jıllardaǵı Amerika Qurama 
Shtatlarınıń qul iyelewshilik
túslik tárepi hám demokratiyalıq arqa
tárepiniń
arasındaǵı urıstıń epizodları súwretlengen hám avtor túslikke óziniń 
súyispenshiligin ashıq kórsetken. 
Tragediyalıqta solay etip, gózzallıq hám kelbetsizlik, ómir hám ólim principi, 
rawjlanıw hám ıdıraw baylanısqan. Ullı maqset jolında ózin qurban etetuǵın 
adamnıń ózi gózzal, onı óltiretuǵın qatıp qalǵan tártip bolsa, kelbetsizlikti beredi. 
Sol sebepli, tragediyalıq kóterińkilik penen birigedi. Eki kategoriya da adamnıń 
ruwxınıń haqıyqıy ullılıǵın kórsetedi. 
Kúlkililik kategoriyası 
Kúlkililik kategoriyası da táreplerdiń qarama-qarsılıǵın ózinde jámleydi. Bul 
jerde de konflikt bar. Biraq bul konflikt tragediyalılıqqa qarsı. Bul quwanıshlı 
konfliktti beredi. Onda subyekttiń obyekttiń ústinen utısqa erisiwi, onıń ózinen 
tısqarıda bolıp atırǵan nárselerden ústinlikke iye bolıwı kórsetiledi. Bul jerde 
subyekt obyektke qatnas jasamastan burın jeńiske erisedi. Ol ózi kórip turǵan 
nárseden ústinlikke iye ekenligin sezedi. Onıń ishki dúnyası kóz aldında bolıp 
atırǵan mazmunǵa salıstırǵanda durısıraq, áhmiyetlirek, haqıyqıyraq. Ol bul 
mazmunnıń intuitivlik dárejede áhmiyetli emesligin, nadurıslıǵın bayqaydı hám 
intuitivlik dárejede óziniń ústinlikke iye ekenligin sezedi hám óziniń shınlıǵına 
quwanadı. Estetikalıq ádebiyatta bul konflikt tolıq áhmiyetke iye bolıp kóringen 
jalǵan, dártke aspaytuǵın mazmun hám forma arasındaǵı qarama-qarsılıq sıpatında 
súwretlenedi. Kórip turǵanımızday, bul estetikalıq kategoriya subyekttiń, adamnıń 
ózin, óziniń ishki subyektivlik adamlıq logikasın, bir pútin subyektivliliktiń 
logikasın, adamnıń haqıyqıylıǵınıń háreketin ólshew procesin jámleydi. Kúlkililikti 
adamnıń sanasınıń strukturasında ózin-ózi anıqlaw logikasınıń bir momenti 
sıpatında, bul adamnıń dúnyasında seziwlik ózin-ózi anıqlawdıń bir mexanizmi 
sıpatında alıp qarawǵa boladı. Subyekt tárepinen subyekt sıpatında shın emesti, 
nadurıstı seziw, hám sol waqıttıń ózinde bul bolmıstıń háreketsizligin intuitivlik 
dárejede jeńiw, óziniń subyektivliligin seziwlik tuwrılaw mexanizmin seziw iske 

77 
asırıladı. Sol sebepli, kúlki mexanizmi quramalı psixologiyalıq mexanizm bolıp, ol 
jámiyetlik adamda qáliplesedi. 
Katarsizlik mexanizmde eń baslısı nede? Principiallıq dárejede kúlki hám 
jılaw qalay parıqlanadı? Bul sorawlarǵa waqtında Aristotel anıq juwap qaytarǵan. 
Ol komediyalıqqa anıqlama bergende, «Kúlkililik – bul zıyan keltirmeytuǵın qanday 
da bir qátelik yaki ǵáriplik» dep aytadı. A.Losevte Aristoteldiń kúlkililikke hám 
tragediyalıqqa bergen túsindirmesin salıstırıp, tómendegishe juwmaqqa keledi: 
«Eger de struktura dep mazmunnan uzaqlasqan bólinbeytuǵın bir pútinlikti túsinsek, 
onda Aristotelde struktura kúlkililik ushın da, tragediyalıq ushın da birdey. 
Ekewinde de qanday da bir uzaqlasqan hám ózliginen qol tiyilmegen ideya adamzat 
haqıyqıylıǵında jetik emes, áwmetsiz, kemsitilgen halda kórinedi. Biraq tek ǵana 
bir jaǵdayda bul kemsitiw – tamamlanǵan bolıp, ol nabıt bolıwǵa alıp keledi, al 
basqa halatta ol tamamlanbaǵan boladı hám tek kewilli keypiyattı payda etedi»
24
. 
Basqasha aytqanda, kúlkiniń hám jılawdıń payda bolıwında, eń baslısı, bolǵan 
nárseniń qaytalanıwın yaki qaytalanbawın moyınlaw bolıp tabıladı. Kúlkililiktiń 
elementar jaǵdayın alıp qarayıq: adam banannıń qabıǵına tayıp ketedi hám jıǵıladı, 
ekinshi birew kúledi. Eger kúlgen adamnıń bet álpetin baqlasaq, onda reakciyanıń 
birinshi basqıshın kóriwimizge boladı: bul mazmunlıq úziliw faktin kórsetiwshi 
adamnıń betiniń bulshıq etleriniń toqtawı, qatıp qalıwı. Bettiń qatıp qalıwı úziliwdiń 
mazmunlıq identifikaciya ushın, yamasa, basqasha aytqanda, onıń qaytalanıwınıń 
bahalanıwı ushın qansha waqıt talap etilse, sonshama waqıt dawam etedi. Eger de 
úziliw qaytalanadı, yaǵnıy mazmunlıq bir pútinlikti ıdıratpaydı dep tán alınsa, onda 
bettiń bulshıq etleri janlanadı hám bir pútinliktiń saqlanıwınıń unamlı bahasınıń 
indikatorın beriwshi kúlki formasına keltiriledi, keyin ala bar kúshti salıw kúlki 
menen almasadı. Eger de banan qabıǵına tayıp jıǵılǵan adam jaraqat alsa, awırǵan 
túrdi kórsetse, kúlki toqtap qalıwı múmkin. Bul mazmunlıq identifikaciyanıń 
ózgergenin ańlatadı: onda qaytalanbaytuǵın momenttiń payda bolǵanın kóremiz. 
Ádettegidey halatta reakciyanıń irkiliw fazası azǵantay waqıt dawam etedi, al 
mazmunlaq identifikaciya «insayt» – momentlik «nurlanıw» xarakterine iye boladı. 
24
Qarańız: Лосев А.Ф. История античной эстетики. М., Искусство, 1994. 

78 
Anekdot tıńlap atırǵan adamnıń mimikasında da irkiliw fazasın ásteletilgen 
formada baqlawǵa boladı: tıńlap atırǵan waqıt dawamında bettegi bulshıq etlerdiń 
qatıp qalıwı saqlanadı. Sol sebepli, uzaq dawam etken anekdot adamlardıń jinin 
keltiredi. Mazmunlıq identifikaciya (úziliwdiń qaytalanıwshılıǵın kórsetiw) 
kúlkisiniń katarsislik mexanizminde qatnasıw kúlkini tek ǵana adamǵa tán qubılısqa 
aylandıradı. Mazmunlıq pútinlikti qayta tiklew – katarsislik bosańlastırıwdıń zárúrli 
shártin beredi. «Túsinilmegen anekdot» jaǵdayın usı mazmun arqalı túsindirsek 
boladı. Adam anekdottı úzilis sıpatında qabıllaydı, biraq onı saplastıra (qaytara) 
almaydı, kúlkiniń ornına túsinbewshilik payda boladı. Solay etip, kúlkini bastan 
keshiriw tórt bóleklik strutkuraǵa iye: mazmunlıq baǵdarda qaytalanıw 
identifikaciyasınıń úziliwine reakciya; bettiń bulshıq etleriniń qatıp qalıwınıń sırtqı 
kórinisine quwanıwdıń bosańlasıwı; qatıp qalıwdıń irkiliwi; mıyıq tartıw, kúlki. 
Kúlki keshirmelerdi lokallastırıw baǵdarında da keshirmelerdiń dereginiń áhmiyetin 
taraytıwdı ańlatadı. Kúlkiniń uzaq dawam etiwi hám intensivligi kúlkiniń 
semantikası, sintaksisi hám pragmatikası menen anıqlanadı. Olar adamnıń 
sanasızlıǵında payda bolǵan mazmunlıq úzilistiń áhmiyetliligine qaray ózgerip 
otırıwı múmkin. Kópshilik jaǵdaylarda onı racional túrde túsindirip bere almaymız. 
Adamnıń otırǵıshtan qulap túsiwi, sózlerdiń názik oyınına salıstırǵanda kúshli 
reakciyanı payda etedi. Kúlkiniń kelip shıǵıwınıń arxetiplik derekleriniń ómir 
súriwin kúlkililik estetikalıq kategoriyasınıń hám onıń janrlarınıń bar bolıwı 
kórsetedi. K.Yung arxetiplilikti onı gúzetip júriwshi kúshli emocionallıq reakciyaǵa 
qaray biliwge boladı deydi. 
Kúlki estetikalıq iskerlik aktivligine bir qatar punktleri boyınsha jaqın keledi. 
Kúliwshi hámme waqıtta kúlki obyektine transgredient halatında boladı, onı 
qaptaldan kóredi. Kúlip atırǵan adamdı kúlki obyektine (qaharmanǵa) qatnasta 
«hádden tıs kóriwshilikke» iye, obyekt dógereginde shólkemlestirilgen qanday da 
bir qubılıstı bólip kórsetiwshi, áhmiyetli momentlerdi ajıratıwshı, hádiyseni 
bahalawshı hám juwmaqlawshı avtor menen salıstırıwǵa boladı. Dóretiwshilik 
aktten parqı – kúlip atırǵan adamnıń passivliginde. Kúlki – ómirdegi estetikalıq 
obyektivlestiriwdiń tezden bolatuǵın, protokórkemlik forması. Kúlki iskusstvo 

79 
tárepinen tek ǵana katarsislik effektke erisiwdiń universal konstruktiv usılı 
sıpatında paydalanılmastan, al ol hádiyselik materialdı bezew hám tamamlaw 
(juwmaqlaw) usılı sıpatında da qollanıladı. 
Ómirdegi kúlkililik kórkemlik bolmaǵanı menen, az dárejede bolsa da
potenciallıq túrdegi kórkemlikti beredi. Kúndelikli turmısta kúlkili hádiyseni 
ápiwayı túrde aytıp beriw gúrrińshiniń talantın hám sheberligin aktuallastıradı. 
Kúlkini payda etiwshi qálegen shıǵarmanı belgili bir dárejede tabıslı dep tán alsaq 
boladı. Dúnya júzi mádeniyatı dóretken kórkem usıllardıń barlıq arsenalında 
auditoriyanı ózine qaratıw, uslap turıw uqıplılıǵı boyınsha kúlki menen teń kele 
alatuǵın konkurenttiń ózi joq. Endi bizler kúlki hám qayǵı keshirmeleriniń ayırım 
formaların qarap óteyik. Bul jerde kúlkiliniń sintaksisi hám kúlki emestiń 
semantikasınıń kombinatsiyalarınıń múmkinshiligi dárhál kózge taslanadı. Bunday 
kombinatsiyalardıń biri retinde qara yumordı alıp qarasaq boladı. Ol 
qaytalanbawshılıqtıń qaytalanıwınıń múmkin bolıwında dúzilgen gibridlik 
katarsislik jasalmanı beredi. Qara yumordıń kelip shıǵıwında ólimniń 
qaytalanbawshılıǵı anıq túrde túsiniliwi kerek. Biraq mánisi boyınsha qayǵılı 
keshirmeni shaqırıw kerek bolǵan mazmun kúlkililik bolıp bezeledi. Jańalanıwdıń
shártlilik hám tábiyiylikke qarsı qabıllanıwına baylanıslı, bosasıwdıń tolıq bolıwı 
múmkin emes. Onnan keyin – bul sonday-aq kúlkili edi me degen qanday da bir 
gúman qaladı. Biraq jańalanıwdıń «ushıp turıwı» ózgeshe sensorlıq vibratsiyanı 
payda etedi – keshirmeler ádettegi normal halattaǵı kúlkililik katarsisine 
salıstırǵanda uzaq dawam etedi. Kúlkili emestiń semantikasınıń ózgeriwi 
pragmatika tárepinen bayanlanıwı múmkin. 
Bizler kúlkililiktiń, kúlkiniń ulıwma belgileri haqqında joqárıda sóz ettik. 
Biraq kúlkililik teklik túrde jasamaydı, al ol óziniń túrleri arqalı ómir súredi. Olarda 
kúlkiniń ulıwma nızamlıqlarınıń konkret kórinisleri óz sáwlesin tabadı. Kópshilik 
waqıtta kúlkililiktiń janrları menen onıń túrlerin shatastırıw sıyaqlı qáteshilikke jol 
qoyıladı. Kúlkililiktiń janrları (epigramma, satira, komediya, anekdot h.b.) ádebiy 
shıǵarmalardıń tariyxıy jaqtan qáliplesken formaların ańlatıp, olar qatań túrde 
kúlkilikliktiń anaw yaki mınaw túri menen baylanıspaǵan bolıp hám hár qıyl 

80 
túrlerdi hám olardıń aralaspasın ózine qamrap alıwı múmkin. Mısalı ushın, 
komediya keksiz házilde hám jawız satirada bolıwı múmkin. Al kúlkililiktiń 
túrlerine kelsek, olar bir birinen mazmunı boyınsha parıqlanadı hám janrlarǵa tek 
ǵana sózlik uqsas boladı. Bul jerde bizler kúlki sapası, tiykarınan, onıń 
ózgeshelikleri haqkında sóz etemiz. Onıń túrlerge bóliniw tiykarı retinde
sáwlelendiretuǵın qarsılıqtıń áhmiyetlilik dárejesi alıp qaraladı. Kúlkililiktiń túrleri, 
ádette, anıqlanǵan qarsılıqtı sáwlelendiriw usılı, yaǵnıy óziniń forması boyınsha da 
parıqlanadı. 
Tabalawshı kúlki subyekttiń obyektke ózgeshe qatnası menen baylanıslı. Bir 
adamnıń basqaǵa jekkóriwshiligi, qızǵanshaqlıq, ósh alıwǵa urınıwshılıq – bul 
jábirlengen subyekttiń pútinliginiń qatnası, hám obyekt penen bolıp atırǵan 
qaytalanbaytuǵın buzılıwlar subyekttiń pútinligin buzbaydı, al kerisinshe onı 
tikleydi. Tabalawshı kúlki birtten bolıwı múmkin, biraq ol tábiyiy bola almasa 
kerek, sebebi , kúliwshiniń jábirlengen pútinligi de, hám kúlki obyektiniń buzılǵan 
pútinligi de qayǵılı keshirmeniń boyawların uslap, saqlap qaladı. Kúlkililik 
semantikadan tábiyiy ráwishte kelip shıǵadı. Onı reallıqtıń óziniń úzilislerinde 
tabıwǵa boladı. 
Sál basqasha túrde ideologiyalıq kúlki payda boladı. Onı ayırım jaǵdaylarda 
ritorikalıq yamasa pragmatikalıq kúlki dep te ataydı. Bul kúlki pragmatika tárepinen 
baǵdarlanǵan kúlki sıpatında hám belgili dárejede tabalawshı kúlkiniń jasalma 
analogi sıpatında alıp qaraladı. Avtor kúlkiniń deregin haqıyqıylıqta taba almaydı, al 
onı beredi, bezemeydi, al erkin túrde islep shıǵadı. Usıǵan baylanıslı kópshilik 
halatta rásmiy ideologiyanıń xızmetindegi «sociallıq satira» mexanistlik bolıp 
kórinedi. 
Qorǵawshı kúlki. Bul kúlki de pragmatikalıq jaqtan baǵdarlanǵan hám usıǵan 
baylanıslı onıń atıda tábiyǵıylıqqa iye emes. Biraq ol tanıs emes ortalıqqa túsip 
qalǵan adam tárepinen sansasızlıq jaǵdayda dóreledi. Onıń minez-qulqı ózine 
adekvat emestey bolıp kórinedi hám ol kúlki járdeminde ózin hám basqalardı payda 
bolǵan qolaysız jaǵdaydıń qaytalanıwshılıǵına isendiriwge urınadı. Hámmeni 

81 
óziniń ústinen kúliwge shaqıra otırıp, ol jańa ortalıqqa óziniń iykemlesiwin 
jeńilletiwge háreket etedi. 
Arsız (tsiniklik) kúlki mazmunlıq úzilistiń pragmatikanıń buzılıwı menen 
quramalasıwında payda boladı, atap aytqanda, berilgen jámiyettiń joqarı 
bahalıqların kemsitiwge mádeniy qadaǵan etiwdiń buzılıwı menen kelip shıǵadı. 
Kanonlastırılǵan atlar, belgiler, túsinikler kúlkige alınıwı múmkin. Sebebi, arsız 
kúlki jámiyettiń mádeniy-ideologiyalıq bir pútinligine qıyanet etedi, ol jasırın yaki 
ashıq provakaciyalıq xarakterge iye boladı, yaǵnıy pragmatika tarawında sheshimge 
iye bolıwǵa umtıladı. 
Aytılǵanlar jámiyetlik turmıstı jaqsı túsiniw, oǵan aktiv qatnasıw bul berilgen 
psixologiyalıq mexanizmsiz múmkin emesligin kórsetedi. Bul baǵdarda kúlkililik 
sezimi tek ǵana anıq kóringen sociallıq sezim bolıp qoymastan, ol adamnıń sociallıq 
dárejesin, onıń jámiyet turmısına kiriw dárejesin de ańlatadı. Atap aytqanda 
kúlkililik sezimi intuitivlik, ıqtıyarsız sezim sıpatında adamnıń jámiyet túrmısınıń 
barlıq bay mazmunına qatnasınıń sınlıq xarakterde ekenligin anıqlaydı. Bul jerde 
adamnıń turmıstıń bay mazmunına iyelik etiwiniń sulıwlıǵı, bul iyelik etiwde 
adamnıń erkinligi, onıń ǵárezsizligi, ǵárezsizliktiń rawajlanǵanlıǵı, bahalarınıń 
turaqlılıǵı, jámiyet turmısına, adamnıń óziniń tábiyatındaǵı shınlıqqa erisiwge 
qızıǵıwshılıǵınıń ólshemi dıqqatqa alınadı. 
M.Baxtin
25
óziniń Fransua Rableniń dóretiwshiligin izertlewinde, orta 
ásirlerde, krepostnoylıq qatnaslar ústem súrgen waqtında hám ústem súriwshi 
ideologiya retinde din alıp qaralǵanında Evropada bárháma karnavallar bolıp 
ótiletuǵınlıǵın aytadı. Bul karnavallar bir neshshe aylar dawam etetuǵın edi. 
Karnavallar waqtında neler bolatuǵın edi? Bul jerde hámme nárse kúlkige alınatuǵın 
edi. Barlıq ómir súriwshiler, barlıq qáliplesken mazmun, barlıq qatnasıqlar. 
Xojayinler de, din de, shirkew xızmetkerleri de kúlki obyektine aylanıp, dúnya bul 
karnavallar waqtında basında turatuǵın edi. M. Baxtinniń aytıwı boyınsha, karnaval 
adamlardı atqarıwshılar hám tamashagóylerge bóliwdi bilmeytuǵın edi. Karnaval 
hesh nárseni baqlamaytuǵın edi, al onda adamlar jasaytuǵın edi. Barlıq adamlar 
25
Qarańız: Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества. М., Искусство, 1979. 

82 
karnavalda jasaytuǵın edi, sebebi ol xalıqlıq bolǵan. Karnaval bolǵan waqtında 
basqa ómirge orın joq bolǵan. Ol keńisliklik shegaralardı bilmegen. Karnavallar 
waqtında tek ǵana karnavallıq erkinlik nızamları tiykarında jasaw múmkin bolǵan. 
Karnaval álemlik xarakterge iye bolǵan. Ol dúnyanıń ózgeshe halatın, barlıq 
adamlar qatnasta bolatuǵın onıń qayta tikleniwin hám jańarıwın bergen. Ne ushın 
bunday bolǵan? Orta ásirlerdiń bul qubılısınıń logikasın, onıń jumbaǵın ashıp 
kórsetpekshi bolsaq, onda tómedegilerdi aytıwǵa boladı. Álbette, qarańǵılıq ústem 
súrgen dáwirde, turmıstıń shınlıǵı basına tóńkerilip turǵan waqıtta, karnaval 
adamzat turmısınıń shınlıǵın seziwge, haqıyqıy adam ómiriniń ne ekenligin seziwge 
imkaniyat beretuǵın usıl bolǵan. Jıldıń tórtten birine shekem dawam etetuǵın kúlki 
turmıstıń jawızlıq (kútá qatań) dúzilisin biykarlaytuǵın da, onıń adamlıq mazmunına 
kózdi ashatuǵın da bolǵan. Orta ásirlerdegi adamlar karnavallıq háreketlerinde 
olardaǵı adamlıq mazmundı joq etiwge qaratılǵan haqıyqıylıqqa qarsı ózindegi 
adamshılıq mazmundı saqlap qalıwǵa umtılǵan. Sol sebepli, bul karnavallıq 
háreketlerdi ústem súriwshi klasslar joq ete almaǵan. 
Xalıq ózleriniń barlıq ómirin, onıń dúzilisin kritikalıq jaqtan kúlki obyektine 
aylandırǵan, ol kewilli, quwanıshlı kúlki járdeminde ózindegi haqıyqıy adamshılıqtı 
saqlap qalıwǵa, onı óziniń ruwxında bekkemlewge umtılǵan. Usı baǵdarda ǵana 
bizler adamzattıń kúlki mádeniyatı haqqında ayta alamız. Adamzat mıńlaǵan jıllar 
dawamında óziniń turmıstıń barlıq qubılısların kúlkige alıw uqıplılıǵın, barlıq 
nárseni kúlkililiktiń emlik xarakterdegi sezimi arqalı ótkerip, islep shıqqan hám onı 
kultlik dárejege kótergen. Hám kúlkililiktiń mıńlaǵan jıllar dawamında adamzat 
kóplegen túrlerin qáliplestirgen. 
Yumor – ómirdi bekkemlewshi, jaqsılıqqa qaratılǵan kúlki. Ol sonday 
jámiyetlik sógistiń forması bolıp, talap etiwshige, dawagerge lázzetleniwdi alıp 
keledi, al juwapkerdiń bolsa ashıwına tiymeydi, kúlki obyektin ózine ısıq kóredi.
Bul jerde turmıstıń anaw yaki mınaw tárepleri menen kelisimge kelmew sáwlelense 
de, olardıń tolıq biykarlanıwı joq. Onda qanday da bir jeńil qatnas, oyın bar boladı. 
Qopal, biraq keksiz háziller hám olardıń tańlawlı házilkesh tonı – yumordıń 
diapazonın beredi. Yumorda qarsılıqlardıń, kemshiliklerdiń, ázziliktiń azǵana 

83 
bólegin túsingen, jeńil formada ayıplawǵa mútájlikti sezgen ómirdiń normal barısın 
burmalap kórsetetuǵın adamnıń optimizmi óz sáwlesin tabadı.
Ironiya. Yumor hám satiranıń arasındaǵı aralıq formanı beredi. Onda 
yumordıń jaqsılıǵı hám reyimliligi joǵaladı, mısqıllawshılıq hám ótkirlik kúsheyedi. 
Ironiya yumor azayǵan, biraq satira ushın ele waqıt kelmegen jerde payda boladı. 
Onı qalay anıqlawǵa boladı? Aytılǵan nárse arqalı qarama qarsını túsiniwdi, 
biykarlanǵan nárseni maqullawdı alǵa súredi. Usı jerde onıń ózgesheligin kórsek 
boladı: sırttan ol maqullawshı, al ishten – biykarlawshı yaki kerisinsheni ańlatadı. 
Sol sebepli ironiyanı tek ǵana jaǵdayǵa, kontekstke kiriw arqalı (eger gáp iskusstvo 
shıǵarmaları haqqında ketetuǵın bolsa) anıqlawǵa boladı. Onı biliwge múmkinshilik 
beretuǵın onıń basqa formallıq belgileri joq. Mısalı ushın, Erazm Rotterdamskiy 
óziniń kitabına «Aqmaqlıqtı maqtaw» degen atamanı beredi, biraq ol aqmaqlıqtı 
«biykarlaw»dı ańlatadı, ózi kúlip, biykarlap atırǵan nársesiniń kiyimin kiyedi, hám 
onı bizler kitaptıń barlıq mazmunınan kelip shıǵıp túsinemiz. Sokrat ironiyanı 
gúrrińlesip atırǵan adamın duzaqqa túsiriw ushın, keyin ala oǵan predmettiń 
haqıyqıy mánisin asha otırıp, onı absurdlıq (biymánilik), úylespeytuǵın 
juwmaqlarǵa keltiriw ushın qollanǵan. D.Sredniydiń aytıwı boyınsha, ironiya 
haqıyqattı aytıwshı ótirikshi degendi ańlatadı. Platonnıń «Gippiy Bolshoy» atlı 
dialogindegi Sokrattıń áńgimelesiwshisı bolǵan Gorgiydiń pikirinshe, ironiya kim 
aldansa, sol utısqa iye bolatuǵın teatr, aldaw dep ataladı. 
Satira. Bul birinshi náwbette ádebiy, dramatikalıq janr bolıp tabıladı. Ayırım 
izertlewshilerdiń pikirinshe, satira – epos, lirika, drama menen bir qatarda 
ádebiyattıń ózgeshe túri. Satira ayqın túrdegi biykarlaw, áshkáralaw. Jazalawdıń eń 
joqarǵı túri retinde kúlkini alıp qaraydı. Bul jerde N.Gogoldiń «Revizor» yaki 
Dj.Sviftiń «Gulliverdiń sayaxatları» atlı shıǵarmaların mısal etip alsaq boladı. 
Ironiya óziniń nıqabın sheship, biykarlap atırǵan nársesin ashıqtan ashıq 
áshkaralawǵa ótken waqtında kúlkiniń jańa túri satira payda boladı. Ol kelisimge 
kelip bolmaytuǵın hám masqaralanǵan jamanlıq penen sanalı hám ashıq gúresti 
ańlatadı. 

84 
Sarkazm – ashshı, záhárli kúlkini ańlatadı. Yaǵnıy ol satiradaǵı jamanlıq 
basım kelgen waqıtta payda boladı. Ádette olar epigrammalar, aforizmler sıyaqlı 
kishi formalardı beredi. 
Kalambur – tiykar retinde tildegi, qılıq-qılwalardaǵı mazmundı dárriw 
tóńkeriwdi alıp qaraytuǵın sheshenliktiń bir forması. Ol mazmun menen oyınnan 
bizlerge lázzetleniwdi baǵısh etedi. 
Grotesk – anaw yaki mınaw kemislerdi bilqastan úlkeytip kórsetiwdi, 
kúlkililik hám kelbetsizlikti aralastırıwdı ańlatadı. 
Blagg – adamlar tájim etiwge ádetlengen nárselerdiń ústinen ayawsız kúliw, 
kúlkililiktiń bul forması góne dúnya ıdırap atırǵan dáwir ushın tán bolǵan. 
Kúlkililik gúresiw usılı, ómirge kesent berip atırǵan nárseler ústinen jeńiske 
erisiw jolı, gónergen yaki ele tolıq, biraq jasaw huqıqına iye bolmaǵan ómirdi 
túsiniw usılı. Bul gónergen, jasaw huqıqına iye emes mazmundı eń joqarı ideallarǵa 
sáykes bolǵan, haqıyqıy adamshılıqtı tastıyıqlawshı seziletuǵın, qabıllanatuǵın 
usılǵa aylandırıw desek te qátelespeymiz. N.Gogol «Óli janlar» atlı miynetiniń 
janrın poema dep anıqlaǵanlıǵın yadqa túsireyik. Kúlkige alınǵan dushpan jeńiledi. 
Ol ruwxıy jaqtan jeńiledi, jasaw huqıqına iye emes jaman niyetli, jaramaytuǵın 
nárse sıpatında basıp ótiledi. A.Tvardovskiydiń «Vasiliy Terkin» shıǵarmasında da 
dushpan ústinen ruwxıy jeńiske erisiledi, qatań gúreste óziniń shınlıǵın, 
haqıyqıylıǵın quwanıshlı túsiniw iske asırıladı. 
Solay etip, basqa barlıq jaǵdaylar teńdey bolǵanda, jámiyetlik qarsılıqlar 
qanshelli kúshli bolsa, olar keltirip shıǵaratuǵın kúlkiniń sapası da sonshelli joqarı 
bolatuǵının kórsetedi. Kúlki estetikalıq seziwiniń quwanıshı tanıw quwanıshı 
menen baylanıslı bolıp, adam hesh bolmasa óziniń sanasında qarsılıqtıń ústinen 
jeńiske erisedi. Sebebi, bizlerge belgili bolǵanınday, tanılǵan dushpan belgili 
dárejede adam ushın qáwipsizlirek boladı. Buǵan qálegen házildi qabıl alıw ushın 
zárúr bolǵan dóretiwshilik quwanıshı qosıladı. Tek adam jamanlıqtıń ústinen kúlgen 
waqtında ǵana, jamanlıq óziniń hálsizligin, kúshsizligin sezgen. Adam tanılǵan 
nárseniń ústinen kúlip hám sonıń nátiyjesinde «ideallıq»ta qarsılıqtı saplastırsa, ol 
ruwxıy jaqtan jeńilmeytuǵınlıǵın túsinedi, óytkeni ol sanasında jamanlıqtı hám 

85 
kelbetsizlikti jeńiwdi onıń ústinen haqıyqıylıqta utısqa erisemen degenshe úyrenedi.
Kúlkililik estetikalıq kategoriya bolıp, ol gózzallıqtı «unamsız» mısalda 
tastıyıqlawdı ańlatadı. 
Estetikalıq sana 
Estetikalıq sana bahalıqlıq sananıń forması, haqıyqatlıqtı hám onı bahalawdı 
estetikalıq ideal kózqarasınan sáwlelendiriw. Estetikalıq sananıń jámiyetlik sananıń 
basqa formaları sıyaqlı sáwlelendiriw obyekti retinde adamzattıń sociallıq-mádeniy 
tájiriybesi tárepinen ózlestirilgen tábiyiy hám sociallıq haqıyqıylıq alıp qaraladı. 
Sáwlelendiriw subyektin konkret individler, sociallıq gruppalar arqalı kózge 
túsetuǵın bir pútin jámiyet beredi.
Gnoseologiyalıq tábiyatı boyınsha «estetikalıq» shınlıq mánisine iye bolıp, 
biraq mazmunı boyınsha odan parıqlanadı. Eger de shınlıq racionallıq bilim bolsa, 
onda estetikalıq tek ǵana bilim bolıp qoymastan, obyektti qabıl etiwdegi 
emocionallıq keshirmelerdi de ańlatadı. Sol sebepli estetikalıqtıń psixikalıq 
ekvivalenti retinde keshirmeni alıp qarawǵa boladı. Keshirmeler hámme waqıtta 
emocionallıq boladı, biraq olar tek emociyalar menen teńlespeydi. Keshirmeler 
subyektivlik-obyektivlik qatnaslardıń nátiyjesin beredi. Organikalıq strukturası hám 
mazmunı boyınsha keshirmeler qurılısına qaray quramalı shólkem bolıp, ol barlıq 
waqıtları anaw yaki mınaw dárejede eki qarama-qarsı komponentlerdiń – bilim hám 
qatnaslardıń, intellektuallıq hám affektivliktiń - birligine kiredi
26
. Estetikalıqtıń 
keshirme sıpatında intellektuallıq bilimge tiykarlanıwı shárt emes. Ondaǵı 
affektivliktiń sebebin barlıq waqıtta bir nársege qatnasta intuitivlik te, sanasızlıq ta 
beriwi múmkin. Estetikalıq keshirmelerdiń specifikalıq xarakteri eki sebep penen – 
estetikalıq qatnaslardıń obyektiniń ózgeshelikleri menen hám obyekttiń estetikalıq 
sana dep atalǵan adamnıń estetikalıq talǵamları, kózqarasları, idealları menen ara-
qatnasında túsindiriledi. Mısalı, estetikalıq keshirmelerdiń deregi sıpatında reń 
ózliginen bul keshirmelerdiń mánisin anıqlamaydı. 
Estetikalıq sananıń adamzattıń ruwxıy turmısınıń basqa formaları menen 
qatnasındaǵı ózgesheligi tómendegishe kóriniske iye boladı: 
26
Рубннштейн С.Л. Бытие и познание. М., 1957. С. 264. 

86 
- ol seziwlerdiń, eleslerdiń, kózqaraslardıń, ideyalardıń bir pútin kompleksin 
beredi; 
- ózgeshe tektegi ruwxıy shólkem bolıp, adamnıń yaki jámiyettiń 
haqıyqıylıqqa estetikalıq qatnasın sıpatlaydı: maqluqlar dárejesinde estetikalıq sana 
estetikalıqtıń dárejesin sáwlelendiriwshi jámiyetlik sana formasında ómir súredi, 
individuallıq dárejesinde – bir adamnıń insanlıq sıpatlaması formasında boladı; 
- tek ǵana ámeliyat tiykarında qáliplesedi (insannıń yaki jámiyettiń estetikalıq 
ámeliyatı qanshama bay bolsa, olardıń estetikalıq sanası sonshelli bay hám quramalı 
boladı). 
Estetikalıq sananıń strukturası. Jámiyetlik sananıń qálegen forması sıyaqlı 
estetikalıq sana kóp túrli dúziliske iye. Izertlewshiler
27
tómendegi dárejelerdi bólip 
kórsetedi: 
- kúndelikli estetikalıq sana; 
- arnawlı estetikalıq sana. 
Kúndelikli estetikalıq dáreje ulıwmalastırılǵan empirikalıq tájiriybege 
tiykarlanadı: estetikalıq keshirmeler, seziwler h.b. Bizlerdiń kúndelikli 
keshirmelerimiz ózgerip otıradı hám ayırım jaǵdayları qarama-qarsılıqlı boladı. 
Teoriyalıq dáreje dúnya, adam hám sol adamnıń bul dúnyada tutqan ornı 
haqqındaǵı ulıwma filosofiyalıq eleslerge: estetikalıq bahaǵa, pikirlerge, 
kózqaraslarǵa, teoriyalarǵa, ideallarǵa h.b. tiykarlanadı. Bul dárejeler arasındaǵı 
shegaralar shártli ekenligin umıtpawımız kerek, sebebi estetikalıq sananıń 
ózgesheligi hárbir dárejede óz kórinisine iye boladı. Olarda bizler seziwlik hám 
racionallıq elementlerdi kóremiz. Ayqın túrde bul ózgeshelik estetikalıq talaplar 
hám estetikalıq talǵam túrinde kózge taslanadı, olardıń ekewinde de birdey dárejede 
emocionallıq ta, racionallıq ta áhmiyetlilikke iye boladı, sebebi olar estetikalıq ideal 
menen sáykes túrde túsiniledi. 
Kúndelikli estetikalıq sana tarawı. Adam keshirmeleriniń tábiyatı. Áyyemgi 
adamlar ilim tań qalıwdan baslanadı dep aytqan, al keyingi dáwirdegi avtorlar 
27
Борев Ю.Б. Эстетика. М., Политиздат, 1988; Эстетика. Учебное пособие/Под ред, А.Радугина. М., 
Центр, 1988; Яковлев Е.Г.Эстетика. М., Гадарика, 1999; Эстетика. – Киев: Выща школа, 1991. 

87 
iskusstvo tásirlerden baslanadı degen. Bul boyınsha G.Gegel «kimde-kimdi hesh 
nárse tań qaldırmasa, ańqaw halatında boladı» degen, al kimde-kimdi hesh nárse 
tásirlendirmese, ol qatıp qalıw halatında boladı degen. A.Matisstiń aytıwı boyınsha, 
dóretiw bul ózińdegi bar nárseni sáwlelendiriw
28
. Qálegen haqıyqıy dóretiwshi kúsh 
adamnıń ruwxınıń tereń tamırlarında iske asadı. Biraq seziw de sırtqı dúnyanıń 
obyektlerin baqlaǵannan alatuǵın azıqtı talap etedi.
Kórkem dóretiwshiliktiń negizin hám baslamasın súwretshiniń ruwxın 
háreketke keltiretuǵın hám onıń yadında óshpes iz qaldıratuǵın keshirme beredi. Bul 
keshirme onıń izinen súwretshige bul seziwden qutılıwǵa emocionallıq sheshimge 
keliwge járdem beretuǵın ózin sáwlelendiriw usılın tappaǵansha qalmaydı. Solay 
etip, haqıyqıy dóretiwshi oy hesh qashan racionallıq pikirlewler menen 
anıqlanbaydı, al ol tek tikkeley keshirmeler menen belgilenedi. Mısalı, Van Gog bul 
haqqında: «jas súwretshilerdiń kompoziciyalardı islegenin hám bastan súwret 
salǵanın men baqlasam … men jaman halatqa túsemen» dep jazadı
29
. 
Emocionallıq keshirmelerdiń ózgesheligi: 
- olar obyektti emes, al subyekttiń obyektke qatnasın sáwlelendiredi. 
- bul qatnas biliwlik emes, al bahalıq xarakterge iye. 
- bul bahalar qanday da bir utilitarlıq yaki morallıq principlerdiń logikalıq 
nátiyjesin bermeydi. 
Seziwlerdiń specifikasın olardıń irracionallıq subyektivlik obrazı beredi.
Arnawlı estetikalıq sana eki dárejege bólinedi: 
- onıń wákilleri retinde kórkem dóretiwshilik penen shuǵıllanıwshı adamlar 
alıp qaraladı. 
- iskusstvoǵa kirisiw hám estetika tarawındaǵı qánigeler alıp qaraladı. 
Estetikalıq sananıń dárejelerine sáykes onıń ózgeshelikleri de haqıyqıylıqtı 
sáwlelendiriw xarakteri tárepinen óz kórinisine iye boladı: 
- seziwlik-empirikalıq sáwlelendiriw. Bul jerde estetikalıq baqlaw, estetikalıq 
qabıl etiw, estetikalıq elesler qáliplesedi. 
28
Матисс А. Сборник статей о творчестве. М., 1958. С. 89. 
29
Ван Гог В. Письма. М., 1966. С. 113. 

88 
- racionallıq dáreje. Oǵan estetikalıq pikirler, bahalıqlar, kózqaraslar, ideallar 
kiredi. 
Estetikalıq sananıń strukturasın túsiniwimiz ushın onıń elementleriniń óz-ara 
tásirin rawajlanǵan formada qarap óteyik. Sananıń tiykarında estetikalıq talap, 
adamnıń estetikalıq bahalıqlarǵa qızıǵıwshılıǵı, adamnıń dúnyada aman qalıwına 
bolǵan jámiyetlik talabı sıpatında tariyxıy jaqtan qáliplesken sulıwlıqqa hám 
garmoniyaǵa háwes etiwi bar. Bul jaǵdayda garmoniya jasawǵa bolǵan uqıplılıqtı 
sáwlelendiredi. Adam waqtı-waqtı tariyxıy jaqtan mádeniy-tariyxıylıqta, fizikalıq ta 
mánilerde aman qalıp jasaw zárúrligi jaǵdayına túsedi. Qálegen estetikalıq talap 
predmetlik xarakterge iye. Obyektivlik estetikalıq talaptıń ózinde súwretshiniń 
ómirlik poziciyası, onıń seziwleri hám estetikalıq baǵdarlanıwı qáliplesedi. Usıdan 
kelip shıqqan halda sáykes bolǵan ideallar tártiplesedi. 
Ideal fenomeni mádeniyattıń rawajlanıwınıń barlıq basqıshlarında anıq kózge 
taslanadı. Platonnıń «Blaga» atlı miynetinen baslanıp, Plotinde de, Aristotelde de 
ideal «dáwirdiń ruwxıy klimatı» yaki «morallıq temperaturası» (I.Ten) yaki «dáwir 
ruwxı» (M.Dvorjak), «ómir shınlıǵı» (V. Solovyev), «aldıńǵı qatardaǵı shınlıq» 
(P.Florenskiy), yaki globallıq dárejede «mádeniy úlgi» yaki «bahalıqlar standartı» 
(Manro), «mádeniyattıń prasimvolı» (O.Shpengler) sıpatında úyreniledi. Ayırım 
jaǵdayları idealdı belgilew ushın quramalı anıqlamalar isletiledi. Mısalı ushın, 
«super-ego» (Z.Freyd), «arxetip» (K.Yung), «mem» (Mono), «ómirlik gorizont» 
(Gusserl, Gadamer h.b.) sıyaqlı anıqlamalar qollanıladı. 
Házirgi zamannıń belgili izertlewshisi V.Davidovichtiń pikiri boyınsha, 
bahalıq ideal túsinigi menen baylanıslı. Buǵan qosımsha, ol qandayda bir idealdıń 
iske asıwınıń nátiyjesin beredi
30
. Idealdıń normativler sisteması ulıwma talaplardıń 
jıynaǵın ańlatadı. Olar reallıqtıń haqıyqıylıqtan qáleytuǵınǵa ótiwindegi qálegen 
ózgerislerdi qanaatlandırıwı tiyis. 
Estetikalıq sana, onıń qálegen elementi estetikalıq idealdı ańlatıwshı úlgini, 
baǵdardı, ruwxıy maqsetti immanentlik jaǵdayda ózinde jámleydi. «Ideal» sózi 
grek tilinen alınıp, biziń tilimizge awdarǵanda oyın, túsinik, úlgi, norma, maqset 
30
Qarańız: Давидович В.Е. Теория идеала. Ростов - на - Дону, 1983. 

89 
degendi ańlatadı. Estetikada ideal kategoriyası kesh payda bolǵan. Ideal óz betinshe 
jasaw huqıqın, izertlewshilerdiń pikirinshe, klassicizm estetikasında alǵan hám ol 
súwretshiniń antikalıq iskusstvonıń jetik úlgilerine qaytıwın ańlatqan. Idealǵa keyin 
ala berilgen barlıq anıqlamalardaǵı ulıwmalıqtı estetiklıq ideal dep jetikliktiń qanday 
da bir úlgisin, normanı, qálegenimizdiń, bolıw kerektiń iske asıwın (ádette jetik, 
gózzal adam obrazında) alıp qaraw beredi. 
Estetikalıq idealdıń ózgeshelikleri: 
- onıń qálegen sociallıq idealdan parqı, ol abstraktlik formada emes, al 
seziwlik formada jasaydı, sebebi ol emociyalar, adamnıń dúnyaǵa seziwlik qatnası 
menen tıǵız baylanıslı. 
- estetikalıq idealdıń haqıyqıylıq penen hár qıylı usılda óz-ara qatnası menen 
anıqlanadı. 
- idealdaǵı haqıyqıylıqtıń sáwleleniw xarakteri menen baylanıslı. 
- haqıyqıylıqtıń obyektivlik sapaların hám adamnıń ishki dúnyasınıń 
ózgesheliklerin óz-ara salıstırǵanda kórinedi. 
- jámiyettiń rawajlanıw keleshegin, onıń máplerin hám talapların, jeke 
adamnıń máplerin hám talapların anıqlaydı. 
- adamnıń yaki jámiyettiń sanasında haqıyqıylıqtıń ózin almastıratuǵınday 
ańızlardıń payda bolıwına tásirin tiygizedi.
Jámiyette estetikalıq ideal tómendegi funkciyalardı atqaradı: 
Adamlardıń seziwleriniń hám erkiniń energiyasın iskerliktiń baǵdarın 
kórsetiw arqalı bir jerge jámleydi. 
- haqıyqatlıqtan ozıw múmkinshiligin dóretedi, keleshektiń baǵdarın 
kórsetedi. 
- norma, úlgi hám bolıw kerek mazmun sıpatında ómir súredi. 
- adam qorshaǵan ortalıqta ne nárse menen ushırassa, sol processtiń bahasınıń 
obyektivlik ólshemi xızmetin atqaradı. 
Solay etip, estetikalıq ideal kórkem emociyalardı titirkendiriwdiń etalonı 
sıpatında kórkem shıǵarmanıń qanday bolıw kerekligi haqqındaǵı pikirdi beredi. Ol 
adamnıń belgili bir estetikalıq idealına sáykes keliwi tiyis. 

90 
Estetikada estetikalıq idealdıń normativler sisteması ómir súredi. Bul birinshi 
gezekte onıń kórkem kanondı beretuǵınlıǵı menen baylanıslı. Ádette, mazmunlıq 
hám formallıq normativlerdi bólip kórsetedi. Mazmunlıq normativler retinde janr, 
saxna, portret, interer alıp qaralıwı múmkin. Syujetke qatnastaǵı kórsetpeler bolıwı 
múmkin. Normativler kútilmegen mayda nárselerge, bet álpetke, kiyimge h.b. tiyisli 
bolıwı múmkin. Mısalı, kubistlerdiń idealı shártli normativ sıpatında ózine
tábiyattaǵı joq obyektti dóretiw talabın jámlegen. Qanday da bir real obyekt penen 
salıstırıp bolmaytuǵın jańa obyektlerdi dóretiwdi basshılıqqa alǵan. Formallıq 
normativler – súwretshilerdiń «ózgeshe konkilerin» bergen, yaǵnıy shıǵarmanıń tek 
usı avtorǵa tiyisli ekenliginen derek beretuǵın (dálilleytuǵın) ayrıqsha 
ózgesheliklerin ańlatadı. Mısalı, súwretlew tarawında belgili grafikalıq hám reńlik 
kompoziciyalardı alıp qarawǵa boladı. 
Estetikalıq idealda estetikalıq talǵam óz kórinisine iye boladı. Onıń tiykarında 
súwretshiniń seziwleriniń hám obrazlarınıń dúzilisine iz qaldıratuǵın hám anaw yaki 
mınaw avtordıń kórkem stiliniń tiykarın quraytuǵın estetikalıq kórsetpe jatadı. 
Estetikalıq mánide «talǵam» sózin birinshi ret ispan-oyshılı Baltasar Grasian 
(«Karmannıy orakul», 1646) qollanǵan. Ol bul termin menen iskusstvonıń 
shıǵarmaların hám gózzallıqtı túsiniwge arnawlı túrde baǵdarlanǵan adamzat 
biliwiniń uqıplılıqlarınıń birewin belgilew ushın paydalanǵan. Keyin ala bul 
termindi Franciya, Italiya, Germaniya, Angliya oyshılları paydalana baslaǵan. XVIII 
ásirge kele talǵam haqqında kóplegen traktatlar payda bolǵan. Iskusstvo teoretigi 
Sh.Bate de talǵam tábiyattaǵı hám iskusstvodaǵı gózzallıqtı anıqlawǵa 
baǵdarlanǵan, sol tiykarda lázzetleniwdi baǵıshlaytuǵın adamnıń tuwma uqıplılıǵı 
retinde alıp qaraǵan. Onıń pikirinshe, ulıwma tek bir jaqsı talǵam ómir súredi, biraq 
jeke máselelerde hár qıylı talǵamlardıń bolıwı múmkin. Bul ásirdegi tartıslarǵa 
Volter juwmaq shıǵaradı. Ol «talǵam awqattıń qásiyetlerin parıqlaw uqıplılıǵı,
bizlerge belgili bolǵan barlıq tillerde metaforanı keltirip shıǵarǵan, bul jerde 
«talǵam» sózi iskusstvolardaǵı gózzallıqqa hám kelbetsizlikke bolǵan seziwlikti 
belgileydi, kórkem talǵam pikirlewdiń aldın alıwshı, til hám aspan sıyaqlı tańlawǵa 

91 
tez boysınadı, tap sol sıyaqlı jaqsını da sezgir hám kórse qızar, jamanǵa bolsa 
shıdamsız qatnasta boladı» - degen
31
. 
Ol awqatlıq talǵam analogiyasına tiykarlanıp kórkem talǵamdı, jaman 
talǵamdı hám burmalanǵan talǵamdı bólip kórsetedi. Anglichan filosoflarınıń 
arasınan mısalı ushın D.Yumdı alıp qarasaq boladı. Ol talǵam dep tábiyattaǵı hám 
iskusstvodaǵı gózzallıq hám kelbetsizlikti ajırata alıw uqıplılıǵın aytqan. 
Kórkem shıǵarmanı kórip yaki tıńlap bolıp, izinde bizler jiyi-jiyi «unaydı-
unamaydı», «gózzal-kelbetsiz» dep juwmaq shıǵaramız. Shıǵarmaǵa emocionallıq 
reakciya tilde estetikalıq baha formasında óz kórinisine iye boladı. Ol 
tamashagóydiń shıǵarmanı qabıl etkenindegi estetikalıq seziwin súwretleytuǵın 
bayanlamasın ańlatadı. Bunday bayanlama eń birinshi ret estetikada I.Kanttıń 
miynetlerinde («Kritika sposobnosti sujdeniya») payda boladı hám oǵan «talǵam 
pikiri» degen atama beriledi. Estetikalıq bahanıń tórt túri bar: unamlı, unamsız, 
qarsılıqlı, belgisiz (anıq emes). Talǵam pikirleriniń evolyuciyasın unamlı hám 
unamsız variantlarda qarap óteyik, keyin ala talǵamnıń háreketin analizleyik.
Kórkem óner iskusstvosınıń tariyxı unamsız bahanıń rawajlanıwında jeti tiykarǵı 
basqıshtıń orın alǵanlıǵın kórsetedi: «suwıq hám qızıqsız» («kewildi eljiretpeydi»), 
«qurǵaq hám asa kóterińkili», «professional emes hám jalǵan (haqıyqıylıqqa tuwrı 
emes)», «náshesiz hám ádepsiz», «mánissiz», «patologiya», «ideologiyalıq 
diversiya». Talǵamnıń unamlı hám unamsız háreketin de, tásirin de bólip kórsetedi. 
Talǵamnıń unamlı tásir etiwine mısal etip ekstremallıq halatlardı alıp qarawǵa 
boladı: qoldan uqsatıp islengenler, urlıq, talan-taraj etiwler, «kórkem teraktler» 
(1985-jıl. Ermitaj, Rembrandtıń «Danaya» kartinasına kislota quyadı). Talǵamnıń 
unamsız tásiri kartinalardıń kórgizbege jiberiliwine qadaǵan etiliwlerde kóriniwi 
múmkin. Talǵamnıń unamsız tásiriniń eń joqarı forması kórkem autodafta, yaǵnıy 
otlarda kartinalardıń jaǵıp jiberiliwinde kórinedi. Bul nárseni oylap tapqan adam 
diniy isker Savonarola (Italiya, XV ásir) bolǵan. Bul formaǵa mısal keltireyik. 
Qayta tikleniw dáwiriniń belgili súwretshisi S.Bottichelli otta óziniń kartinaların 
jaqqan. Gitler XX ásirdiń 30-jılları piktocidti (iskusstvo tarawındaǵı genotsidtiń 
31
Вольтер. Эстетика. Статьи. Письма. Предисловия и рассуждения. М., 1974. С. 267-268. 

92 
ózgeshe bir analogi) ótkeredi. Nacistler ideologiyalıq diversiyaǵa 1290 kartinanı 
ushıratqan hám bir mıń tórtin (1004) jaǵıp jibergen. Ullı shayır Genrix Geyne bul 
haqqında «Autodafe» degen atama menen qosıq ta jazǵan
32
. 
Iskusstvonıń estetikalıq tábiyatı 
Dúnyanıń kóp túrliligi hám adamnıń jámiyetlik talapları ómirde jámiyetlik 
sananıń kóp formaların keltirip shıǵaradı. Dúnyanı ózlestiriw hám ózgertiw 
boyınsha ózgeshe máselelrdi sheshiw ushın iskusstvo payda bolǵan. Kórkem 
oylawdıń hám iskusstvonıń ózgesheliklerin túsiniw giltin jámiyetlik praktikanıń 
strukturasında, adamlardıń sociallıq-tariyxıy tájiriybesi strukturasında izlewimiz 
kerek. Civilizaciyanıń barlıq jasawı hám rawajlanıwı dawamında iskusstvo onıń 
tiykarǵı komponentin beredi. Óziniń «yadında» adamzattıń tariyxın, onıń ótmishtegi 
tájiriybesin súwretley otırıp, iskusstvo óziniń shınlıǵı menen tań qaldıratuǵın onıń 
táǵdirleriniń obrazın beredi. Iskusstvo mádeniyattıń fenomeni sıpatında óziniń 
arnawlı rawajlanıw nızamlarına boysınadı. Buǵan qosımsha ol civilizaciyanıń tásir 
etiw tarawına da kiredi. Civilizaciya menen óziniń kelip shıǵıwı, jasaw usılları hám 
máseleleri arqalı iskusstvo baylanısqan. Civilizaciyalıq jaǵdaylarda jámiyetlik mápti 
bekkemlewge hám onı sáwlelendiriwdiń arnawlı usıllarına, sociallıq qarama-
qarsılıqlardı sheshiwdiń jetkilikli dárejede názik usıllarına jámiyet qızıǵadı. Usı 
talaptan, házir háreket etpeytuǵın ańızlıq sinkretizm negizinde iskusstvo usınday 
tásirdiń joqarı arnawlı forması sıpatında kelip shıǵadı, onıń obrazlı-poetikalıq 
dúzilisi qáliplesedi, shólkemlestiriwshi strukturalarınıń tiykarı salınadı, civilizaciya 
onıń aldına qoyǵan jańa talaplar hám wazıypalar dárejesinde iskusstvo funkciyaları 
anıqlanadı. Civilizaciya mádeniyattıń hár qıylı tarawlarındaǵı azıqlar tiykarında 
iskusstvoǵa ómir beredi, onıń rawajlanıwın baǵdarlaydı hám rettlestiredi. 
Iskusstvonıń kóplegen anıqlamaları bar. Bul anıqlamalardı túsiniwge bolǵan 
tiykarǵı qatnaslardı kórip óteyik. Birinshiden, iskusstvo haqıyqatlıqtı ruwxıy 
sáwlelenidiriwdiń hám ózlestiriwdiń ózgeshe túri bolıp, óziniń maqseti retinde
qorshaǵan dúnyanı hám ózin sulıwlıq nızamları boyınsha dóretiwshilik tiykarında 
qayta ózgertetuǵın adamnıń uqıplılıǵın qáliplestiriw hám rawajlandırıwdı alıp 
32
Гейне Г. Избранные сочинения. М., 1989. С. 288. 

93 
qaraydı. Iskusstvoda maqsettiń ómir súriw fakti tartıslı bolıp, sulıwlıq túsinigi de 
salıstırmalılıqqa iye. Sebebi, sulıwılıq etalonı hár qıylı mádeniy dástúrlerde kúshli 
parıqlanıwı, kelbetsizliktiń ústinlikke iye bolıwı arqalı tastıyıqlanıwı yaki ulıwma 
biykarlanıwı múmkin. 
Ekinshiden, iskusstvo – mádeniyattıń elementleriniń biri bolıp, onda kórkem-
estetikalıq bahalıqlar jámlenedi. úshinshiden, ol dúnyanı seziwlik biliwdi ańlatadı. 
Adamzat biliwiniń úsh usılın bólip kórsetiwge boladı: racionallıq, seziwlik hám 
irracionallıq.
Adamnıń ruwxıy mádeniy iskerliginiń tiykarǵı kórinislerinde, sociallıq 
áhmiyetli bilimler tarawında bulardıń úshewide boladı, biraq tarawlardıń hárbiri 
ózleriniń dominantlarına iye boladı: ilim – racionallıqqa, iskusstvo – seziwlikke, din 
– iituitivlikke. Tórtinshiden, iskusstvoda adamnıń dóretiwshilik uqıplılıqları óz 
kórinisine iye boladı. Besinshiden, iskusstvo adam tárepinen oǵan lázzetleniwdi 
baǵıshlaytuǵın kórkem bahalıqlardıń ózlestiriliwi procesi sıpatında alıp qaraladı. 
Eger de ıqshamlı túrde iskusstvoǵa anıqlama bergimiz kelse, onda ol «obraz» 
– súwretshiniń sanasında qayta islengen hám seslerde, boyawlarda hám formalarda 
sáwlelengen dúnya hám adam obrazı desek qátelespeymiz. 
Jiyi-jiyi adamlardan súwret sala almaytuǵınlıǵı, qosıq ayta almaytuǵınlıǵı, 
oynay almaytuǵınlıǵı, ulıwma olarda iskusstvoǵa uqıplılıqtıń joq ekenligin 
esitiwimizge boladı. Usıǵan qaramastan bul adamlar namaǵa, teatrǵa, súwretlew 
ónerine umtılıp jasaydı, kóp sanlı ádebiy shıǵarmalardı tınbay oqıydı. Balalıq 
dáwirimizdi yadqa alatuǵın bolsaq, bizlerdiń hárbirimiz súwret salıp ta, qosıq aytıp 
ta, oyın oynap ta, qosıqlar jazıp ta kórgenbiz. Bulardıń hámmesi iskusstvonıń 
baslamasın beredi. Balalıq dáwirimizde hárbirimiz iskusstvonıń hár qıylı 
tarawlarında ózlerimizdiń kúshlerimizdi sınap kórgenbiz. Sol sebepli, hárbir adamda 
súwretshi jasaydı degen gáp qurǵaq gáp emes. Iskusstvo neden baslanadı? Bul 
sorawdıń juwabı iskusstvonıń ózinde emes, al hárbir adamnıń ómirinde, onıń basqa 
adamlarǵa hám ózine qatnasında. Ádette, iskusstvo haqqında tayar shıǵarmalar 
boyınsha pikir júrgizedi. Adamdı iskusstvo shıǵarmaların dóretiwge ne nárse 
májbúrleydi degen sorawdı qoyayıq. Olardı, yaǵnıy dóretiwshilerdi qanday kúsh 

94 
basqaradı? Olardıń shıǵarmalarına umtılıwshılardı, iskusstvoǵa qızıǵıwshılardı 
qanday kúsh basqaradı? Biliwge bolǵan umtılıwshılıq, basqa adamlar menen 
qatnasıqqa túsiw talabı bolsa kerek. Biraq ómir sırların ashıwǵa umtılıw, ózin hám 
basqalardı biliwge umtılıw – máseleniń bir tárepin beredi. Basqa tárepi súwretshiniń 
ómirdi ózgeshe túrde kórsetiw, ózinshe qaytalanbaytuǵın tiykarda (qızıǵıwshılıq, 
emocionallıq, seziwlik tiykarda) oǵan qatnas jasaw uqıplılıǵında kórinede. Tek ǵana 
usınday qatnasta ol basqa adamlarǵa seziwin juqtıradı. Ómir bul súwretshi hám 
tamashagóydi, iskusstvo hám xalıqtı baylanıstırıwshı ózgeshe kópirdi beredi. 
Iskusstvonıń baslanıwı bizlerdiń oǵan qatnasımızda, ózimizdiń qorshawımızdı 
biliwimizde, basqa adamlardıń minez-qulqın, islerin qalay bahalawımızda berilgen 
boladı. 
Iskusstvo genezisiniń boljawları.
Áyyemgi kórkem shıǵarmalardıń ishindegi bizge eń belgileri sońǵı paleolit 
dáwirine tiyisli ( b.e.sh. 20-30-mıń jıllıqlar). Qorshaǵan dúnyada ózleriniń tutqan 
ornın túsiniwge bolǵan umtılıwlardı Lasko hám Altamir úńgirlerindegi relefler hám 
súwretlew óneri arqalı bizlerge kelip jetken obrazlarda kóriwimizge boladı. Homo 
Sapienske tiyisli bolǵan sociallıqtıń ólshemin kórsete otırıp, iskusstvo adamlar 
arasındaǵı qatnas quralı da bolıp baslaǵan hám óziniń dúnyanıń ulıwmalastırılǵan 
kórinisin kórkem obrazlarda beriw uqıplılıǵın bekkemlegen. L.Vıgotskiydiń 
pikirinshe, «iskusstvo bizlerdegi… sociallıqtı ańlatadı». 
Iskusstvonıń kelip shıǵıwı haqqında basqa da kózqaraslar bar: 
1. Mádeniyattıń oyınlıq koncepciyası; 
2. Imitaciyalıq teoriya; 
3. Iskusstvo bezew instinkti sıpatında. 
Mádeniyattıń oyınlıq koncepciyası F.Shillerdiń, I.Kanttıń, G.Spenserdiń, 
Y.Xeyzinganıń ideyalarına tiykarlanadı. I.Kanttıń pikirinshe, oyın adamdı 
jatırqamawshılıqtı hám erkinlikti rawajlandıradı. Oyın ózinde qarama-qarsılıqtı alıp 
júredi: oynawshı barlıq waqıtta eki tarawda boladı: shártli hám haqıyqıy. Oynawǵa 
uqıplılıq minez-qulıqtıń eki baǵdarına iyelik etiwdi talap etedi. Iskusstvoda da 
usınday eki baǵdarlıq boladı. Haqıyqıylıqtıń shınlıqqa jaqın kórinisinde de 

95 
tamashagóy (oqıwshı) bir sekundqada óziniń aldında shártli dúnyanıń turǵanın 
umıtpaydı. Eger de adam iskusstvonıń bir baǵdarın joyıtsa, onda ol iskusstvonıń 
tásiri tarawınan shıǵıp qaladı. Iskusstvodan lázzetleniw – oyınǵa birge qatnasıwdı 
ańlatadı. Y.Xeyzinganıń izertlewlerine tiykarlanıp, oyın barlıq mádeniy 
qubılıslardıń, sonıń ishinde iskusstvonıń da bahasınıń ólshemin beredi dep 
aytıwımızǵa boladı. Solay etip, oyın iskusstvonıń payda bolıw impulsi sıpatında alıp 
qaraladı. Al oyınlıq tábiyat onıń jasaw qırlarınıń biri bolıp tabıladı.
Imitatsiyalıq teoriyada iskusstvoda eliklew instinkti óz kórinisin tapqan degen 
pikir tastıyıqlanadı. Demokrittiń pikirinshe, iskusstvo tikkeley haywanlarǵa 
eliklewden kelip shıqqan. Haywanlardıń, quslardıń, qurt-qumırsqalardıń háreketlerin 
baqlay otırıp, adamlar «órmekshiden – toqımashılıqtı, tigiwdi», «qarlıǵashtan – jay 
salıwdı», «qosıq aytıwshı quslar – aq quwlar hám búlbúlden – qosıqtı» úyrengen.
Aristotel mimesis problemasın alıp qaray otırıp, iskusstvo arqalı real ómir súrip 
atırǵan nárse hám qubılıslardıń obrazları dóretilip qoymastan, al ol olar menen 
salıstırılıw impulsin de ózinde alıp júredi degen.
Úshinshi koncepciya iskusstvonı «bezew instinktin» iske asırıw sıpatında, 
genderlik ózine tartıw usılı sıpatında alıp qaraydı (Ch.Darvin, O.Veyninger h.b.).
Bul iskusstvonıń kelip shıǵıwı haqqındaǵı sorawlarǵa berilgen juwaptıń bir variantı 
bolsa kerek, sebebi denedegi bezewler hám deneni boyawlar tek ǵana qáwimlik 
xalıqlarda búgingi kúni ómir súrip qoymaǵan. 
Iskusstvonıń tiykarǵı sociallıq funkciyaları 
Iskusstvo polifunkcionallıqqa iye. Iskusstvonıń óz-ara baylanısqan (sebebi, 
iskusstvo shıǵarmaları bir pútin fenomen sıpatında ómir súredi) funkciyalarınıń 
qısqasha sıpatlamasın berip óteyik. 
- jámiyetlik-qayta ózgertiwshilik hám kompensatorlıq funkciyaları (iskusstvo 
iskerlik sıpatında hám iskusstvo – jubatıw sıpatında); 
- biliwlik-evristikalıq funkciyası (iskusstvo bilim hám aǵartıwshılıq 
sıpatında); 

96 
- kórkem-konceptuallıq funkciyası (iskusstvo dúnyanıń halatın analizlew 
sıpatında); 
- aldınnan boljap biliw funkciyası («kassandr
a
lıq baslama», yaki iskusstvo 
aldınnan jorıw sıpatında); 
- informaciyalıq hám kommunikativlik funkciyası (iskusstvo maǵlıwmat hám 
qatnas sıpatında); 
-tárbiyalıq funkciyası (iskusstvo katarsis sıpatında, bir pútin insannıń 
qáliplesiwi); 
- isendiriw funkciyası (iskusstvo suggestiya, shalasanalılıqqa tásir etiw 
sıpatında); 
- estetikalıq funkciyası (iskusstvo dóretiwshilik ruwxtı hám bahalıq 
orientatsiyalardı qáliplestiriw sıpatında); 
- gedonistlik funkciyası (iskusstvo lázzetleniw sıpatında). 
Iskusstvonıń basqa ilimler menen baylanıstaǵı ózgesheligi 
Birinshiden, ilim «biyǵárez, ádil» bilimdi berse, iskusstvo ómirge «húkim» 
shıǵaradı. Haqıyqatında da, ilimpazdıń izertlew procesindegi keshirmeleri, 
tolqınlanıwları onıń nátiyjelerinde óz sáwleleniwin tabadı. Biraq ilimniń juwmaqları 
óziniń sociallıq jaqtan áhmiyeti boyınsha «biyǵárez» bolmaydı – mısalı, 
ekologiyada da haqıyqıylıqqa belgili «húkimler» shıǵarılǵan (N.Chernıshevskiy). 
Ekinshiden, aksiologiyalıq kózqarastan, iskusstvonıń gnoseologiyalıq funkciyasın 
biykarlamay bahalıqlardı isletkende kórkem biliwdiń specifikasın kóriwimiz 
múmkin. Usı arqalı ol ilimnen parıqlanadı. Biraq ilimiy iskerlikte de bahalıq qatnas 
ómir súredi, shınlıqtıń ózi bahalıq bolıp tabıladı. Biraq bul bahalıqlar birdey me? 
Úshinshiden, Lev Tolstoy iskusstvonıń iyelik etken emocionallıq tásirine dıqqat 
awdaradı, biraq bul sapalarǵa kórkem dóretiwshilik penen hesh qanday ulıwmalıqqa 
iye bolmaǵan iskerliktiń túrleri de iyelik etiwi múmkin. Tórtinshiden, iskusstvo – 
kórkem obrazlar formasındaǵı haqıyqıylıq, al ilim bolsa abstraktlik túsinikler 
formasında boladı. 

97 
Nızamlılıq 
Keshirme
Insanlıq mánis 
Ómirlik qubılıslar
nızamınıń sociallıq
áhmiyeti
Adamlardıń
táǵdirleri 
Iskusstvo haqıyqıylıqtıń ózgeshe sáwlesi bolıp qoymastan, ol haqıyqıylıqtaǵı 
ózgesheliktiń de sáwlesin beredi. Biraq tikkeley bolmıs, janlı faktler ilim ushın 
tiykarǵa erisiwdiń tek ǵana teoriyalıq biliwdiń specifikalıq obyekti sıpatındaǵı alǵı 
shárti bolıp tabıladı. Ilimniń iskusstvodan parqı bolmıslıq dárejede kórinedi. Eger de 
teoriyalıq biliw, tiykarınan, tikkeley bolmıstan ótiw menen anıqlansa, onda 
iskusstvo ushın haqıyqıylıqtı janlı tuwrılıqta, yaǵnıy seziwlik reallıqta, zárúrlik hám 
tosınanlıqtıń, jekelik hám ulıwmalıqtıń, tiykar hám qubılıstıń organikalıq birliginde 
qayta tiklew xarakterli. Kópshilik jaǵdayda iskusstvonıń barlıq álemdi 
sáwlelendiriw múmkinshiligi bar degen pikir aytıladı. Haqıyqatında da, 
«súwretshige boysınbaytuǵın» nárseniń ózi joq. Bunday iskusstvonıń obyektin keń 
túsiniwde onıń haqıyqıy ózgesheligi jánede joǵalıp ketedi. Sebebi bul nárse 
ilimpazǵa da tiyisli. 
Iskusstvoda ómirdi qayta tiklew – ondaǵı barlıq nárseni sıpatlaw yaki 
nusqasın alıw degendi ańlatpaydı. Súwretshini radiatsiyanıń yaki magnitlik lavanıń 
temperaturasın tásirlep ber dep qızıqtıra alıwdıń múmkinshiligi de joq. Álbette, 
adamlardıń táǵdirleri hám keshirmeleri iskusstvonıń ayrıqsha siyrek gezlesetuǵın 
obyektin quraydı. 
Ilim Iskusstvo 
Obyektivlik haqıyqıylıq 
Tiykar Jasaw 

98 
Keltirilgen sızılmaǵa dıqqat penen názer taslasaq, onda ilim hám iskusstvonıń 
uqsaslıǵın hám ayırmashılıǵın kóriwimizge boladı. Bul salıstırıw óz-ara bir birine 
kirgiziwdi de talap etedi: iskusstvo ómirdiń anaw yaki mınaw tárepleriniń tiykarın 
tek adamnıń qásiyetlerin berip, endirip jasaw arqalı sáwlelendiriwi múmkin. 
Haqıyqıylıqtıń nızamlılıqların adamlardıń táǵdirleri arqalı, qubılıslardıń, faktlerdiń, 
nızamlardıń ulıwma sociallıq áhmiyetin insanlıq máni arqalı sáwlelendiredi. Usıǵan 
baylanıslı iskusstvo haqqında ol tiykardı ózgeshe túrde sáwlelendiredi (biraq bul 
jerde ózgeshe tiykardı dıqqatqa alıwımız tiyis), tek bahalıqtı bermey, adamlardıń 
táǵdirlerindegi hám keshirmelerindegi reallıq halatında turıwshı adamnıń dúnyaǵa 
qatnası bahalıǵın beredi dep aytıwımız múmkin. 
Ilim haqıyqıylıqtı sáwlelendiredi, ol óziniń tiykarǵa umtılıwshılıǵında 
jekelikten, tosınanlıqtan, kóriniwshilikten abstraktlesedi. Iskusstvo ómirdi konkret-
seziwlik kórkem obrazlardan basqasha túrde sáwlelendire almaydı. 
Iskusstvo predmeti hám kórkem dóretiwshilik procesi 
Iskusstvo predmeti dep dóretiwshilik procesinde obrazlıq struktura hám 
kórkem shıǵarmalar mazmunı kórinisine keltiriletuǵın tiykarǵa aytamız. Onıń 
obyektivlik komponenti retinde tábiyattıń, adamnıń, jámiyettiń ózi alıp qaralmay, al 
súwretshiniń sanasındaǵı olardıń belgili bir adekvatlıq sáwlesi alıp qaraladı. 
Subyektivlik komponent – bul belgili sociallıq-insanlıq kórsetpeler, háweslik 
(qızıǵıwshılıq) motivler, ideallar. Iskusstvo predmeti sáwleleniw obyektin de, 
súwretshiniń apriorlıq (tájiriybege shekemgi) qıyallanıwın da bermeydi, ol sanadaǵı 
obyektivliktiń hám subyektivliktiń óz-ara tásiriniń nátiyjesin ańlatadı. Bunday 
baǵdarda túsinilgen iskusstvo predmeti estetikalıq tiykarǵa iye boladı. 
M.Kagannıń aytıwı boyınsha, iskusstvonı haqıyqıylıqqa qatnasta 
túsindirgende tayanısh xızmetin sáwleleniw teoriyası atqaradı
33
. Usı tiykarda 
iskusstvo «haqıyqıylıqtı sáwlelendiriwdiń hám baha beriwdiń ózgeshe sociallıq 
forması» retinde túsindiriledi. Biraq bizler tek bul berilgen mazmun menen 
33
Каган М.С. Эстетика и философия искусства. СПб., 1997; Каган М.С. Эстетика как философская 
наука. СПб., 1997. 

99 
sheklenbeymiz. Bul teoriya bizge haqıyqıylıqtı sáwlelendiriwdiń sociallıq forması 
sıpatındaǵı iskusstvonıń ózgesheliklerin ashıp beriw ushın, ózlestiriwdiń basqa 
túrleri menen salıstırǵanda civilizaciyaǵa qatnasta dúnyanı ámeliy ruwxıy ózlestiriw 
retindegi onıń funkciyalarınıń ózgesheliklerin kórsetiw ushın zárúr. Bunıń ushın 
M.Baxtinniń koncepciyasın basshılıqqa alayıq
34
. Orta ásirler dáwiri iskusstvosın 
hám XIX ásirdiń klassikalıq baylıǵın fundamentallıq dárejede analizlew, tereń 
tariyxıy retrospektiva ilimpazǵa ilimiy-filosofiyalıq tiykar menen olardıń 
rawajlanıwı arasında miyraslıq baylanıstıń bar ekenligin kóriwge, iskusstvonıń sol 
waqıtqa baylanıslı bolǵan invariantlıq yadrosın anıqlawǵa múmiknshilik berdi. 
M.Baxtin onı «bolmıstıń hádiysesi, waqıyası» (bolmıstıń birgeliktegi bolmısı) 
sıpatında anıqlaydı. Onıń koncepciyası iskusstvonı sáwleleniw teoriyası, 
iskusstvonıń sociallıq áhmiyeti, onıń birligi hám tariyxıy belgileniwi kózqarasınan 
analizleniwinen kelip shıǵadı. M.Baxtinniń pikiri boyınsha, iskusstvonıń qubılıslar 
dúnyası kúndelikli berilgen mazmunnıń sáwleleniw dúnyası, biraq ol adamnıń 
dógereginde onıń bahalıqlıq qorshaǵan ortalıǵı sıpatında tártiplesken hám 
tamamlanǵan dúnyasın beredi. Estetikalıq iskerlik shashıraǵan dúnyanı bir jerge 
jámleydi, onı tamamlanǵan obrazǵa ákeledi, dúnyadaǵı ótkinshi mazmunǵa 
emocionallıq ekvivalentti tabadı, onıń járdeminde ótkinshi mazmun bahalıqlıq 
qubılıslıq salmaqqa, áhmiyetke hám turaqlı anıqlıqqa iye boladı. Estetikalıq akt 
bolmıstı dúnyanıń jańa bahalıq baǵdarında dóretedi, jańa adam hám jańa bahalıqlıq 
kontekst – adam dúnyası haqqında oylaw planı tuwıladı. Adamnıń dógereginde 
bunday dúnyanıń tıǵızlanıwı hám onıń adamǵa qaratılǵan bahalıq orientatsiyası 
iskusstvo dúnyasınıń biliwlik reallıqtan parıqlanatuǵın estetikalıq reallıǵın 
anıqlaydı. Súwretshiniń estetikalıq kózqarası onıń bolmıslıq dúnyanıń islerinde 
qatnasıwı menen sheklenbeydi, biraq oǵan qatnasta ámeliyattan tısqarıdaǵı 
aktivlilikti 
keltirip 
shıǵaradı. 
Bul 
aktivlilik 
«dúnyanıń 
bahalıqlıq 
juwmaqlanıwında», yaǵnıy ideal menen sáykeslikte dúnyanıń ózgertiliwinde óz 
sáwleleniwin tabadı. Bolmıstıń bunday bahalıqlıq qayta ózgeriwiniń tiykarı retinde
34
Qarańız: Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества. М., 1979. 

100 
súwretshiniń (xudojniktiń) «bolıwınan tısqarı» kózqarasınan bul «basqanı» kóriw 
sheksizligi menen bayıtılǵan «basqaǵa» qatnası alıp qaraladı. 
Súwretshi (xudojnik) eki dúnyaǵa da – bolmıslıq dúnyaǵa da hám óziniń 
qaharmanlarınıń qubılıslar dúnyasına da tiyisli. Bolmıslar dúnyasında onıń ózi
bolmısı onıń ushın belgisiz bolǵan «basqa» sıpatında ómir súredi. Biraq usı dúnyada 
ol barlıq ómirlik keńlikti hám bolmıstıń tamalanbaǵanlıǵın túsinedi. Olar menen 
qanaatlanbaw súwretshide onıń obrazın tártiplestiriwge hám juwmaqlawǵa bolǵan 
talaptı, umtılıwshılıqtı payda etedi. Dúnya adamdı qanaatlandırmaydı, adam sol 
ushında óziniń háreketleri menen onı ózgeritiwge qarar etedi. Dúnyanı praktikalıq 
ózgertiwdiń alǵı shártin onıń jetik bolmawın túsiniw, zárúrlik yaki itimallılıq 
boyınsha onıń qanday bolatuǵınlıǵı haqqındaǵı anıq eleslerimiz, praktikalıq 
háreketke tayar bolıwımız beredi. Tamamlanbaǵan bolmıslıq dúnyadan azǵana 
waqıtqa bóleklenip hám «bolıwdan tısqarıdaǵı» poziciyanı iyelep, «basqa» 
haqqındaǵı óz bilimlerinen hám jeke tájiriybesinen shıǵıp súwretshi bul bolmıstıń 
tamamlanbaǵanlıǵın jeńiwi, onı dúnyanıń bir pútin kartinasında juwmaqlawı 
múmkin. Kartina bolsa súwretshiden bóleklenip obyektivlik mazmunǵa iye boladı. 
Iskusstvonıń qubılıslıq dúnyasınıń tamamlanǵanlıǵı oǵan individ kiretuǵın 
tamamlanbaǵan ómirdiń aǵıstaǵı bolmısınıń áhmiyetine salıstırǵanda tikkeley 
seziwge múmkinshilikti hám universallıqtı beretuǵın obyektivlik áhmiyetlilikti 
inam etedi. 
Iskusstvonıń bul jańa dúnyasınıń dóreliwiniń qatnasıwshıları retinde hámme 
waqıtta eki adam: súwretshi (tamashagóy) hám qaharman, yaǵnıy iskusstvonıń 
qubılıslar dúnyası jámlenetuǵın «basqa adam» alıp qaraladı. Biraq olardıń 
kózqarasları bir birinen principial dárejede parıqlanadı. Súwretshi óziniń qaharmanı 
hám onıń táǵdiri haqqında onıń ózine salıstırǵanda da kóp biledi, sebebi adamnıń 
bolmısı barlıq waqıtta juwmaqlanbaǵan bolıp keledi, al súwretshige bolsa waqıyanıń 
«sońı» belgili. Súwretshi óziniń qaharmanı haqqında tek ǵana qaharmannıń, 
praktikalıq subyekttiń bilgen nársesi baǵdarında bilip qoymastan, al ol iyelik etip 
bolmaytuǵın baǵdarda da biledi. Súwretshi qaharmannıń is-háreketlerin hám 
táǵdirin reallıq bolmısta bilip hám kórip qoymastan, onıń bizge belgisiz bolǵan 

101 
ótmishinde, ele bolmaǵan kelesheginde kóre aladı. Dúnyanıń bolmısına qatnastaǵı 
súwretshiniń «bolıwdan tısqarıdaǵı» kózqarası oǵan waqıyanı jekkeliktiń, tosınnan 
bolǵan tájiriybeniń ayrıqshalıqqa iye bolmaǵan momentlerinen tazalawǵa hám onı 
áyyemgi dáwirde magiyalıq máni berilgen idealǵa kóteriwge múmkinshilik beredi. 
Solay etip, súwretshi adamnıń dúnyadaǵı halatın, dúnyanıń adam (qaharman) 
sanasında sáwleleniwin, onıń dúnyadaǵı óziniń halatı haqqındaǵı keshirmelerin, bul 
halatqa «basqalardıń» qatnasın hám «basqalardıń» onıń ózine bergen bahasına 
bolǵan qatnasın qamrap, onı dúnyanıń bir pútinlik kartinası túrine keltire aladı. 
Biraq bul dúnyanıń hár qıylı proekciyaların barlıq adamlar ushın ulıwma áhmiyetke 
(ortaq) iye bolǵan bir pútin kartinaǵa baylanıstırıw hám sol waqıttıń ózinde olardıń 
ishinen birewine, basqaların kózden qashırmaǵan halda, dıqqattı jámlew hám sol 
arqalı bul qartinaǵa kópqırlılıqtı, obyektivlik áhmiyetlilikti beriw, súwretshiniń 
dúnyaǵa bolǵan jeke kózqarasın dóretiwge múmkinshilik beredi. Sonıń menen birge 
súwretshi tábiyatqa eliklew menen de sheklenbeydi. Ol ikusstvonıń qubılıslıq 
dúnyasınıń birge dóretiwshisiniń aktiv hám produktivlik rolinde kózge taslanadı. 
Súwretshiniń iskusstvo dúnyasına bolǵan bunday ózgeshe kózqarası waqıya 
rawajlanǵan yaki ashılǵan waqtında, súwretshiniń waqıyaǵa bolǵan jeke 
qatnasındaǵı ashıq tendentsiyalılıǵı, ideal kózqarasınan oǵan húkim shıǵarıwı, 
súwretshi óziniń materiallar ústinen hákimiyatın sanalı túrde kórsetiwi, tamashagóy 
ushın kózge taslanbawı múmkin. Kóriwdiń hádden tıs bolıwı súwretshini óziniń 
qaharmanlarınıń hám olardıń dúnyasınıń dóretiwshisi halatına qoyadı. Eger ol 
dúnyaǵa qatnastaǵı óziniń bahalıqlıq kózqarasınıń ústinlikke iye bolıwına hám 
«tazalıǵına» dıqqattı kúsheytpese, al onıń dúnya haqqındaǵı bilimleri tiykarsızlıqqa 
aylandırılmasa, onda ol shın boladı. Solay etip, súwretshiniń «bolıwdan 
tısqarılılıǵı», Baxtinniń pikirinshe, oǵan bolmıslıq dúnyadan iskusstvonıń qubılıslar 
dúnyasına ótiwin iske asırıwına múmkinshilik beretuǵın ózgeshe qarastı ańlatadı. 
Onıń járdeminde bolmıstıń qubılıslarına tiyisli bolıwdıń ózgeshe túri kelip shıǵadı. 
Kórkem obraz 
Iskusstvo, eń aldı menen, úzliksiz miynettiń jemisi, dóretiwshi oylawdıń, tek 
ǵana tájiriybege tiykarlanǵan dóretiwshi fantaziyanıń nátiyjesi. Jiyi-jiyi súwretshi 

102 
obrazlarda oylaydı degen pikirdi esitemiz. Obraz – bul sanada basılǵan reallıq nárse 
yaki predmet. Kórkem obraz súwretshiniń qıyalında payda boladı, tuwıladı. 
Súwretshi bizlerge óziniń jeke kóriw múmkinshiliginiń ómirlik, turmıslıq mazmunın 
ashıp beredi. Obrazlar tek ǵana basta tuwıladı, al iskusstvo shıǵarmaları materialda 
jámlengen, materialǵa aylanǵan kórkem obrazlardı ańlatadı. Biraq olardıń tuwılıwı 
ushın kórkem obrazda oylaw kerek, yaǵnıy turmıslıq keshirmeler menen islesip 
biliw kerek, olar óz gezeginde keleshektegi dóretpeniń tiykarın beredi. 
Qıyallanıw
psixologiyalıq process sıpatında miynettiń nátiyjesin onıń 
baslanıwına shekem kóz aldımızǵa keltiriwge múmkinshilik beredi, tek ǵana sońǵı 
nátiyje emes, al barlıq aralıqtaǵı basqıshlar da adamdı onıń iskerligi barısında 
baǵdarlaydı. Túsinikler menen islesetuǵın oylawdan onıń parqı, qıyallanıw 
obrazlardı qollanadı, hám onıń tiykarǵı maqseti burın bolmaǵan jańa halattı yaki 
obyektti, biziń jaǵdayımızda kórkem shıǵarmanı dóretiw ushın, obrazlardı qayta 
islew bolıp tabıladı. Qıyallanıw bilimlerdiń zárúrli bolǵan keńligi joq bolǵan 
jaǵdayda hám túsiniklerdiń shólkemlesken sistemasınıń járdeminde sana menen 
iskerliktiń nátiyjelerin aldın alıp bolmaytuǵın jaǵdaylarda iske túsedi. Obrazlar 
menen islesiw qanday da bir oylawdıń aqırına shekem anıq bolmaǵan basqıshlarınan 
«sekirip» ketiw múmkinshiligin beredi hám aqırǵı nátiyjeni kóz aldımızǵa 
keltiriwge járdem beredi. Sol sebepli shıǵarma – iske asqan ármandı ańlatadı. Iske 
asqan seziw, keshirme, onda turmıslıq baqlawlar hám dóretiwshi fantaziya,
haqıyqıylıq obrazları hám iskusstvo obrazları bir pútinlikke jámlenedi. Haqıyqıylıq, 
shın kewillik – iskusstvonıń baslı belgisi, al iskusstvo bolsa adamnıń ruwxınıń 
qásiyeti. Iskusstvoda jańa nárseni aytıw ushın, ol jańanı bastan keshiw kerek, onı 
aqıl, seziw dárejesinde islep shıǵıw sheberligine iye bolıw arqalı jasaw kerek. 
Iskusstvonıń qálegen túrinde kórkem obraz bir tárepten ondaǵı sáwlelenetuǵın 
ruwxıy mazmunnıń ózgeshelikleri menen, ekinshi tárepten – sol mazmun kóriniske 
iye bolatuǵın materialdıń xarakteri menen anıqlanatuǵın óziniń struturasına iye. 
Mısalı ushın, arxitekturada kórkem obraz statikalıq xarakterge iye bolsa, ádebiyatta 
dinamikalıq xarakterge iye, al kórkem ónerde kórkemlilikke iye bolsa, muzıkada – 
intonaсiyalıqqa iye. Olardıń ayırım janrlarında obraz adamnıń obrazında 

103 
Súwretshi
Ideya
Tema
Belgili dáwirdegi 
haqıyqıylıq
Bul dáwirdegi jámiyetlik 
sana
Forma
Mazmun 
Iskusstvo shıǵarması
súwretlense, basqalarında tábiyat obrazı sıpatında, al úshinshilerinde – nárseler 
obrazı, tórtinshilerinde – adamzat iskerligi menen ortalıq haqqındaǵı pikirlerdi 
birlestiredi. 
Kórkem dóretiwshiliktiń basqıshları 
Kórkem dóretiwshiliktiń tiykarǵı etapların bólip kórseteyik: birinshi basqısh – 
reallıq haqıyqıylıqtıń eń sońında obrazlıq sáwleleniwiniń nátiyjesi sıpatında payda 
bolatuǵın kórkem oydıń qáliplesiwi, ekinshi basqısh - shıǵarmanıń ústinde tikkeley 
jumıs alıp barılıw, onıń «isleniw» basqıshı. 
Kórkem shıǵarmanıń mazmunınıń qurılısı 
Tema 
Iskusstvo adamnıń praktikalıq-ruwxıy tarawınıń háreketin óz ishine 
qamtıydı. Biziń sanamızdıń ideallıq tarawı obyektiv háreket etiwshi subyekttiń 
obyektivlik dúnyasın sáwlelendiredi. Haqıyqatında da, obyektivlik dúnyadaǵı 
mazmun hám formanıń qatnasın keltirip shıǵarmay biziń sanamızdıń ideallıq tarawı 
bizler obyektivlilik dep ataytuǵın mazmundı jetkilikli dárejede sáwlelendire 
almaydı. Bizlerdiń ózlerimiz jekkelikpiz, bizler individlermiz. Bizler sırtqı dúnya 
menen óz-ara qatnasıqqa túsemiz. Hám bizlerdiń sanamız da mazmunı boyınsha da, 

104 
forması boyınsha da individ hám dúnyanıń óz-ara tásirin ańlatadı. Sol sebepli, sana 
ózinde de bul tásir etisiwdiń bir pútin, juwmaqlanǵan momentlerin sáwlelendiriwi 
tiyis. Ol da ózinde qanday da bir jekkelikti, individuallıqtı ańlatadı, hám tásir 
etisiwdiń qálegen momenti belgili bir, mazmunlıq baǵdarda qandayda bir pútin, 
tamamlanǵan háreketti ańlatadı. Biziń sanamızda payda bolatuǵın ideallıq obrazdıń 
ózide eger ol anıq, yaǵnıy qanday da bir formaǵa keltirilgen mazmun yaki 
mazmunlıq forma bolǵan jaǵdayda ǵana obraz bola aladı. Ruwxıy dúnyada da sol 
nızam ómir súredi. Bul materiallıq dúnya qanday da bir sheksiz pútinlik sıpatında 
sheksiz kóp jeke qubılıslardan ibarat bolıp, olardıń hárbiri qanday da bir 
ózgeshelikti, mazmun hám formanıń qanday da bir birligin beredi.
Ruwxıy dúnya bolmısınıń quralı sıpatında payda bolǵan iskusstvo ózinde sol 
dúnyanıń nızamlılıǵın alıp júredi. Biziń sanamız óziniń qorshaǵan ortalıǵı menen 
qatnasında qanday da bir pútinlikti beredi hám buǵan qosımsha barlıq waqıtta 
obyektivlik dúnyadaǵı subyekttiń obyektiv háreketin qayta tikleytuǵın qanday da 
bir tamamlanǵan ruwxıy háreketti ańlatadı. Sol sebepli, máselen, aytayıq, taqmaqta 
anıq kórsetilgen keypiyattı oqıy alamız, ol óz gezeginde tek anıq bolıp qoymastan, 
waqıtta tamalanǵanlıqtıda ańlatadı. V.Belinskiydiń pikirinshe, kórkem shıǵarmada 
barlıq nárse formanı da hám barlıq nárse mazmundı da ańlatadı. Kórkem shıǵarma 
tek ǵana formanıń jetikligine erise otırıp, anaw yaki mınaw tereń mazmundı 
sáwlelendiriwi múmkin. I.Kanttıń aytıwı boyınsha, bizlerge estetikalıq 
lázzetleniwdi, eń aldı menen forma beredi
35
. Onı usı aytılǵan pikiri ushın hár qıylı 
formalistlik aǵımlardıń payda bolıwında ayıplaydı. Lekin bul jerde I.Kanttıń ayıbı 
joq. Sebebi, bul jerde bizler ne ushın forma hám qanday forma degen sorawǵa 
juwap beriwimiz tiyis. Eger de adamnıń obyektivlik iskerliginiń eń tiykarǵı 
momentleriniń biri retinde formanı dóretiw alıp qaralsa, onda adamnıń obyektilik 
iskerliginiń bul momentiniń subyektilik kórinisi sıpatında adamǵa qálegen forma 
belgili bir lázzetti beriwi tiyis. Bul jerde obyektivlik processke qatnastaǵı onıń 
subyektivlik uqıplılıǵınıń kórinisi dıqqatqa alınadı. Biraq bul jerde I.Kant iskusstvo 
haqqında emes, al tek estetikalıq haqqında ǵana sóz etedi. 
35
Qarańız: Кант И. Критика способности суждения // Собр. соч.: в 6-т-x. М., 1964. Т. 5. 

105 
Biziń bolmısımızdıń stixiyası, bizler ushın adamzat jasaytuǵın tábiyatlıq 
process hám buǵan qosımsha men de formanıń dóretiliw procesin ańlatamız. Biraq 
mazmun qanday boladı? Bul qızıq soraw. Eger de adamnıń barlıq nárseler dúnyasın 
alıp qarasaq, onda bizler abstraktlik kózqarastıń járdeminde formanıń dóretiliw 
mazmunın keltirip shıǵarıwımız tiyis. Mazmun retinde adamnıń ómiri alıp qaraladı. 
Hárbir konkret nársege – stol, parket, interer h.b. qatnasta. Biraq kórkem 
shıǵarmada bunday sheksiz formanıń dóretiliwi konkretlestiriledi: mazmundı 
obyektivlik adamzat dúnyasınıń subyekt tárepinen sáwlelendiriliw procesi 
mazmundı beredi. Basqasha aytqanda, mazmundı subyekttiń tikkeley mánisi
process sıpatında beredi. 
L.Vıgotskiy óziniń «Iskusstvo psixologiyası» degen miynetinde iskusstvoda, 
kórkem obrazlardı dóretkende de, iskusstvo shıǵarmaların qabıl etkenimizde de 
mazmundı formanıń jeńetuǵınlıǵın aytadı. Bunday tastıyıqlaw adamnıń ruwxıy 
dúnyasınıń bolmısı ushın da durıs. Bizler adamlardıń dúnya menen óz-ara tásir etiw 
procesiniń hárbir adımında obrazlar dóretemiz hám bolıp atırǵan processtiń 
mazmunın túsiniwimiz ushın tamamlanǵan nárseni dóretiwimiz tiyis. Sol sebepli, 
sanada haqıyqıylıqtıń obrazların bizler qáliplestiremiz, forma tárepinen mazmundı 
jeńiw arqalı qáliplesiw háreketin iske asıramız. Bálkim, bul jerde bizler basımızda 
payda bolatuǵın subyektivlik obrazdan tısqarıda qandayda bir nárseni qaldırıp 
qoyıwımız da múmkin. Biraq bul nárse biziń sanamızdıń mazmunlıq mánisiniń 
tereńliginen ǵárezli boladı. Basqasha yaki kompyuter tili menen aytatuǵın bolsaq, 
bizde payda bolatuǵın obrazlardıń baǵdarlaması kópshilik jaǵdayda jetiklikke iye 
bolmawı da múmkin. 
Barlıq dóretiwshilik process mazmun hám formanıń óz-ara tásir etisiw 
dialektikası menen sıpatlanadı. Kórkem forma mazmunnıń materiallasıwın ańlatadı. 
Haqıyqıy súwretshi shıǵarmanıń mazmunın asha otırıp, barlıq waqıtta iskusstvo 
materialınıń múmkinshiliklerinen kelip shıǵadı. Mısalı ushın, ol muzıkada – seslerdi 
(sozımlıq, sestiń kúshi), al ádebiyatta bolsa – sózlerdi ańlatadı. Tásirsheń bolmaǵan 
sózler hám bayanlamalar ádebiy shıǵarmanıń kórkemliligin páseytedi. Súwretshi 
tárepinen materialdıń durıs tańlap alınıwı adamnıń haqıyqıylıqtı estetikalıq qabıl 

106 
etiwine sáykes bolǵan ómirin durıs táriplewin támiyinleydi. Iskusstvonıń qálegen 
shıǵarması kórkem obrazdıń hám materialdıń garmoniyalıq birligi sıpatında alıp 
qaraladı. 
Solay etip, kórkem forma pútinliktiń elementleriniń mexanikalıq baylanısın 
bermeydi, al ol quramalı dúzilme bolıp, óz ishine eki qatlamdı – «ishki» hám 
«sırtqı» formanı qamtıydı. Tómen dárejede jaylasqan formanıń «elementleri» 
iskustvonıń ishki formasın payda etedi, al «joqarı» dárejede jaylasqan elementler 
onıń sırtqı formasın beredi. Ishki formaǵa syujet, xarakterler, olardıń óz-ara 
baylanısı kórkem mazmunnıń obrazlıq strukturası, onıń rawajlanıw usılı kiredi. 
Sırtqı formaǵa iskusstvonıń barlıq tásirsheń-kórkem usılları kiredi, hám ol 
mazmunnıń materiallıq kóriniw usılı retinde alıp qaraladı. Formanıń elementleri: 
kompoziciya, ritm – iskusstvo shıǵarmasınıń kórkem-obrazlıq materialınıń skeletin 
beredi, olar sırtqı formanıń barlıq elementlerin biriktiredi. Formadaǵı kórkem 
mazmunnıń materiallasıw procesi tereńlikten sırtqa shıǵarıladı, mazmun formanıń 
barlıq dárejelerin azıqlandıradı. Iskusstvo shıǵarmaların qabıl alıw keri jol menen 
iske asırıladı. Dáslep, bizler sırtqı formanı kóremiz, al keyin bolsa, shıǵarmanıń 
túbirine kiriw arqalı mazmundı hám ishki formanı túsinemiz. Nátiyjede, kórkem 
mazmunnıń barlıq keńligi bizler tárepten ózlestirilgen boladı. Sol sebepli, formanıń 
elementlerin analizlew kórkem shıǵarmanıń formasına anıq anıqlama beriwge 
múmkinshilik beredi. Forma kórkem mazmundı sáwlelendiriw ushın iskusstvonıń 
berilgen túriniń tásirsheń-kórkem usıllardıń járdeminde dórelgen ishki dúzilisin, 
kórkem shıǵarmanıń strukturasın ańlatadı. 
Iskusstvo shıǵarmalarındaǵı tema hám ideya máselesi. Bul kategoriyalar
adamnıń ishki dúnyasın qáliplestirgende iskusstvonıń aktivlik momentin ózinde 
jámleydi. Adamzat dúnyasında sol dúnyanıń óziniń talapları menen dórelgen 
iskusstvonıń iyelik eteuǵın ornın sáwlelendiredi. Eger de iskusstvo seziwlerdiń 
jámiyetlik texnikası bolsa, onda ol bul seziwlerdi qáliplestiretuǵın usıllarǵa hám 
adamnıń ishki dúnyasına tásir etetuǵın mexanizmlerge iye bolıwı tiyis. Iskusstvoda
sırtqını subyektivlik dúnyalardıń qatnasıq tili beredi. Bul process bizlerdiń sırtqını 
qabıl etiwimiz arqalı sırtqını: ómir waqıyaların, nárseler dúnyasın, bizlerdiń 

107 
seziwlerimiz iskerligindegi basqa adamlardıń qatnasın kóz aldımızǵa keltiriwge 
tiykarlanadı. Usınday bolıp bizlerdiń adamlıq subyektivligimiz dúzilgen. Sol 
sebepli, bizlerge adam iskerliginiń mazmunlıq mánisi túsinikli boladı. Bizler 
seziwlik dárejede ózlerimizdiń sanamızda adamlardıń arasındaǵı óz-ara qatnasıqtı, 
olardıń óz-ara tásirin qayta tikleymiz. Bizler seziwlik dárejede subyekttiń ortalıǵın 
sáwlelendiremiz. Sol sebepli, iskusstvodaǵı haqıyqıylıqtı bunday sáwlelendiriwde 
xarakterlerdiń, adam tipleriniń iskerligin qabıl alıw úlken áhmiyetke iye. 
Subyektlerdiń qatnasıqqa túsiwi arqalı bizlerdiń ózlerimiz qáliplesemiz. Seziwlik 
dárejede subyekt sıpatında usınday qatnasta qáliplesemiz. Bizlerdiń ǵárezsiz 
bolıwımız ushın subyektiv zárúr bolǵan mazmun bizlerdiń ózimizde bolıwı kerek. 
Bizler ózlerimizde qanday da bir tamamlanǵan pútinlikti, ruwxıy pútinlikti 
beriwimiz tiyis. Sebebi bul obyektivlik dúnyada tek jekkeliktiń tamamlanǵanlıǵı, 
pútinligi ǵana tábiyatı boyınsha hár tekli bolǵan, barlıq subyektivlik uqıplılıqlardıń 
bir logikada islewi onıń jasawına hám dúnya menen óz-ara tásirine múmkinshilik 
beredi. Usıǵan baylanıslı dáwirdiń ruwxıy tiykarı qáliplesedi, ol 
qaytalanbawshılıqqa, ózgeshelikke iye boladı, sebebi hárbir dáwir subyektten belgili 
bir uqıplılıqlardı hám ruwxtıń belgili halatın, belgili xarakterlerdi, ruwxtıń 
iskerliginiń belgili bir baǵdarlanıwın talap etedi. Adam ruwxı iskerligindegi 
mazmun hám formanıń tariyxıy jaqtan konkret qubılıs sıpatında qaralıwı usıǵan 
baylanıslı túsinikli boladı. Al estetikada bolsa ol tema hám ideya degen 
kategoriyalarda jámlenedi. Tema – bul iskusstvo shıǵarmasında óz sáwleleniwin 
tapqan mazmunnıń anıqlılıǵı. Tema retinde Levitan, Shishkin dóretpelerindegi 
tábiyat sezimin, arxitektor Pyatniсkiydiń Kazan universiteti binasınıń joybarındaǵı 
adamnıń bilimge qatnasın alıp qarawǵa boladı. Tema adamzattıń ómiri, turmısı 
menen anıqlanadı. Biraq ol adamnıń turmısındaǵı eń ayrıqsha, áhmiyetli 
momentlerdi ańlatadı. Olarǵa ana, áke, ákeler hám balalar arasındaǵı qatnas, 
muhabbat, qaharmanlıq h.b. temalar kiredi. Temanıń subyektke, individke tikkeley 
qatnasta bolıwı sózsiz. Subyekttiń ózi eń áhmiyetli halatlardı ayırıp alıwı, olardıń 
áhmiyetin túsiniwi tiyis. Súwretshi (xudojnik) óz shıǵarmasınıń temasın óziniń 
ómiriniń konkret kontekstinde qáliplesken óziniń ruwxıylǵınıń ózgesheliklerinen, 

108 
buǵan qosımsha óz dáwirindegi dúnyanıń ulıwma halatınan kelip shıǵıp tańlaydı. 
Sebebi, anaw yaki mınaw tema, onıń jámiyet ushın áhmiyetliligi dáwirdiń mazmunı 
menen anıqlanadı. Súwretshiniń (xudojniktiń) ózgeshe ómir keshiriwi tábiyiy halat 
bolıp, onıń ruwxınıń dáwir táshwishleri menen suwǵarılıwı súwretshiniń kásibiniń 
ózgesheligin beredi. Tema kategoriyası, solay etip, mazmunnıń konkretlilik 
momentin ózinde jámleydi, ol súwretshiniń oyı menen baylanıslı boladı. Ol 
mazmunnıń dárejesin anıqlaydı. Bul iskusstvo shıǵarmasında ne haqqında gáp 
ketetuǵınlıǵın anıqlaytuǵın ulıwma momentti ańlatadı. Hám ol hár qıylı avtorlardıń 
shıǵarmalarınıń, anaw yaki mınaw tema boyınsha iskusstvonıń hár qıylı túrleri hám 
janrlarınıń jaqınlıǵın belgileydi. Arxitektorda da Watan teması bolıwı múmkin. 
Ideya kategoriyası súwretshiniń qay tárepten temanı kóriw hám onı ashıp beriw 
aspektin ózinde jámleydi. Mısalı ushın, Watan teması hár qıylı avtorlarda hár qıylı 
aspektlerde ashılıp beriliwi múmkin. Olardıń hár qaysısında Watanǵa degen 
súyispenshilik hár qıylı bolıwı múmkin. Temanıń tańlanılıwı da, onıń ideyalıq 
túsindiriliwi de súwretshiden ǵárezli boladı. Lekin eki halatta da ol haqıyqıylıq 
penen baylanısta alıp qaraladı. Sol sebepli jámiyettiń real turmısınıń, ómirdiń óziniń 
temalardı dóretiwi tábiyiy. Eger de iskusstvonı seziwlerdiń jámiyetlik texnikası dep 
alıp qaraytuǵın bolsaq, onda jámiyet tárepinen olardıń shınlıǵın izlew procesi de 
iskusstvonıń jelkesine túsedi. Sol sebepli, temanı avtordıń túsindiriwi, onıń ideyalıq 
oyı hám temanıń ideyalıq kóriniske keltiriliwi úlken áhmiyetke iye. Temanı kórmey, 
óziniń temaǵa qatnasın qáliplestirmey súwretshi hesh nárseni adamzat 
mádeniyatına kirgize almaydı. Ol shınlıqtı izlewden sırtta qalıp qoyadı. Adamzattıń 
ruwxıy mazmunına hesh nárseni qosa almaydı. Iskusstvo tábiyatına erisiwge 
haqıyqıy úlesin qosqanlardıń hámmesi áhmiyetli avtorlıq ideyanı bólip kórsete 
alǵanlar. I.Kanttıń aytıwı boyınsha estetikalıq ideyanı sóz benen jetkerip bolmaydı. 
Ol bul pikiri menen iskusstvodaǵı ideyanıń ózgesheligin kórsetken. Ideya seziwlik-
mánilik formada da ómir súriwi múmkin. Bul jerde haqıyqıylıqtı súwretlewde 
súwretshiniń qıyallanıwın dóretetuǵın túsiniletuǵın seziwlik forma dıqqatqa alınadı. 
Haqıyqattan da, onıń logikalıq formada payda bolıwı múmkin emes, Eger de 
logikalıq formada payda bolsa, onıń shın bolıwı múmkin emes. Shiller poetikalıq 

109 
ideya haqqında jazadı
36
. Gegel bolsa súwretshiniń qıyallanıw iskerligin anıqlaytuǵın 
pafos tuwralı aytadı. Sol sebepli olar tárepinen kórkem ideya iskusstvo ushın zárúr 
bolǵan tendentsiyalılıq sıpatında alıp qaraladı. Eger de adamzattı onıń ruwxıy 
dúnyasınıń shınlıǵı probleması qızıqtırsa, onda haqıyqıy iskusstvo tendentsiyalılıqqa 
iye bolmay turmaydı. Eger bul problema aktuallıqqa iye bolmasa, onda sol waqıttıń 
ózinde taza iskusstvo probleması, iskusstvonıń iskusstvo ushın xızmet etiwi kelip 
shıǵadı. Biraq iskusstvo shıǵarmasında tendentsiya tek ǵana obraz menen tikkeley 
sáykes keletuǵın qanday da bir mazmun sıpatında ómir súredi. Tendenсiya ózliginen 
jaǵdaydan hám háreketten kelip shıǵıwı tiyis, onı ózgeshe túrde bólip kórsetiwdiń 
keregi bolmasa kerek. Sol sebepli ideya obrazdı qurıwdıń barlıq logikasın jámleydi. 
Súwretshiniń (xudojniktiń) qáliplesiw jaǵdayların dáwir anıqlaydı. 
Usıǵan baylanıslı iskusstvonı ideyalar gúresi maydanı dep atalatuǵın, 
dúnyanı túsindiriwge qanday da bir taza mazmundı kirgizetuǵın bir pútinlik process 
sıpatında kóz aldımızǵa keltiriwge boladı. Mazmun hám formanıń óz-ara tásiri 
syujet hám fabula degen kategoriyalarda jámlenedi. Fabula dep shıǵarmanıń sırtqı 
waqıyalıq úlgisine, tiykarına aytamız. Shıǵarmanıń syujetlik qatlamın mazmundı 
dóretetuǵın háreket hám antiháreketlerdiń kompleksi beredi. Syujetlilik iskusstvonıń 
barlıq túrlerine tán, sebebi ol ruwxıy háreketler hám antiháreketlerdiń kompleksi 
túrinde ómir súredi. Bul qatlamdı arxitekturada, músinshilikte, muzıkada, lirikalıq 
qosıqlarda ózgeshe usıllar menen tiklewge boladı. Bul qatlamnıń jetkerilip beriliw 
usılları sheksiz kóp. Máselen, kórkem ónerde syujetlik qatlam reńlerdiń, formanı 
túsindiriwdiń, kórkem óner stiliniń qatnasında sáwlelendiriledi.
Iskusstvodaǵı janrlıq forma máselesi. Janr anaw yaki mınaw iskusstvo
túrinde belgili bir mazmundı keltirip shıǵaratuǵın tariyxıy qáliplesken formanı 
ańlatadı. Mısalı ushın, kórkem ónerde portret, natyurmort, muzıkada simfoniya, 
sonata, arxitekturada mádeniyat sarayı, universitet, administrativlik bina h.b. Janr 
kategoriyası mazmunnıń formaǵa, formanıń mazmunǵa ótiw momentin 
sáwlelendiredi. Onı qatıp qalǵan mazmun dep te aytıwǵa boladı. Janr kategoriyası 
arqalı adamzattıń haqıyqıylıqtı kórkemlik jaqtan ózlestiriliwinde payda bolatuǵın 
36
Qarańız: Шиллер Ф. Письма об эстетическом воспитании. Собр. соч. в 7-т-x. Т. 6. М., 1957. 

110 
processler haqqında kózqaraslardı beredi desek te boladı. Bizler kórkem ózlestiriw 
procesinde formanıń áhmiyetin túsinip baslaymız. Shıǵarmanıń forması biziń 
subyektivlik sezimlerimizdiń formaları menen baylanısta boladı. Biziń sanamızda 
payda bolatuǵın obraz qıyallanıw kúshi járdeminde kelip shıǵadı. Sol sebepli, 
janrdıń áhmiyeti ullı, ol tamamlanǵan mánilik obrazdı dóretiwde adamnıń 
qıyallanıwınıń izleniw jumısına dıqqattı awdaradı. Bizlerge materiallıq tarawda da, 
ruwxıy tarawda da tayar halında hesh nárse berilmeytuǵınlıǵın yadtan 
shıǵarmawımız tiyis. Bizlerdiń miyimizdegi mazmunda haqıyqıylıqtıń obrazları 
bolıp, olar tayar súwretlerdi ańlatpaydı, al qıyallanıw kúshi menen dóretilgen 
obrazlardı beredi. I.Kanttıń aytqanınday, bizler aqıl hám qıyallanıwdıń kelisilgen 
miynetinen lázzetlenemiz. Usıǵan baylanıslı janr biziń subyektivliligimizdiń 
iskerligi ushın qanday da bir tayar modeldi beredi. Janr ózinde ótmishtegi 
súwretshilerdiń (dóretiwshilerdiń) bir neshe áwladlarınıń mazmun ushın formanı 
izlew boyınsha iskerligin jámleydi. Shıǵarmanıń qabıllanıwı bizlerdiń 
qıyallanıwımızdıń isin anıqlaydı, shekleydi, baǵdarlaydı. Tariyxıy jaqtan 
qáliplesetuǵın janrlar jámiyetlik turmıstıń mazmunı menen, jámiyettiń ruwxıy 
turmısı menen onıń ruwxıy iskerliginiń usılları menen baylanısqan boladı.
Áyyemgi epos jámiyettiń ruwxıylıǵınıń ańızlıq tipi menen baylanısqan bolıp, 
qıyallanıw kúshi menen adam hám obyektivlik haqıyqıylıqtıń baylanısın 
sáwlelendiriwge urınǵan. Qıyallanıw kúshi búgin de kerek, biraq házir bizler 
logikalıq formada kóplegen nızamlı baylanıslardı bilemiz. Sol sebepli, haqıyqıylıqtı
sáwlelendirgenimizde bolmıstıń barlıq mayda-shúydesine shekem túsindiriwimiz 
shárt emes. 
Iskusstvodaǵı janrlar barlıq tariyxıy process penen, onıń mazmunı menen 
tıǵız baylanısta boladı. Kórkem ónerdegi peyzaj qala turmısınıń payda bolıwı, 
yaǵnıy «tiyilmegen» tábiyat penen pataslanılǵan qala ómiriniń arasındaǵı 
ayırmashılıqtı seziw menen baylanıslı. Usınday waqıtları bizler búgin ózimiz ushın 
saqlap atırǵan «tábiyat» degen sózdiń anıq áhmiyeti kelip shıǵadı.
Iskusstvonıń janrlarǵa bóliniwi kórkem processtiń rawajlanıw dárejesi menen 
hám onıń turmıs ukladı, dúnyaǵa kózqaras, siyasat, yaǵnıy klasslardıń, toparlardıń 

111 
óz-ara qatnası, iskusstvonıń hám ekonomikanıń baylanısı (bul baylanıs tikkeley 
bolmawı múmkin, biraq qıya baylanıs hámme waqıtta boladı) menen de anıqlanadı. 
Áyyemgi dúnyada janrlar ele rawajlanbaǵan hám olar kanonlastırılǵan boladı. 
Sebebi bul jámiyet dástúriy bolıp, turmıs ukladı qatań belgilengen, klasslıq 
bólistiriliw de turpayı hám qatań belgilengen. Bunday jámiyetke sáykes bolǵan, 
áwladtan áwladqa ótip otıratuǵın belgilengen, tradiciyalıq sana qáliplesedi. 
Áyyemgi Egipettiń, Áyyemgi Greciyanıń kanonlastırılǵan janrları haqqında 
aytıwımızǵa boladı. Orta ásirler iskusstvosında da (máselen, ikonografiyada, xor 
qosıǵında h.b.) kanonlastırılǵan, anıq shegaralar bolǵan. Xalıq dóretiwshiligine de 
(aytımlar, ertekler) ayırım kanonlastırıwshılıq tán. 
Industriallıq jámiyettiń rawajlanıwı menen iskusstvodaǵı kanonlardıń buzılıw 
basqıshı baslanadı. Ol adamlardıń turmıslıq jaǵdaylarınıń hám iskerliginiń hár qıylı 
bolıwı, qaytalanbawshılıǵı menen baylanıslı bolıp, indvidten sheshimlerdi qabıl 
etkende úlken juwapkershilik talap etilgen. Individtiń jeke uqıplılıǵınan kóp nárse 
ǵárezli bolıp baslaydı. Anıq belgilengen janrlardıń ornına waqıya, qubılıslardıń kóp 
túrliligin jámleytuǵın janrlardıń kóp túrliligi kelip baslaydı. Romantikalıq 
iskusstvoda janrlar sánlilikke iye bolǵan. Iskusstvodaǵa romantikalıq baǵdar 
idealdıń haqıyqıylıqta joq ekenliginen, onı ómirge alıp keliwimizdiń zárúrliginen 
kelip shıǵadı. Romantizm kórkem aǵım sıpatında kanonlar poziciyasına 
tiykarlanǵan klassicizmge oppoziciya túrinde payda boladı. Romantizm 
súwretshiniń dóretiwshilik erkinligin qollap quwatlaydı. Solay etip, jámiyettiń 
rawajlanıwı barısında ózgerip otıratuǵın turmıstıń obyektivlik jaǵdayları hám 
iskusstvonıń janrlıq tábiyatı óz-ara baylanısta bolatuǵınlıǵın atap kórsetiwimiz tiyis. 
Obyektiv qáliplesetuǵın ekonomikalıq qatnaslar ózgeredi, jámiyettiń sociallıq 
strukturası ózgeredi, individlerdiń ruwxıy qáliplesiwi ózgeredi. Turmıstıń basqa 
mazmunı payda boladı hám adamlardıń ruwxıy óz-ara qatnaslarınıń basqasha 
forması talap etiledi. Jámiyette turmıstıń sociallıq hám obyektivlik jaǵdayların bólip 
qarawǵa bolmaydı. Sotsiallıq qatnaslar jámiyet jasap atırǵan obyektivlik 
jaǵdaylardıń kóriniwin ańlatadı. 

112 
Kórkem formanıń elementleriniń óz-ara baylanısı. Kompoziciyanıń kórkem 
shıǵarmadaǵı ornı hám áhmiyeti. Kórkem shıǵarma tamashagóyde, oqıwshıda, 
tıńlawshıda ómir súredi. Eger ol adam tárepinen qabıl etilmese, onda kórkem 
shıǵarma jasamaydı. Sol sebepli, onıń dúzilisi adamnıń qabıl etiwi menen baylanıslı 
boladı. Súwretshi shıǵarmanı dóretiw procesinde, onı óziniń qabıl etiwi arqalı 
ótkeredi. Al qabıl etiw bolsa bizge adamnıń ruwxınıń belgili turmıslıq 
jaǵdaylarındaǵı ómirin beredi. Ol adamǵa haqıyqıylıqtıń belgili ideyalıq-mazmunlıq 
yaki emocionallıq-ideyalıq túsindirmesin beredi. Sol sebepli forma oy menen, 
súwretshiniń sáwlelendirmekshi bolǵan tiykarı menen baylanıslı boladı. Usıǵan 
baylanıslı kórkem shıǵarma ózinde mánisi boyınsha qanday da bir anıq hám 
tamamlanǵan ruwxıy háreketti alıp júredi. Iskusstvodaǵı formanı dóretiw 
haqıyqıylıqtıń, turmıs momentiniń keshirmeleriniń belgili bir ideyalıq-emocionallıq 
mazmunı boyınsha dóretiliwine teń mániles boladı. 
Kompoziciya kategoriyası mazmun hám formanıń usınday birligin jámleydi. 
Kompoziciya qanday da bir tamamlanǵan pútinlikti dóretedi. Ol bir pútin obrazda 
onıń barlıq bóleklerin kelisimge, olardı bir biri menen sáykes halatqa keltiredi. Sol 
sebepli kompoziciyalıq dúzilme tamamlanǵan kórkem obrazdı dóretiwdegi ayrıqsha 
halattı beredi, hám sol waqıttıń ózinde ol kórkem shıǵarmanıń qabıllanıwına tásir 
etiwshi ayrıqsha momentti ańlatadı. Kompoziciyada obraz ómirlik processtiń 
nızamlılıqları, adam dúnyasınıń qurılısı menen sáykeslendiriledi. Kórkem 
shıǵarmanıń kórkem mazmunınan formaǵa ótiw iske asırıladı. Kompoziciyada 
formanıń tártipleskenligi mazmunnıń tártiplesiwine ótedi. Iskusstvoda ishki hám 
sırtqı formalardı ajıratıp kórsetiwshi boladı. Biraq bul salıstırmalı túrde shártli 
bóliwdi beredi. Haqıyqıylıq seziwlik dárejede sáwlelendiriwshi keshirmeler bar hám 
de obrazdı jetkerip beriwshi sırtqı usıl, til bar. Bizlerdiń qatnasıq tilimizdegidey, 
iskusstvonıń obrazlı tilinde de túsinik hám intonaсiyalıq bir pútinlikke keltiriledi. 
Bizlerdiń sóylew tilimizde túsinikli tárep aytıp atırǵanımızǵa qatnasta bizler menen 
seziwlik-mánilik baylanısqan boladı. Bizler belgili turmıslıq jaǵdayda sóyleymiz 
hám konkret tıńlawshıǵa oyımızdı jetkerip beremiz. Usı mazmunnıń hámmesi biziń 
tilimizdiń intonaсiyalıq mazmunında sáwlelenedi. Bizlerdiń qatnasımızdan sırtta 

113 
bizlerdiń iskerligimizdiń hesh qanday mazmunınıń bolıwı múmkin emes. Hátteki 
matematikalıq máseleniń sheshiliwi de belgili emocionallıq-mánilik qatnastı, belgili 
emocionallıq-mánilik aktivlikti talap etedi. Adamzat emocionallıq-mánilik qatnas 
usılın, intonaсiyalıq tildi islep shıqqan. Adamzat intonaсiyalıq tilde seslik-belgi 
sistemalarınıń barlıq múmkinshiliklerin keltirip shıǵaradı. Bizler intonaсiyalıq tildi 
erkin hám intuitivlik halda paydalanamız. Seslerdi sheksiz intonaсiyalawdıń tiykarı 
retinde ne alıp qaraladı? Ne ushın, qanday maqset ushın qalay isleymiz, qalay 
islewimiz kerek degen mazmunlar alıp qaraladı. Bul nárseni adamnıń predmetlik 
dúnyası ushın da aytıwımız múmkin. Adamnıń barlıq predmetlik dúnyasın bizlerdiń 
qatnasımızdıń sózlik tili menen salıstırıwımızǵa boladı. Ol hám adamnıń 
praktikasınıń túsiniklik-mánilik maydanında háreket etedi. Sol sebepli, súwretshiler 
qalanıń peyzajın jaratqanında olar emocionallıq-mánilik obrazdı dúziwge 
múmkinshilik beretuǵın til menen islesedi. Sonıń ushın da iskusstvonıń túri kóp. 
Basqasha aytqanda, adamlardıń praktikalıq-ruwxıy, kórkem qatnası adamzattıń 
predmetlik dúnyasınan kelip shıǵadı. Iskusstvodaǵı kórinis ápiwayı túrde mániler 
tili dep ataladı. Eger de bizler súwretlemesek, onda máni hám predmetler dúnyasınıń 
tábiyiy baylanısı joyıtıladı. Hárbir xalıqtıń ózgeshe bolǵan, óziniń seslik tili bar. 
Basqasha aytqanda, materiallıq dúnyanıń qáliplesken predmetligi hám bizlerdiń 
ishki dúnyamızdıń qáliplesken obrazlıǵı arasında óz-ara tıǵız baylanıs bar. Sol 
sebepli bizler sırtqı dúnya menen bolǵan biziń iskerligimizde tábiyiy halda 
qáliplesetuǵın ózlerimizdiń ishki dúnyamızdan bas tartpawımızdı qálesek, onda 
bizler ushın tábiyiy bolǵan sırtqı dúnyadan da bas tartpawımız tiyis. Álbette, 
súwretlew ónerinde, arxitekturada, ádebiyatta, teatrda h.b. qáliplesetuǵın bizlerdiń 
qatnasıq tilimiz sheksiz variabellikke iye. Bizlerge hámmege túsinikli bolǵan 
adamlar arasındaǵı mazmunlıq qatnasıq tili zárúr bolǵanınday, adamzattıń tariyxıy 
procesinde stixiyalı túrde payda bolatuǵın predmetlik hám mániliktiń arasında 
tábiyiy baylanıs saqlanıwı tiyis. Bul jerde tábiyiylik momenti de boladı. 
Iskusstvodaǵı ishki hám sırtqı obrazdıń óz-ara qatnas máselesiniń kelip shıǵıwıda 
túsinikli boladı. Buǵan qosımsha iskusstvonıń hárbir túriniń óziniń sheksiz bay hám 
variabellik tilin, kórkem obrazdı kompoziciyalıq qurıwdıń usılların islep 

114 
shıǵatuǵınlıǵında aytıwımız tiyis. Álbette, kórkem obrazda xudojniktiń ózinde alıp 
júretuǵın emocionallıq-mánilik qatnasıǵınıń mazmunı anıqlaytuǵın tárepti beredi.
Biraq bizler ózlerimizdiń keńlik-waqıtlıq haqıyqıylıqta jasaytuǵınımızdı da esapqa 
alıwımız tiyis. Sol sebepli, bizler haqıyqıylıqtı sáwlelendirgenimizdegi obrazlıq 
dúnyanıń mánilik mazmunı, haqıyqıylıqtıń keńlik-waqıtlıq sıpatlaması da sol 
emocionallıq-mánilik obrazlılıqqa kirgiziliwi tiyis. Usıǵan baylanıslı formanıń 
qáliplesiwiniń nızamlılıqları sırtqı haqıyqıylıqtıń obyektivlilik sıpatlamaları menen 
de anıqlanadı. 
Sırtqı dúnyanıń iskusstvodaǵı formanıń qáliplesiw procesine kiretuǵın ritm, 
kontrast, analogiya, antiteza, simmetriya, asimmetriya nızamlılıqların bólip 
kórsetiwge boladı. Ritm obrazlıq qabıl etiwdi bólekleydi hám biriktiredi. Birdey 
waqıttıń ózinde qubılıslardı bóleklew hám qarama-qarsı qoyıw iske asırıladı. Ritm 
ólshemniń invariantlılıǵına, ózgermewshiligine, ózine barabar bolıwına 
boysınatuǵın tártiplesiwdi ańlatadı. Iskusstvodaǵı ritmlerdiń almasıwı tematikalıq 
hárekettiń úziliske túsiwi menen baylanıslı. Kontrast payda boladı. Ritmlik 
qaytalanıwshılıq mánini tereńlestiredi, jańa mániniń qabatın payda etedi. Antiteza 
kontrastlıq baslamalardıń óz-ara qatnasın beredi. Ayırmashılıq hám uqsaslıq bir 
birin bayıtadı, birlikti payda etedi. Iskusstvonıń tili praktikanı, háreket etiwshi 
haqıyqıylıqtı qabıl etiwge tiykarlanadı. Bul jerde tiri adam, subyekt háreket etedi. Ol 
predmetlik dúnyanı qabıl etkeninde onı seziwlik formada, óziniń iskerliginiń 
seziwlik formasında qayta tikleydi. Ol kórkem obrazda óziniń seziwlik sanasında
haqıyqıylıqtıń háreketin aktiv túrde qayta tikleydi. Sol sebepli, kórkem obraz
adamnıń óziniń subyektivlik aktivliliginiń obrazın ańlatadı. Usıǵan baylanıslı 
seziwlik kórkem obrazda predmetlik dúnyanıń qatlamlarınıń háreketi kesilisetuǵın 
mániler menen bayıtılǵan boladı. Mısalı ushın, hárbir dara ses, hárbir konkret reń 
bizde mánilik juwapqa iye boladı. Al usınday waqıtları reńlerdiń baylanısı kóplegen 
mánilerdiń kesilispesi sıpatında bizlerde keypiyattı payda etedi. 
Iskusstvodaǵı metod hám stil 

115 
Qálegen dáwir óziniń iskusstvosın, óziniń kórkem shıǵarmaların payda etedi. 
Olar anıq kózge taslanatuǵın, olardı ayırıp turatuǵın belgilerge iye boladı. Olarǵa 
tematika da, haqıyqıylıqtı qabıl etiw principleri de, onıń ideyalıq-estetikalıq 
túsindirmesi de, kórkem-tásirsheń usılları da kiredi, olardıń járdeminde adamdı 
qorshaǵan dúnya iskusstvo shıǵarmalarında qayta tiklenedi. Iskusstvonıń 
rawajlanıwındaǵı bunday qubılıslardı kórkem metod dep ataw qabıl etilgen.
Kórkem metod haqıyqıylıqtı biliwdiń belgili bir usılın, onı bahalawdıń 
ózgeshe usılın, turmıstı, ómirdi qayta modellestiriwdiń usılın ańlatadı. Kórkem 
metodtıń payda bolıwında hám tarqatılıwındaǵı baslı, anıqlaytuǵın tiykar retinde 
konkret-tariyxıy haqıyqıylıq alıp qaraladı, ol metodtıń obyektivlik tiykarın payda 
etedi, sonıń negizinde anaw yaki mınaw metod payda boladı. Gegelde waqtında 
«xudojnik ózi jasap turǵan waqıtqa tiyisli boladı, óz dáwiriniń úrp-ádetleri hám 
minez-qulıqları menen jasaydı» degen edi. Biraq dóretiwshiliktiń baylıǵı dúnyaǵa 
kózqarastıń pútinliginen de ǵárezli bolsa kerek. Usıǵan baylanıslı jámiyettiń 
rawajlanıwınıń bir basqıshınıń shegarasında kórkem dóretiwshiliktiń hár qıylı 
metodları birge jasawı múmkin. Jańa metodlardıń dánesheleri góne metodlar 
tiykarında payda bolǵan shıǵarmalar da, ádette, júzege keledi. Buǵan qosımsha, 
xudojnikler gruppası bir kórkem metodtıń shegarasında dóretiwshiliktiń tiykarǵı 
belgileri, onıń ámeliy nátiyjeleri boyınsha óz-ara baylanısqa túsip bir birine 
jaqınlasadı. Iskusstvodaǵı bunday qubılıstı stil dep ataymız. 
Kórkem stil estetikalıq kategoriya bolıp, ol kórkem metodtıń estetikalıq 
principleri menen anıqlanǵan hám iskusstvo dóretiwshileriniń belgili bólegine tiyisli 
bolǵan, dóretiwshiliktiń tiykarǵı ideyalıq-kórkemlik belgileriniń salıstırmalı turaqlı 
birligin sáwlelendiredi. Yu.Borev stilge tiyisli bolǵan ayırım faktorlardı kórsetip 
ótedi: 
- dóretiwshilik process faktorı; 
- shıǵarmanıń sociallıq bolmısı faktorı; 
- kórkem process faktorı; 
- mádeniyat faktorı; 
- iskusstvonıń kórkem tásir etiwi faktorı. 

116 
«Ádebiy (Kórkem) mektep» túsinigi ádette kórkem baǵdardıń milliy 
shaqapların belgilew ushın qollanıladı. 
Kórkem ámeliyattı sáwlelendiriwshi áhmiyetli estetikalıq kategoriya retinde 
kórkem baǵdar alıp qaraladı. Bul túsinik kópshilik jaǵdayda dóretiwshilik metodı, 
stili menen barabar isletiledi. Al dóretiwshilik metodı bolsa, haqıyqıylıqtı biliw 
usılın hám onıń kórkem modellestiriliwin ańlatadı, ele ol ózliginen estetikalıq 
reallıqtı bermeydi. Anaw yaki mınaw dóretiwshilik metod penen dórelgen kórkem 
dóretiwshiliktiń jemisleri, iskusstvo shıǵarmaları ǵana reallıqqa iye boladı. 
Sol sebepli, iskusstvo tariyxınıń rawajlanıw dinamikasınıń tiykarǵı birligi 
retinde dóretiwshilik metodı emes, al kórkem baǵdar, yaǵnıy tiykarǵı ideyalıq-
estetikalıq belgileri boyınsha bir biri menen jaqınnan baylanısqan shıǵarmalardıń 
jıynaǵı alıp qaraladı. Basqasha aytqanda, kórkem metod kórkem baǵdarda 
materiallasadı. Kórkem metodlardıń rawajlanıwı, qáliplesiwi, bir birine qarsı turıwı 
kórkem baǵdarda óz sáwleleniwin tabadı. Biraq ol stil menen tıǵız baylanısqan 
boladı. 
Kórkem baǵdar iskusstvo dáwirlerin hám sistemaların qamrawshı kórkem 
processtiń iri hám mánili birligin beredi. Ol kórkem mádeniyattaǵı bir pútin tariyxıy 
basqısh haqqında, xudojniklerdiń bir pútin gruppaları haqqında pikirlewge 
múmkinshilik tuwǵızadı. Onda kórkem rawajlanıwdıń kórkem-ideologiyalıq, 
dúnyaǵa kózqaraslıq-estetikalıq ózgeshelikleri kesilisedi. Kórkem aǵım dep belgili 
milliy, tariyxıy jaǵdaylarda payda bolǵan hám bir kórkem metod hám iskusstvonıń 
bir túri shegarasında hár qıylı estetikalıq principlerge boysınatuǵın konkret 
dóretiwshilik máselelerdi sheshiw maqsetinde xudojniklerdiń gruppaların 
biriktiretuǵın kórkem háreketlerge aytamız. Kórkem baǵdardıń ishindegi bóliniwler 
salıstırmalı xarakterge iye boladı. Tiykarǵı kórkem baǵdarlarǵa antikalıq ańızlıq 
realizm, orta ásirler simvolizmi, oyanıw dáwiri realizmi, barokko, klassicizm, 
aǵartıwshılıq realizmi, sentimentalizm, romantizm, sots. realizm, ekspressionizm, 
syurrealizm, Abstrakcionizm pop-art h.b. kiredi. Solay etip, iskusstvonıń tariyxıy 
rawajlanıwı kórkem metodlardıń, stillerdiń hám baǵdarlardıń payda bolıwı hám 
almasıwınıń tariyxıy procesi sıpatında alıp qaraladı. 

117 
Iskusstvonıń túrleri 
Iskusstvonıń túrlerin bólip kórsetiw, olardıń ózgesheliklerin túsindiriw 
probleması adamzattı burınnan qızıqtırıp kiyatırǵan máselelerdiń biri. Iskusstvo 
túrlerine Platon hám Aristotel tárepinen berilgen eń birinshi klassifikaciyası 
iskusstvonıń konkret túrleriniń ózgesheligin úyreniw shegarası menen sheklendi. 
Birinshi ret iskusstvo túrlerin bir pútin klassifikaciyalawdı I.Kant tek ǵana teoriyalıq 
dárejede iske asırdı. Iskusstvonıń konkret túrleriniń óz-ara baylanısın bayanlawdıń 
birinshi sistemasın Gegel «Ayırım iskusstvolardıń sisteması (Sistema otdelnıx 
iskusstv)» atlı lekciyasında beredi. Klassifikatsiyalaw ólshemi retinde ol ideya hám 
formanıń qatnasın alıp qaraydı hám iskusstvo túrleriniń skulpturadan baslap 
poeziyaǵa shekemgi klassifikaciyasın dóretedi. 
XX ásirde Fexner iskusstvo túrlerin psixologiyalıq kózqarastan (iskusstvo 
túrleriniń ámeliy paydası kózqarasınan) klassifikaciyalaydı. Usıǵan baylanıslı ol 
iskusstvoǵa tek ǵana estetikalıq bahalıqqa iye bolıp qoymay, al basqada praktikalıq 
funkciyalardı atqaratuǵın estetikalıq iskerliktiń awqat pisiriw, parfyumeriya sıyaqlı 
túrlerin de kirgizdi. Bunday kózqarasqa T.Manro da iye bolǵan, ol iskusstvonıń 400 
ge shamalas túrlerin bólip kórsetken. Orta ásirler dáwirinde jasaǵan Al Farabi de 
bularǵa uqsas kózqarasqa iye bolǵan. Iskusstvonıń kóp túrliligi real haqıyqıylıqtıń 
kóp qırların hám onı adamnıń qabıl etiwiniń individuallıq ózgesheliklerin 
sáwlelendiriw sıpatında tariyxıy jaqtan qáliplesedi. Sol sebepli, iskusstvonıń qanday 
da bir túrin bólip kórsetiw arqalı, bizler tariyxıy jaqtan qáliplesken iskusstvonıń 
formasın, onıń tiykarǵı funkciyaların hám klassifikaciyalaw birliklerin dıqqatqa 
alamız. Iskusstvonıń ádebiyat, kórkem óner iskusstvosı, muzıka, xoreografiya, 
arxitektura, teatr h.b. túrleri iskusstvoǵa ózgesheliktiń ulıwmalıqqa qatnası sıpatında 
alıp qaraladı. Túrlik ózgeshelikler ulıwmalıqtıń ózgeshe kórinisi sıpatında 
iskusstvonıń barlıq tariyxı dawamında saqlanadı hám hárbir dáwirde hár qıylı 
mádeniyatlarda hár qıylı boladı. 
Iskusstvonıń zamanagóy sistemasında eki tendentsiya - iskusstvonıń ayırım 
túrlerin sintezlewge hám olardıń ǵárezsizligin saqlawǵa umtılıw - ómir súredi.

118 
Bulardıń ekewide nátiyjeli bolıp, olar iskusstvo sistemasınıń rawajlanıwına tásirin 
tiygizedi. Bul sistemanıń rawajlanıwına házirgi zaman ilimiy-texnikalıq progressi 
jetiskenlikleri de óz tásirin tiygizedi. Olarsız kino, golografiya, rok-opera h.b. payda 
bolmaǵan bolar edi. Solay etip, iskusstvonıń túrleri degenimiz tariyxıy jaqtan 
qáliplesken, onıń ómir súriwiniń turaqlı tariyxıy formaların ańlatadı. 
Iskusstvonı klassifikaciyalawda ólshem máselesin tańlaw qıyın máselelerdiń 
birin beredi. Mısalı, qabıl etiw usılına qaray iskusstvonı túrlerge bólsek, bizler 
iskusstvonıń esitiw, kóriw hám tamasha etiw túrlerin alamız. Mısalı ushın, bizler 
kórkem ádebiyattı – oqıymız, muzıkanı – tıńlaymız, súwretlew iskusstvosınıń 
shıǵarmaların – kóremiz, kinofilmlerdi hám spektakldi bir waqıttıń ózinde kóremiz 
de, esitemiz de.
Haqıyqıylıqtı sáwlelendiriw tipine qaray iskusstvonı túrlerge bóliw 
iskusstvonıń súwretlew hám súwretlew emes (túsindiriw) túrlerin beredi. Mısalı 
ushın, bir jaǵdayda bizler qanday da bir konkret predmetlerdi, qubılıslardı hám 
waqıyalardı súwretleymiz (skulpturada, súwretlew ónerinde), al basqalarında
seziwlerdi, keshirmelerdi, ádette, olardıń konkret súwretleniwisiz (muzıkada, 
oyında, arxitekturada), jetkerip beremiz. Súwretlew iskusstvosınıń eń baslı 
ózgesheligin haqıyqıylıqtı kórgizbeli, kóz benen qabıllaytuǵın obrazlarda 
sáwlelendiriw beredi, olarda ómirdiń óziniń formaların kóriwimizge boladı. Olar 
turmıstıń predmetlik kóp qıylılıǵın bildiredi. Iskusstvonıń súwretlew emes, 
tásirsheń, túsindiriwshi túrleri predmetlerdiń, qubılıslardıń, waqıyalardıń, 
xarakterlerdiń tásirsheńlik kórgizbeli, obrazlı formasın sáwlelendiredi, yaǵnıy olar 
tikkeley adamlardıń sezimleri ham pikirlerin bildiredi. Olar shıǵarmanıń 
súwretlewshilik kúshin tolıqtıradı, bayıtadı hám kúsheytedi.
Kórkem obrazlardı dóretiw ózgesheligin anıqlawǵa qaray, yaǵnıy 
haqıyqıylıqtıń hár qıylı tárepleriniń sáwleleniw ózgesheliginen kelip shıǵıp 
iskusstvonı waqıtlıq (ádebiyat, muzıka), keńlik-waqıtlıq (teatr, kino h.b.), keńlik 
(arxitektura, skulptura, jivopis h.b.) túrlerge bóliwge boladı. Iskusstvonıń keńlik 
túrleriniń obyekti sıpatında keńlikte turǵan predmetler, nárselerdiń kózge kórinip 
turǵan qásiyetleri alıp qaraladı. Onıń waqıtlıq túrinde belgili bir waqıt aralıǵında 

119 
bolıp atırǵan háreketler sáwlelenedi. Al keń
is
lik-waqıtlıq túrinde predmetlik penen 
processuallıqtıń sintezi iske asırıladı. 
Iskusstvonıń konkret túrinde tásirsheńlik usıllardıń biriktiriliw xarakterine 
qaray iskusstvonıń ápiwayı (predmetlik, statikalıq), quramalı (processuallıq, 
dinamikalıq) hám sintetikalıq túrlerin bólip alıp qarawımızǵa boladı. Mısalı ushın, 
skulptura yaki jivopis súwretlenip atırǵan qubılıstaǵı qanday da bir momentti 
sáwlelendiredi hám jetkerip beredi. Al ayaq oyını yaki filmlerde obrazdıń hám 
shıǵarmanıń bir pútin mazmunı ayaq oyınlıq pa hám kinokadrlar járdeminde 
háreketleniwde ashıladı. Sintetikalıqta joqarıda berilgen eki túrdiń ózgesheligi 
biriktirileda, olardıń sintezi iske asırıladı.
Buǵan qosımsha anaw yaki mınaw iskusstvonıń ózgesheliklerin túsiniwimiz
ushın xudojniktiń iskusstvo shıǵarmaların doretiw procesinde qanday materialdan 
paydalanatuǵınlıǵına da itibar qaratıwımız kerek boladı. Arxitektura, jivopis, 
grafika, bezew iskusstvosı mramor, shiyshe, plastik, aǵash, metall, boyawlar sıyaqlı 
materiallardan paydalansa, muzıka – seslerdi, ádebiyat – sózdi isletse, al teatr hám 
kino bolsa, kórkem obrazdı doretiwde tiykarǵı «material» retinde adamnıń ózin – 
akterdı alıp qaraydı. 
Biraq joqarıda berilgen iskusstvonıń túrlerge bóliniwin shártli xarakterge iye 
(absolyut emes) dep alıp qarawımız tiyis. Sebebi, olardıń hárbiri qálegen túrdiń 
ólshemlerin sáwlelendiriwi múmkin. Mısalı, skulptor konkret adamdı yamasa bir 
momentti dóretip qoymastan, ol háreketti de (júgirip baratırǵan adamdı h.b.)
súwretlewi múmkin. Muzıka bolsa qanday da bir sezimlerdi, keypiyatlardı 
sáwlelendirip qoymastan, ol bizlerdiń kóz aldımızǵa anaw yaki mınaw qubılıstı da 
keltiriwi múmkin. Bul jaǵday iskustvonıń túrleri arasında haqıyqıylıqtı 
sáwlelendiriw menen anıqlanatuǵın, ishki óz-ara baylanıstıń bar ekenligin kórsetedi. 
Al onıń túrlerge bóliniwi hárbir túrdiń haqıyqıylıqtı sáwlelendirgende basqalarına 
salıstırǵanda qanday da bir artıqmashılıqqa, ózine tán ózgeshelikke, unikallılıqqa iye 
ekenliginen derek beredi.
Solay etip, haqıyqıylıqtıń estetikalıq baylıǵı kóp túrli hám bay bolıp, onı 
iskusstvonıń bir túriniń járdeminde tolıǵı menen jetkerip bere almaymız. 

120 
Ádebiyattıń múmkinshiligi real dúnyanı súwretlep beriwde úlken bolǵanı menen, 
sóz hár qıylı formalardıń hám reńlik óz-ara qatnasıqlardıń barlıǵın bayanlaw 
kúshine iye emes. Sol sebepli, adamnıń dúnyanıń barlıq baylıǵın qamrap alıw hám 
ózlestiriw talabı turmısımızda iskusstvonıń hár qıylı túrlerin keltirip shıǵardı. Olar 
haqıyqıylıqtıń hár qıylı táreplerin sáwlelendiredi hám belgili bir: namanı ilip alıw 
uqıplılıǵı, forma hám reńniń sulıwlıǵın túsinetuǵın kóriw ukıplılıǵı sıyaqlı 
estetikalıq seziwlerdi rawajlandıradı. 
Hárbir konkret iskusstvo, onıń baslı kúshin hám basqa iskusstvolardan parqın 
kórsetetuǵın belgili bir ózgesheliklerge hám múmkinshiliklerge iye boladı. Hesh bir 
iskusstvo jivopis penen tábiyattıń sulıwlıǵın, adamnıń janlı kórinisin qayta tiklewde 
jarısa almaydı. Hesh bir iskusstvo adamnıń psixologiyasın ádebiyattay názik ashıp 
bere almaydı, hesh bir iskusstvo muzıkaday seziwlerdi, keypiyatlardı hám 
keshirmelerdi dál sáwlelendire almaydı. Usıǵan baylanıslı turmıstıń belgili 
táreplerin, adamnıń ishki dúnyasın ayrıqsha túrde jetkerip beriw uqıplılıǵı 
iskusstvonıń túriniń ózgesheligin anıqlaydı. 
Iskusstvonıń hárbir túri, óz gezeginde, janrlarǵa, stillerge h.b. bólinedi. 
Berilgen iskusstvonıń ishinde formalardı hám shıǵarmalardı ayırıwmız ushın 
qollanılatuǵın túsinikti janr dep ataymız. Janrlar da tariyxıy jaqtan qáliplesken hám 
uzaq waqıt dawamında ózleriniń ózgesheliklerin saqlap kiyatır. Iskusstvonıń hárbir 
túriniń ishinde janrlardıń óziniń sisteması boladı. Mısalı ushın, muzıkanıń janrları 
retinde qosıq, simfoniya, opera instrumentallıq pyesa, ádebiyatta epos, lirika, drama, 
teatrda – tragediya, komediya, drama, vodevil, sketch h.b. alıp qaraladı. Janrlarǵa 
bóliniw yaki súwretlew obyekti boyınsha, yaki orınlanıw usılı boyınsha iske asadı. 
Mısalı ushın, súwretlew obyekti boyınsha, jivopisti alıp qaraytuǵın bolsaq, onda 
tematikalıq kartina, peyzaj, natyurmorttı h.b., al orınlanıw usılı boyınsha, 
máselenkiden, muzıkada vokallıq hám instrumentallıq janlardı bólip kórsetiwimizge 
boladı. Zamanagóy iskusstvoda janrlıq ayırmashılıqlar hám bóliw aralıqları ayırım 
jaǵdaylarda buzıladı hám jańa janrlar (mısalı, telefilm, radiopyesa h.b.) payda 
boladı. Iskusstvonıń janrlıq kóp túrliligin biliw onıń ózgesheligin hám jámiyettegi 
rolin biliwdiń áhmiyetli shártin beredi. Iskusstvonıń hárbir túri óziniń specifikalıq 

121 
ózgesheliklerin hám ishki túrlik bóliniwlerin saqlay otırıp, ol óz waqtınıń, mádeniy 
talaplardıń, kórkem talǵam xarakteriniń h.b. ózgeshe tásiri astında ózgerip otıradı. 
Bul ózgesheliklerdiń hámmesi stildiń anıqlamasında jámlenedi. Iskusstvodaǵı stil 
ideyalıq mazmun yaki dóretiwshilik baǵdardıń birligi menen anıqlanatuǵın kórkem 
tásirsheńlik usıllardıń, dóretiwshi qurallardıń, obrazlıq sistemanıń ulıwmalıǵın 
ańlatadı. Xudojniktiń ózine tán bolǵan individuallıq stili, jeke shıǵarmanıń stili, 
janrdıń stili, iskusstvodaǵı dáwirlerdiń hám bir pútin kórkem baǵdarlardıń stili 
(mısalı, gotika, klassicizm h.b.) haqqında aytıwımızǵa boladı. 
Juwmaqlap aytatuǵın bolsaq, hárbir iskusstvonıń ózgesheligi kórkem obrazda 
óz sáwlesin tabadı, sol sebepli, iskusstvoǵa erisiwimiz ushın, hárbir túrdiń: 
arxitektura, jivopis, skulptura, muzıka h.b. kórkem obrazınıń ózgesheligin 
túsiniwimiz tiyis. Kórkem obraz iskusstvonıń hárbir túriniń paydalantuǵın 
súwretlew hám tásirsheń usıllarınıń járdeminde dóreledi. Olardı biliw bolsa 
bizlerdiń iskusstvonıń haqıyqıylıqtı sáwlelendiriw múmkinshilikleri haqqındaǵı 
kózqaraslarımızdı keńeytedi hám tereńlestiredi. 
Iskusstvo túrleriniń sapalıq sıpatlaması hám olardıń óz-ara tásiri 
Arxitektura – iskusstvonıń bir túri bolıp, onıń maqseti retinde adamlardıń 
iskerligi hám ómiri ushın zárúr bolǵan binalardıń hám qurılıslardıń dóretiliwi alıp 
qaraladı. Ol adamlardıń turmısında tek ǵana estetikalıq funkciyaǵa iye bolıp
qoymay, al ol praktikalıq funkciyanı da atqaradı. Arxitektura iskusstvonıń túri 
sıpatında statiklik, keńlik xarakterge iye. Bul jerde kórkem obraz súwretlew usılında 
dórelmeydi. Ol belgili bir ideyalardı, keypiyatlardı, tileklerdi masshtablar, massalar, 
formalar, reńler, qorshaǵan peyzaj benen baylanıslardıń óz-ara qatnası járdeminde 
sáwlelendiredi. Yaǵnıy arxitektura kórkem obrazdı ózgeshe tásirsheń usıllar 
járdeminde jaratadı. Arxitektura iskerlik tarawı sıpatında ertedegi áyyemgi dáwirde 
payda bolǵan iskusstvonıń tarawı sıpatında Eki dárya aralıǵı (Dvurechya), Egipet 
mádeniyatlarında payda bolıp, óziniń gúllenip rawajlanıwın hám avtorlıqtı Áyyemgi 
Greciya hám Rimde tabadı. Arxitektor Vitruviydiń «Desyat knig ob arxitekture» 
degen traktatında adamzat dóretiwshiliginiń bul kórsetilgen tarawı haqqında 
teoriyalıq bilimler tuwıladı. Ol orta ásirlerge kelip iskusstvolardıń ishinde ústinlikke 

122 
iye boladı. Renessans dáwirinde L.Alberti óziniń dúnyaǵa belgili bolǵan «O 
zodchestve» atlı traktatın jazadı. Bul miynetinde ol Qayta tikleniw dáwiri 
arxitekturasınıń rawajlanıw baǵdarın anıqlaydı. XVI ásirdiń aqırı XIX ásir 
aralıǵında evropalıq arxitekturada barokko, rokoko, ampir, klassicizm h.b. 
arxitekturalıq stiller biri biriniń ornın almastırıp, ústinlikke iye boladı (arxitekturalıq 
stil degenimiz hár qıylı dáwirlerdiń qurılısınıń kórkemlik sáwleleniw quralların, 
obrazlıq sistemanıń tiykarǵı belgilerin sıpatlaytuǵın túsinik). Usı waqıttan baslap 
arxitektura teoriyası Evropanıń xudojnikler Akademiyalarında jetekshi pánge 
aylanadı. XX ásirge kelip, arxitektura jańa sapalı kóriniske iye boladı. Jańa tiptegi 
binalardıń (administrativlik, sanaat, sport h.b.) payda bolıwına baylanıslı baǵdarlar 
hám aǵımlar kelip shıǵadı. Bulardıń hámmesi arxitektorlardan jańa sheshimlerdi: 
ekonomlıq konstrukciyanı hám estetikalıq jaqtan tamamlanǵan kórkem-tásirsheń 
formanı óz ishine qamtıytuǵın, paydalanıwǵa qolaylı bolǵan binalardıń salınıwın 
talap etedi. Usıǵan baylanıslı «kishi formalar arxitekturası», «monumentallıq 
formalar arxitekturası», «baǵlıq-parklik mádeniyat hám jasıl arxitektura» sıyaqlı 
arxitekturanıń jańa formaları payda boladı. 
Arxitektura iskusstvosın keńislik hám kólemlerdi qáliplestiriw iskusstvosı dep 
ataydı. Biraq keńislikti qálegen qáliplestiriwdi iskusstvo dep ayta alamız ba? 
Qálegen qurılmanı Tadj-Maxal menen bir qatarǵa qoyıwǵa boladı ma? Ápiwayı 
qurılıstı arxitekturaǵa aylandırıw shegarasın qalay belgilewge boladı? Bul berilgen 
sorawlarǵa juwaptı tabıwdıń qıyınshılıǵı dáslebinde arxitektura dep qálegen qurılıstı 
tán alıwdı keltirip shıǵardı. Ne nárse jaqsı ómir súrse, sonı jaqsı kóriniske iye dep 
qabıl alıw qaǵıydası alǵa súrildi. Jay – jasaw ushın mashina degen mániske iye 
boldı. Baslı ólshem retinde berilgen «mashinanıń» texnikalıq berilgenleri alıp 
qaraldı. Qanshelli dárejede qurılma funkcionallıqqqa, yaǵnıy óziniń maqsetine 
sáykeslikke iye bolsa, sonshelli dárejede ol sulıw bolǵan. Buǵan qosımsha belgilerdi 
tariyxtan izlesek boladı. Anıq estetikalıq bahalıqqa iye bolǵan qurılmalar dáwirdiń 
ruwxın, belgili bir tariyxıy qatlamlardıń kózqarasın sáwlelendirgen. Usıǵan 
baylanıslı arxitekturanı materiallıq kólemlerdiń oyınında adamnıń ruwxınıń
kóterińkiligin sóz etetuǵın dáwirdiń «tas filosofiyası» dep aytsaq ta boladı. Bul 

123 
ózgeshelikti biliw ápiwayı qurılma hám arxitektura iskusstvosınıń arasındaǵı 
shegaranı ayqın kóriw múmkinshiligin beredi. Mısal retinde Moskva Mámleketlik 
universitetiniń bas binasın alıp qarasaq boladı. Oǵan qarap ullılıqtı, qanday da bir 
oyǵa shúmiwdi, binanıń tınıshlıqqa baǵdarlanǵan qúdiretin, adam ruwxınıń 
kóterińkiligin kóriwge boladı. 
Arxitektura iskusstvonıń bir túri sıpatında «súwretlewshilikke» iye emes, 
yaǵnıy ol qandayda bir tayar tábiyiy formalarǵa eliklemeydi degen kózqaras bar. 
Bul durıs kózqaras. Biraq qalay hesh nárseni súwretlemeytuǵın tas dáwirdiń ruwxın 
sáwlelendiriwi múmkin degen soraw payda boladı. Taslar (qálegen qurılıs 
materialları) qúdiretti yaki hálsizlikti, awırlıqtı yaki jeńillikti, biyiklikti yaki páslikti, 
qalıńlıqtı yaki jińishkelikti, náziklikti yaki janlını jetkerip beriwi múmkin. Wazıypa 
tek onı tabılǵan kólemlerdiń óz-ara qatnasın janlandırıwǵa hám sóyletiwge 
májbúrlewden ibarat. 
Arxitektura qálegen qurılısqa – turaq jayǵa, óńdirislik yaki jámiyetlik 
qurılmalarǵa úsh tiykarǵı: payda, bekkemlik, sulıwlıq sıyaqlı talaptı qoyadı. 
Qálegen bina óziniń tikkeley wazıypasına juwap beriwi, paydalı bolıwı tiyis. Ol 
qurılmalardıń sırtqı kórinisinde, ishki xanalardıń xarakterinde kóriniwi shárt. Turaq 
jay, teatr, oqıw binası – olar úsh túrli bir birinen parıqlanatuǵın qurılmanı beredi. 
Olardıń hárbiriniń óziniń atqaratugın wazıypası bar. Binalar qolaylı bolıwı tiyis. 
Birinshisi – jasawǵa, ekinshisi – spektakllerdi kórsetiwge, úshinshisi – oqıw ushın. 
Buǵan qosımsha, olar bekkem bolıwı tiyis. Sol sebepli, berilgen ortalıqtıń klimatlıq 
ózgesheliklerin aldınnan esapqa alıw talap etiledi hám soǵan tiykarlanǵan halda 
kerekli qurılıs materialın tańlaw kerek boladı. Qurılıs maqsetke muwapıq bolıwı 
shárt. Arxitektura iskusstvo bolıwı ushın ol úshinshi talaptı da, yaǵnıy sulıwlıqtı da 
esapqa alıwı kerek. Bina qorshaǵan peyzajǵa «kiriwi», onıń menen garmoniyalı 
qatnasta, shıraylı sırtqı kóriniske iye bolıwı tiyis. Ol tek ǵana qolaylı, bekkem bolıp 
qoymastan, kózdi quwandırıwıda, jaqsı keypiyattı payda etiwide kerek, ózinde 
belgili estetikalıq ideyanı alıp júriwi zárúr. Usıǵan baylanıslı arxitekturadaǵı
obrazdı berilgen qurılmanıń mazmunınıń hám wazıypasınıń kórkemlik kórinisi dep 
aytsaq boladı. Bir pútin arxitekturalıq obrazdı dóretiwshi áhmiyetli usıllar retinde 

124 
binanıń ayna, balkonlar, diywaldıń ústi, paydalanılatuǵın materiallar sıyaqlı barlıq 
elementleri alıp qaraladı. 
Arxitekturalıq qurılmalar ózinde materiallıq-ámeliy (payda, wazıypa) hám 
kórkem (tásirsheńlik) táreplerdi biriktiredi. Bina bir waqıttıń ózinde adamlardıń 
jámiyetlik-turmıslıq hám estetikalıq talapların qanaatlandırıp, hám qolaylı hám 
sulıw bolıwı tiyis. Bul baslı maqsetke erisiw ushın arxitektorlar qurılısshılar menen 
birigip hár qıylı usıllardan hám qurılıs materialınan paydalanadı. Arxitekturada 
texnika hám iskusstvo birigip, dáwirden dáwirge ótkeninde ózgerip otıradı. 
Adamlardıń da qolaylılıq hám sulıwlıq haqkındaǵı kózqarasları ózgeriske ushıraydı. 
Bul jaǵday ondaǵı stildiń payda bolıwında óz sáwlesin taptı. Arxitekturalıq stil
obrazlıq sistemanıń, hár qıylı dáwirlerdiń jay salıw ustashılıǵın kórkem 
sáwlelendiriw quralların sıpatlaydı. Anaw yaki mınaw stildiń payda bolıwı 
jámiyetlik jaǵdaylardıń ózgeriwi, adam, jámiyet hám tábiyattıń óz-ara qatnasıǵınıń 
xarakteri menen anıqlanadı. Tariyxıy jaqtan qáliplesken arxitekturanıń hár qıylı 
stillerine antikalıq (klassikalıq), gotika, romanlıq, klassicizm, konstruktivizm h.b. 
kiredi. 
Antikalıq klassikalıq stilge arxitekturanıń qorshaǵan tábiyǵıy ortalıq penen 
baylanısın janlı seziw hám adamdı ulıǵlawǵa umtılıw tán. Onda sulıwlıq hám 
garmoniyanıń idealı bekkemlenedi, jetik adamǵa bolǵan isenim ulıǵlanadı. Tereń 
gumanizm, sociallıq ádillik hám erkinlik ushın aldıńgı ideyalardıń joqarı 
kórkemlilik hám sulıwlıq penen birigiwine tilekleslilik búgingi kúni de óziniń 
áhmiyetin joyıtqanı joq. Onıń ayqın mısalı retinde hámmege belgili áyyemgi grek 
Parfenonın alıp qarasaq boladı. Ol bizlerdi óziniń razmeri menen emes, al 
proporciyalardıń garmoniyalıq jetikligi, bóleklerdiń gózzal teń óshemliligi menen 
tań qaldıradı. Bul greklerdiń xramında razmerdiń joqlıǵı, onda tek ǵana 
proporciyalardıń barlıǵı haqqındaǵı pikirlerge qashshannan dıqqat awdarılǵan. Ol 
óziniń ápiwayılıǵı, esap hám yoshtıń birigiwi menen kózge taslanadı. 
XI-XII ásirlerge kelip Evropada romanlıq stil qáliplesedi hám ol shirkewdiń, 
feodallardıń talaplarına juwap berip baslaydı. Binalardıń, shirkewlerdiń hám 
zamoklardıń xarakterli belgisin salmaqlılıq hám qatallıq beredi. Feodaldıń zamogi 

125 
onıń xojayinin áskeriy qáwipten qorǵawı tiyis bolǵan, sol sebepli, úlken tegis 
gertpekli diywallar joqarı qaraǵan, al diywallarda hám múyeshlerde tsilindr 
formasındaǵı qorıqshınıń minarları salınǵan. Diywallardıń ishinde ensiz aynalarǵa 
iye zamoktıń ózi bolıp, ol bir waqıttıń ózinde qorǵan hám turaq jay xızmetin 
atqarǵan. Saraydıń
túnergen úlken diywalları minarlar menen birge qorshaǵan 
ortalıqtan, awıllardan óziniń ústinlikke iye ekenligin kórsetip turǵan. 
XII-XIV ásirlerge kelip, Batıs Evropada gotikalıq stil payda boladı hám 
rawajlanadı. Onıń ózgeshelikleriniń ayqın mısalı retinde «Parijdaǵı Biybi Maryam 
soborı»n, Keln soborın alıp qarawımızǵa boladı. Gotikalıq stildiń tiykarǵı belgileri 
retinde joqarıǵa qaray umtılgan úlken torlı minarlar, ushlı arkalar, ishi keń zallar, 
aynalardaǵı kóp reńli vitrajlar, gúmbezler, kóplegen relefli naǵıslar hám músinler 
alıp qaraladı. Usılayınsha, shirkew isenetuǵınlardıń sanasında «joqarıǵa kóterilgen» 
degen diniy ideyanı sáwlelendiriwge háreket etti. Biraq gotikalıq iskusstvonıń 
kóplegen pamyatnikleri (estelikleri) ózleriniń estetikalıq áhmiyeti hám bahalılıǵı 
boyınsha diniy ideyalardıń shegarsınan shıǵıp ketti hám tereń adamǵa qaratılıwı, 
gózzallılıǵı menen kózge taslanadı. 
Qayta oyanıw dáwirinde, XV-XVI ásirlerde arxitektura adamǵa jaqın bolıp, 
óziniń kewilli xarakteri menen parıqlanadı. Dúnyalıq tiptegi binalar – qorshaǵan 
tábiyǵıy ortalıq penen baylanısqan, jaqtılı hám keń, adam ushın qolaylı saraylar 
salınıp baslaydı. Romanlıq arxitekturaǵa tán bolǵan materiallardıń qarsılıǵı, tastıń 
awırlıǵın seziw joq bolıp, proporciyalardıń hám dál ritmlerdiń garmoniyası ústem 
súrgen ápiwayı, «jerlik» arxitektura dóreledi.
XVI-XVIII ásirlerge kelip iskusstvoda barokko stili payda boladı. Onıń 
ózgesheligin asa áshekóylilik, saltanatlılıq, utilitarlıq-ámeliyge, konstruktivlikke 
salıstırǵanda bezewlik baslamanıń ústinlikke iye bolıwı beredi. Mısal retinde 
Parijdegi Versal sarayın, Sankt-Peterburgtegi Qısqı saraydı alıp qarasaq boladı. 
Arxitektura tariyxında XVII-XVIII ásirlerde Áyyemgi Greciyanıń klassikalıq 
iskusstvosın qayta tiklewge urınıwlardan kelip shıqqan klassicizm stiliniń payda 
bolıwı úlken áhmiyetke iye boldı. Onıń baslı belgisin hám talabın áyyemgi grek 
iskusstvosına baǵadarlanǵan normativlilik, kórkem doretiwshiliktiń qatań 

126 
qaǵıydaları beredi. Bul stil ushın tuwrı, qatań sızıqlar hám tegislikler, fasadtı 
qorshaǵan kolonnalar, mramor hám qoladan islengen ishki jaylar xarakterli.
Súwretlew iskusstvosı dep turmıstıń, ómirdiń konkret qubılısların olardıń 
túrlik-predmetlik kórinisinde qayta tikleytuǵın kórkem dóretiwshiliktiń túrleriniń 
gruppasına aytamız. Olarǵa súwretlew óneri (jivopis), grafika, skulptura, kórkem 
fotografiya (olardıń tiykarǵı túrlerin súwretlew óneri, grafika, skulptura quraydı), 
ámeliy-dekorativlik iskusstvosı, teatrlıq-dekoratsiyalıq, bezew iskusstvosı kiredi. 
Súwretlew iskusstvosınıń shıǵarmaları ómirdiń dinamikasın beriw múmkinshiligine 
iye, adamnıń ruwxıy kelbetin qayta tikleydi. Súwretlew dep tegislikte yaki 
keńislikte qorshaǵan dúnyanıń, yamasa adamnıń turmısın bezeytuǵın predmetlerdiń 
kórinetuǵın obrazın dóretiwshi iskusstvolarǵa aytıladı. 
Súwretlew iskusstvosı waqıttı kirpik qaqqansha toqtatıp haqıyqıylıqtıń barlıq 
reńli hám plastikalıq baylıǵın, tábiyattıń sulıwlıǵın seziw múmkinshiligin beredi, 
adamnıń ruwxıy dúnyasına kirgizedi. Ol óz dáwiriniń estetikalıq idealın 
konkretlestiredi. 
Súwretlew óneri (jivopis) dep boyawlar hám reńli materiallar járdeminde 
keńislikte dóretiletuǵın shıǵarmalarǵa aytamız. Tiykarǵı súwretlew usılları retinde 
reńlerdiń sáykeske keltiriliw sisteması alıp qaraladı. Súwretlew ónerin stanoklı hám 
monumentallıq (kútá úlken) dep atalatuǵın túrlerge bóliwge boladı. Tiykarǵı janrları 
retinde peyzaj, natyurmort, syujetlik-tematikalıq kartinalar, portret, miniatyura h.b. 
alıp qaraladı. 
Súwretlew ónerinde bizler joq nárseler menen súysinemiz. Xolstqa hár qıylı 
boyawlar menen salınǵan tawlardıń, toǵaylardıń, teńizlerdiń kórinislerine tań 
qalamız. Bul jerde bizler súwretlew óneriniń birinshi ózgesheligin bólip kórsetsek 
boladı: bul iskusstvo úsh ólshemli keńislikti eki ólshemlide ózgeshe usılda 
jaylastırılǵan boyawlardıń ǵana járdeminde jetkerip beredi. Bul jaǵdaydı súwretshi 
perspektiva nızamların qollanıw járdeminde iske asıradı. Perspektiva degenimiz 
tamashagóy adamnıń kózine salıstırmalı keńislikte súwretlengen predmtelerdi 
jaylastırıwdı beredi. Francuz oyshılı Denni Didro: «Súwretlew óneri ruwx penen 
kózler arqalı baylanısatuǵın iskusstvo» degen. 

127 
Súwretlew óneri arxitektura hám skulpturaday real keńislikke iyelik ete 
almaydı, ol ortalıqtıń tábiyiy svetinde de jasamaydı. Bizlerge kartinanı kóriw 
múmkinshiligin beriwshi jaqtılıq nurı kartinanıń ózinde sayalardı túsiriwshi, 
reńlerdiń túrlerin ózgertiwshi svettiń deregi bar ekenligine dıqqatımızdı awdaradı. 
Biraq súwretlew ónerinde súwretlew ikusstvosınıń basqa túrlerinen ústinlikke iye 
bolǵan quralı bar. Ol boyawlardıń kóp reńliligi. Nemec iskusstvo izertlewshisi, óz 
waqtında Evropaǵa antikalıq iskusstvonıń sulıwlıǵın tanıtqan Vinkelmannıń 
pikirinshe, «Shayırlar tınıshlanǵan jerde, xudojnik baslaydı». Reń – skulptura 
menen salıstırǵanda (siluetti, súwretti biykarlamasa da) súwretlew óneriniń baslı 
tásirsheń quralın ańlatadı. Súwretlew óneriniń múmkinshiliginiń ullılıǵı sonda, 
Vinkelmannıń aytıwınsha, «súwretlew óneriniń eń ullı baxtı kórinbeytuǵındı, 
ótmishti hám keleshekti súwretlewden ibarat» bolıp tabıladı. Bizler kartinalarǵa 
baha bergenimizde, kópshilik jaǵdayda «tap ómirdegidey» dep aytamız. Biraq
iskusstvo óziniń aldına haqıyqıylıqtı qaytalaw wazıypasın qoymaydı. Ol tek 
ayrıqsha belgilerdi sáwlelendiriwge umtıladı.
Kartinadaǵı reńlerdiń birligi, garmoniyası kolorit dep ataladı. Ol bizlerge, 
yaǵnıy kóriwshilerge kúshli emocionallıq tásir kórsetedi. Kartinanıń kompoziciyasın 
xudojniktiń ideyalıq oyı menen anıqlanatuǵın shıǵarmanıń qurılıwınıń ulıwma 
jobası beredi. Ol kartinadaǵı figuralardıń hám reńli daqlardıń jaylasıwın alǵa súredi.
Endi súwretlew óneriniń eki úlken: stanoklı hám monumentallıq túrlerine 
keńirek toqtap óteyik. Stanoklı súwretlew óneriniń janrlarına tematikalıq kartina, 
peyzaj, portret, natyurmort kiredi dep joqarıda aytıp ótken edik. Olardı stanoklı dep 
aytıwımızdıń sebebi, bul shıǵarmalar óz betinshe áhmiyetke iye, arxitektura yaki 
qanday da bir basqa ámeliy wazıypa menen baylanıspaǵan boladı. Atama súwretshi 
isleytuǵın «stanok» (molbert) degen attan kelip shıqqan. 
Tematikalıq kartina dep jámiyetlik áhmiyetke iye, temaǵa baylanıslı sızılǵan 
súwretlew shıǵarmalarına aytamız. Mısalı ushın, Ekinshi jer júzilik urıs, xalqımızdıń 
ótmishtegi tariyxı h.b. baylanıslı jazılgan shıǵarmalar. 
Peyzaj tábiyattı súwretlewdi ańlatadı, onıń sulıwlıǵın anıq, ayqın seziw 
múmkinshiligin beredi. Hárbir peyzajdı sızıwshı xudojnik tábiyattıń qanday da bir 

128 
tárepin «ashadı», onı ózinshe kóredi. Peyzaj súwretshige tuwǵan jerge bolǵan óziniń 
muhabbatın, onıń ózgesheligin sáwlelendiriw imkaniyatın beredi. 
Portret konkret adamnıń súwretin salıwdı ańlatadı. Portrette bir adamda, 
adamlar toparıda (toparlıq portret) yamasa xudojniktiń ózide (avtoportret) 
súwretleniwi múmkin.
Natyurmort yaki «óli natura» iskusstvo, úyde qollanılatuǵın, ótmishtiń 
predmetlerin, miywelerdi, gúllerdi súwretlewdi ańlatadı. 
Stanoklı súwretlew ónerinen basqa monumentallıq súwretlewde arxitektura 
menen baylanıslı bolǵan súwretlew óneriniń shıǵarmaları alıp qaraladı. Olar 
binalardıń ishki yaki sırtqı diywallarına jayǵastırıladı. Olar binalardıń wazıypasın, 
olardıń milliy ózgesheligin, olardıń basqa qurılmalardan parqın bólip kórsetedi, 
bezeydi. 
Monumentallıq súwretlew óneri orınlanıw texnikasına qaray bólinedi. Olardıń 
keń tarqalǵan túrlerine rospis, freska, mozaika, panno, sgraffito, vitraj kiredi. 
Rospis degenimiz tikkeley ózi ushın belgilengen diywalda orınlanǵan 
shıǵarma, yaki ol arnawlı xolsta isleniwi múmkin, keyin ala ol diywalǵa 
jabıstırıladı. Tikkeley diywalda, ele keppegen shtukaturkada islengen rospisti freska 
dep ataymız. 
Mozaika dep reńli taslardıń, emallardıń, shiyshelerdiń hám basqada qattı 
materiallardıń bóleklerinen islengen kartinaǵa aytıladı.
Panno degenimiz binanıń diywalına qondırılǵan súwretlew shıǵarması. Onıń 
monumentallıq rospisten parqı panno ádette xolsta súwretlew texnikası menen hám 
oǵan ajıratılmaǵan orında islenedi. 
Vitraj dep reńli aynadan islengen kartinaǵa aytamız. 
Sgraffito bolsa, diywalǵa salınǵan (arnawlı instrument penen qırılǵan) 
kartinanı ańlatadı. 
Monumentallıq súwretlew óneriniń ózgeshelikleri qanday? Monumentallıq 
dóretpeler tamashagóyden uzaqta jaylasadı, olardı stanoklı shıǵarmalarday kóre 
almaymız. Sol sebepli bul jerde detallar hám mayda shúydesine deyin ayta beriw 

129 
orınsız boladı, reń lokal hám jiyi-jiyi shártli beriledi, súwretlew anıq hám dál iske 
asırıladı. 
Bina hám ondaǵı súwretler ásirler, adamlardıń kóplegen áwladları ushın 
dóretiledi, sonıń ushın olar adamlarǵa óziniń waqtı hám keleshektegi dáwirler ushın 
eń áhmiyetli mazmundı aytıp beriwi tiyis. Usıǵan baylanıslı monumentallıq 
súwretlew ónerinde stanoklıǵa salıstırǵanda obraz ulıwmalastırılǵan xarakterge iye 
boladı. 
Grafika bir reńli súwretke tiykarlanǵan bolıp, ol tiykarǵı súwretlew usılları 
retinde konturlıq sızıqtı, tochkanı, shtrixti, daqtı paydalanadı. Maqsetine qaray ol 
stanoklı hám ámeliy baspaǵa – gravyura, litografiya, ofort, karikatura h.b. bólinedi. 
Grafika grek tilinen alınıp, sózbe-sóz awdarması «jazaman», «súwret 
salaman» degendi ańlatadı. Ol súwretlew iskusstvosınıń ishindegi eń keń 
tarqalǵanlardan. Onıń eń baslı tásirsheń usıllarına sızıq, daq, ton kiredi. Dúnyanıń 
kóp túrliligin jetkerip beriw ushın grafika reńnen bas tartıp, hár qıylı sızıqlardan 
paydalanadı. Grafikanıń eń áhmiyetli ózgesheligi onıń súwretshiniń ruwxıy halatın, 
sırlı oyların jetkerip beriw uqıplılıǵında. Qálemniń ápiwayı sızıǵı adamnıń 
seziwleriniń hár qıylı túslerin jetkerip bere aladı. Grafik-súwretshiniń qolında bir bet 
qaǵaz hám bir, ádette, qara reńdegi qálem boladı. Ol hár qıylı sızıqlardan hám qara 
hám aq reńlerdiń barlıq qırlarınan paydalanıp dúnyanıń ráńbáreńligin jetkerip 
beredi. Sızıqlardıń xarakteri, yaǵnıy onıń bir tegisligi yaki súyirligi (bir tegi 
emesligi), jumsaqlıǵı yaki juqalıǵı xudojnik tárepinen predmetlerdiń, fakturanıń, 
adamnıń mineziniń kelbetin tiklew (súwretlew) ushın qollanıladı. 
Grafikanıń taǵı da bir ózgesheligi retinde daq alıp qaraladı. Ol predmettiń
tıǵızlıǵın hám materiallıǵın jetkerip beriw usılı xızmetin atqarıwshı hár qıylı razmer 
hám formanıń bir tegis boyalǵan, ádette qara tegisligin ańlatadı. Forması, razmeri, 
juwanlıǵı hám tonı boyınsha hár qıylı daqlar súwretshige waqıyanı qayta tiklew 
múmkinshiligin beredi hám de onıń súwretlenip atırǵanǵa avtorlıq qatnasın 
sáwlelendiredi. 
Taǵı da bir grafikanıń ózgesheligi sonda, onda qara-aq súwretler bir reńli 
bolıp kórinbeydi. Ol reńniń kóp túslerge iye bolıwı menen túsindiriledi. Reńniń qap 

130 
qaradan ashıqlaw reńge shekemgi túslerindegi ayırmashılıq ton dep ataladı, bir reńli 
súwretti tonlıq dep aytamız. Súwrettiń óziniń xarakteri, tonı arqalı predmettiń 
sapası, onıń kólemi hám basqa da qásiyetleri beriledi. 
Zamanagóy grafikalıq iskusstvonıń túrleri kóp. Oǵan stanoklı, kitaplıq, 
ámeliy grafika hám plakat kiredi.
Súwretlew ónerindegidey, stanoklı grafikanıń dóretpeleri óz betinshe 
áhmiyetke iye boladı. Ol qálem, tush, pero hám basqa qurallar menen salınǵan 
súwretler hám kompoziciyalardı beredi. Reńde berilgen grafikalıq súwretlerge 
akvarel, tempera, pastel kiredi. Olardıń súwretlew ónerinen parqı sonda, ádette, olar
xolstqa emes, al bir bet qaǵazǵa salınadı. 
Stanoklı shıǵarmalardıń qatarına tek ǵana súwretshi tárepinen tikkeley qoldan 
hám bir danada salınǵan dóretpeler kirip qoymastan, oǵan hár qıylı usıllarda 
islengen – estamplarda kiredi. Estamp dep aǵash taxtadan, metalldan, linoleumnan 
yaki tastan qaǵazǵa basılǵan kórkem súwretlerge aytıladı. Estamp yamasa gravyura 
ónerdiń payda bolıwı menen tuwılǵan. Estamptıń artıqmashılıǵı sonda, hárbir ottisk 
xudojnik tárepinen dórelgen formadan: ol tárepinen kesilgen aǵashtan, litograflıq 
tastan yaki metall plastinadan basıp alınadı. Barlıq ottiskler avtorlıq original 
bahalıǵına iye, olardıń hárbiri súwretshiniń qatnasıwında islenedi. Gravyura 
adamlardıń kóp sanına qaratılǵan hám olar adamnıń úyine kirip keledi.
Basıp 
shıǵarıw 
múmkinshiligi 
grafikalıq 
iskusstvonı 
súwretlew 
iskusstvolarınıń ishindegi eń massalıq túrine aylandırǵan. Avtorlıq basıp shıǵarıw 
forması haqıyqıy kórkem shıǵarmanı kóp danada dóretip, xalıqqa inam ete aladı. 
Grafikalıq texnikanıń eń keń tarqalǵan túrlerine tómendegi gravyuralar: aǵashta – 
ksilografiya, metallda – ofort, tasta – litografiya, linoleumda – linogravyura kiredi. 
Gravyuranıń texnikalarınıń kópshiligi tek stanoklı shıǵarmalardı dóretip 
qoymastan, qálemlik hám akvarellik súwret penen birgelikte kitaplıq grafikada da 
paydalanıladı. 
Kitaplıq grafika kitaplardı kórkemlik bezew bolıp, grafikalıq iskusstvonıń 
ózgeshe tarawın ańlatadı. Súwretshi kitaptıń kórgizbeli qabıllanatuǵın pútin obrazın 
dóretedi. 

131 
Plakat latın tilinen alınıp, sózbe-sóz awdarması gúwalıq etemen degendi 
ańlatadı. Ol tamashagóylerdiń massasına mólsherlengen grafikalıq iskusstvo. 
Plakatta keskin waqıyalar sáwlelenedi hám adamlardıń dıqqatın ózine tartatuǵın 
máseleler kóteriledi. Qalalardıń kóshelerine qıstırılǵan plakatlardı kórip, qalanıń, 
dúnyanıń ne menen jasap atırǵanın biliwge boladı. Plakattıń tiykarǵı ózgesheliklerin 
ideyanıń anıqlıǵı, eń joqarǵı tásirsheńlik, lakonizm (qısqa sózlik), tásir etiwdiń 
aktivligi beredi. 
Plakat iskusstvosı kóp túrli. Oǵan tamashalıq plakat (kinoplakatı, teatr, tsirk, 
koncertler, kórgizbeler ushın afishalar), oqıw hám konstruktivlik plakatlar kiredi. 
Olardıń hárbiri óziniń ózgesheliklerine iye, biraq olardıń hámmesi tamashagóyge 
qaratılǵan boladı. Ol xabar beredi, oqıtadı, talap etedi, qáwipti jetkeredi, 
tınıshsızlandıradı, aktiv is-háreketke oyatadı. 
Grafika turmıs predmetlerin bezew ushın da qollanıladı. Onı bizler ámeliy 
yamasa sanaat grafikası dep ataymız. Olardıń hár qıylı túrleri bar: hár qıylı tovarlar 
ushın etiketkalardı dóretedi, upakovkalardı kórkem bezeydi, teatr hám koncert 
baǵdarlamaların, maqtaw qaǵazların, shaqırıw qaǵazların, bukletlerdi, otkrıtkalardı, 
pochta konvertlerin, shırpı qutılarınıń etiketkaların h.b. bezeydi.
Skulptura haqıyqıylıqtı (predmet hám qubılıslardı, adamdı) keńlik-kólemlik 
formalarda qayta tikleydi. Ol latın tilinen alınıp, sózbe-sóz awdarması kesemen, 
shawaman degendi ańlatadı. Tiykarǵı mateirallar retinde tas, qola, mramor, aǵash 
alıp qaraladı. Óziniń mazmunına qaray ol monumentallıq (eskertkishler), stanoklı, 
kishi figuralardıń skulpturası bolıp bólinedi. Súwretlew formasına qaray kólemlik 
úsh ólshemli skulpturanı, keńisliktegi relyeflik-dóńki súwretlewdi alıp qarawǵa 
boladı. Óz gezeginde relef barelef, gorelef, kontrrelef bolıp bólinedi. Tiykarınan 
skulpturanıń barlıq janrları antikalıq dáwirde qáliplesken. Skulptura súwretlew 
ónerine, grafikaǵa salıstırǵanda qubılıslardıń sheklengen maydanın qamtıydı, biraq 
adamnıń bay mazmunın hám kóp obrazlılıǵın, onıń qaharmanlıǵınıń gózzallıǵın 
jetkerip beriwde artıqmashılıqqa iye. Skulptura adamnıń dál kopiyasın 
(kóshirmesin) almaydı, al ol ómirdiń háreketin jetkerip beredi, súwretlenip atırǵan 
adamnıń tiykarın ashadı. 

132 
XVI ásirdiń basında Qayta tikleniw dáwiriniń eń ullı, kórnekli skulptorı 
Mikelandjelo 5,5 metrlik Davidtıń mramordan statuyasın soǵadı. Ańızǵa kóre bul 
jigit Goliaf atlı dáwdi jeńgen hám óziniń xalqın azat etken. Skulptor Davidti 
qaharmanlıq isten aldın soqqan. Onıń gózzal kelbeti aybatlı, názeri qáhárli, figurası 
ishki energiyaǵa tolı, qolları sapqandı qısqan. Ózi bolsa gúreske tayar. Bunday 
jeńiske erisetuǵınlıǵına isengen jigittiń obrazı adamnıń qúdiretine isenetuǵın Qayta 
tikleniw dáwiriniń simvolına aylandı. 
Skulpturanı kópshilik jaǵdaylarda «háykel islew» dep te ataydı. Onıń tiykarǵı 
tásirsheńlik qurallarına háykel salıw xarakteri, real kólem, siluet, svet kiredi. 
Skulptura tek ǵana ózine tán bolǵan ayrıqsha sáwlelendiriw usılına iye. Ol 
kólemli boladı hám onı barlıq tárepten kóriwimiz múmkin. Skulptura ushın siluet 
te, yaǵnıy súwretlenip atırǵannıń ulıwma kórinisi de áhmiyetli. Ol svetke de 
ayrıqsha dıqqattı awdaradı. Skulptor kólem hám massalardı hár qıylı jaqtı 
túsetuǵınday qılıp jayǵastıradı. Svettiń nurlarınıń hám sayanıń qarsılıqlı gúresi 
hárekette degen sezimdi kúsheytedi. Skulptura háreketsiz, biraq figura bizlerge qatıp 
qalǵanday bolıp sezilmeydi. Sebebi skulptor hárekettiń bir halatınan ekinshisine 
ótiw momentin jetkerip beriw arqalı háreketti eske túsiredi. 
Skulptura kópshilik halatlarda adamdı súwretleytuǵınlıǵına baylanıslı, 
adamnıń onda qanday soǵılǵanlıǵına qaray formalarǵa bólinedi. Kókirekke 
shekemgi súwretleniwdi – byust dep, tolıq boyınıń sáwleleniliwin – statuya yaki 
figura dep, al bir neshe adamlardıń súwretleniwin figuralıq topar yamasa kóp 
figuralı kompoziciya dep ataymız. 
Fotografiya. Fotografiya búgingi kúni plenkadaǵı qubılıstıń sırtqı kórinisiniń 
ápiwayı túrdegi kóshirmesin ańlatpaydı. Óytkeni ómirde toqtap qalǵan jıldamlar 
joq, al súwretke túsiriw bolsa úzilmeytuǵınnıń úziliwin, tez pát penen ketip 
baratırǵan aǵıstıń irkilisin ańlatadı. Xudojnik-fotograf súwretke túsiriw obyektin 
tańlaw, jaqtılıqtı beriw, apparattı arnawlı túrde eńkeytiw arqalı haqıyqıy kórkem 
kórinisti qayta tiklewi múmkin. XX ásirge kelip fotografiya kórkem óner 
iskusstvosınıń qatarınan óz ornın taptı. 

133 
Ámeliy-bezew iskusstvosı turmıs buyımların dóretiw boyınsha adamnıń 
dóretiwshilik iskerliginiń eń áyyemgi túrleriniń birin beredi. Iskusstvonıń bul 
túrinde ılay, aǵash, tas, metall, ayna, tawar, tábiyiy hám sintetikalıq voloknalar h.b. 
sıyaqlı hár qıylı materiallar paydalanıladı. Tańlanǵan ólshemge baylanıslı onı 
arnawlı tarawlarǵa: keramika, toqımashılıq, mebel, qazan-tabaq, rospis h.b. bóliwge 
boladı. Iskusstvonıń bul túriniń shıńı retinde zergerlik óneri alıp qaraladı. 
Ádebiyat sóz iskusstvosınıń jazba formasın beredi. Ol sózdiń járdeminde real 
tiri bolmıstı dóretedi. Ádebiy shıǵarmalar úsh túrge – epos, lirika, dramaǵa bólinedi. 
Epikalıq ádebiyatqa roman, povest, gúrriń, ocherk sıyaqlı janrlar kiredi. Lirikalıq 
shıǵarmalarǵa qosıqlar janrları (elegiya, sonet, oda, madrigal, qosıq) kiredi. 
Dramalıq janrlarǵa drama, tragediya, komediya, fars, tragikomediya h.b. kiredi. Bul 
shıǵarmalarda syujettiń ashılıwı dialog hám monolog járdeminde iske asırıladı. 
Ádebiyattıń tásirlew hám súwretlew usılları retinde sóz alıp qaraladı. Ádebiyatta sóz 
arqalı obraz dóretiledi, onıń ushın troplar paydalanıladı. Sóz syujetti ashıp beredi, 
ádebiy obrazlardı hárekette kórsetedi, hám de tikkeley avtorlıq poziciyanı keltirip 
beredi. 
Muzıka iskusstvonıń túri bolıp, hár qıylı emocionallıq halatlardı 
sáwlelendiredi, adamǵa ózgeshe túrde dúzilgen seslerdiń kompleksi járdeminde tásir 
etedi. Intonatsiyalıq tábiyat muzıkanıń eń baslı tásirsheń usılın beredi. Muzıkanıń 
basqa tásirsheń komponentlerine nama, lad, garmoniya, ritm, metr, temp, 
dinamikalıq boyawlar, instrumentovka kiredi. Muzıka ózinde janrlıq strukturaǵa da 
iye. Onıń tiykarǵı janrların kameralıq, operalıq, simfoniyalıq, instrumentallıq, 
vokallıq-instrumentallıq h.b. beredi. D.Kabalevskiy muzıkalıq janrlarǵa qosıqtı, 
tanetsti (ayaq oyındı) hám marshtı kirgizedi. Biraq muzıkalıq praktika kóp túrli 
janrlarǵa – xoral, messa, oratoriya, kantata, syuita, fuga, sonata, simfoniya, opera 
h.b. iye. 
Házirgi zaman muzıkası iskusstvonıń teatr hám kino sıyaqlı sintetikalıq túrler
sistemasına kirgizilgen. 
Teatr. Teatrlıq tamashanıń tiykarǵı elementi retinde saxnalıq háreket alıp 
qaraladı. V.Gyugo «teatr – shınlıq elatı: saxnada – hárbir adamnıń júregi 

134 
(chelovecheskie serdtsa), saxna artında – adamlardıń júregi (lyudskie), zalda – 
hárbir adamnıń júregi (chelovecheskie serdtsa)» dep jazadı. Teatr ideyalardı 
dramalıq háreket – spektakl járdeminde bekkemleytuǵın waqıttıń qarsılıqların, 
adamnıń ishki waqıtlıq dúnyasınıń qarsılıqların ashıwǵa járdem beriwshi 
iskusstvonıń túrin ańlatadı. Teatrlıq háreket procesinde qubılıslar waqıt hám 
keńislikte iske asırıladı, biraq teatrlıq waqıt shártli bolıp, ol astronomiyalıq waqıtqa 
teńlestirilmeydi. Spektakl óziniń rawajlanıwında aktlerge, háreketlerge bólinedi, al 
olar óz gezeginde mizansaxnalarǵa, kartinalarǵa h.b. bólinedi. Teatr saxnalıq 
iskusstvonıń hár qıylı janrların (drama bolsın, balet bolsın, opera yaki pantomima 
bolsın) birlestiredi. Uzaq waqıtlar dawamında teatrda baslı figura retinde akter alıp 
qaraldı, al rejisserǵa ekinshi dárejeli rol berildi. Biraq waqıttıń ótiwi menen, teatr 
rawajlanıp, oǵan qoyılatuǵın talaplar da arttı. Teatrǵa hámme nárse ushın juwapker, 
arnawlı adam kerek boldı. Usı xızmetti rejisser atqardı. XX ásirge kelip teatr 
ámeliyatı kóplegen eksperimentallıq formalar (absurd teatrı, kameralıq teatr, siyasiy 
teatr, kóshe teatrı h.b.) menen tolıqtırıldı.
Kinematograf. Kinonı iskusstvonıń eń háreketsheń túri dep ataydı. Sebebi 
kino dóretetuǵın reallıq óziniń túri boyınsha real bolmıstan parıqlanbaydı. Kino kóp 
baǵdarı boyınsha teatr menen uqsaslıqqa iye (sintetikalıq, tamashalıq, kollektivlik).
Biraq montajdı tabıw arqalı, kino xudojnikleri ózleriniń kino waqtın, kino keńisligin 
dóretiw múmkinshiligine iye boldı. Teatrda bolsa bul múmkinshilikler saxna hám 
real waqıt penen sheklenedi. Kino janrların – kórkem, dokumentallıq, ilimiy-
túsinikli, animalistlik – dep bólip kórsetiwge boladı. 
Televidenie iskusstvonıń eń jas túrin beredi. Onıń sociallıq bahalıǵın audio 
hám video xabarlıǵında kóriwge boladı. Teleekran jaqtılıqqa kórinis beredi, sol 
sebepli, ol kinoǵa salıstırǵanda basqasha fakturaǵa hám kompoziciyanıń basqasha 
nızamlarına iye boladı. Shıraq (Svet) televidenieniń kúshli kóriniw usılın beredi. 
Televidenie naturaǵa jaqınlıǵı menen, faktografiyalılıǵı menen haqıyqıylıqtı tańlaw 
hám túsindiriwdiń úlken múmkinshiliklerine iye. Biraq ol adamlardıń oylawın 
standartlastırıw qáwpin de beredi. Televidenieniń áhmiyetli estetikalıq ózgesheligin 
waqıyalardı sinxron tárizde uzatıw, waqıyalardıń bolıp atırǵan jerinen tikkeley 

135 
reportaj, tamashagóydi tariyxtıń házirgi zaman aǵısına kirgiziw beredi. Televidenie, 
bir tárepten bay sociallıq múmkinshiliklerge iye bolsa, ekinshi tárepten, ózinde 
qáwiplerdi de, iygilikli perspektivalardı da alıp júredi. 
Tábiyat hám texnogenlik civilizaciya estetikası 
Tábiyatqa estetikalıq qatnas máselesi 
Tábiyat bizlerdiń gózzallıq haqqındaǵı kózqaraslarımızdıń birinshi deregi 
bolıp sanaladı. Bizlerdiń tábiyattı seziw hám túsiniw uqıplılıǵımız neden ǵárezli 
boladı? Adamnıń tábiyatqa qatnası eki mániste kórinedi: adamnıń qorshaǵan 
tábiyatqa qatnası arqalı hám onıń ajıralmas bólegi sıpatındaǵı ózine qatnasta. 
Adamlar tábiyattı ózlestiredi, onı ózgertedi hám ónı ózgertiw járdeminde ózleri de 
ózgeredi. Adamdaǵı rawajlanǵan hám tárbiyalanǵan tábiyattı seziw menen 
baylanıslı bolǵan onı qorǵaw adamlardıń arasındaǵı qatnasıq usılın da ańlatadı. 
Adam ózin tábiyattıń bir bólegi retinde seziw arqalı adam ózin, óziniń «menin» 
biledi. Tábiyattı seziw insannıń ózin kórsetiw usılın, óziniń is-háreketlerin, 
sezimlerin, keshirmelerin ózi tárepten bahalaw usılın beredi. Sol sebepli tábiyat 
penen qatnasıqqa túsiw ulıwma estetikalıq seziwdiń qáliplesiw hám rawajlanıwınıń 
áhmiyetli deregi xızmetin atqaradı. Adam tábiyattıń janlı tilin túsinse ǵana, 
dúnyanıń gózzallıǵı haqqında ayta aladı. 
Tábiyattıń sulıwlıǵı óziniń kóp túrliligi menen sheksiz. Onıń gózzallıǵı 
tártipsiz bolmaydı. Tábiyat oqıwdı hám durıs túsiniwdi talap etetuǵın kitap. Bul 
kitaptı oqıw hám túsiniw eń aldı menen tábiyattıń nızamların biliwdi ańlatadı. Janlı 
tábiyattaǵı barlıq nárseler ómirdiń ulıwma nızamlarına boysınadı, áste-aqırınlap 
jetilisiw yamasa óziniń sapasın joytıw arqalı ózgerip otıradı. Tábiyat nızamları 
adamnıń maqsetke say iskerliginiń tiykarın beredi. Adam tábiyat nızamların biliw 
arqalı onıń sulıwlıǵın sezedi. Adamlardıń qálegen maqsetke say iskerliginde bizler 
shártli túrde tábiyat qubılıslarınıń izlerin tabamız. Adamlar hámme waqıtta 
haywanlar dúnyasın biliwge, olardıń ómir hám is-háreketleriniń sırların túsiniwge 
umtılǵan. Mısalı ushın, qarlıǵashlar ózleriniń uyaların salǵanında, olar ılaydıń 
birinshi qabatınıń kebiwin kútedi. Keyin ekinshi qabatın ákeledi. Ol uyanıń soǵılǵan 

136 
bóleginiń bekkemleniwin támiyinleydi. Bizlerge áyyemgi adamlardıń «Bizler jaydı 
soǵıwda qarlıǵashlardıń oqıwshılarımız» degen pikirin de bizler ushın túsinikli dep 
ayta alamız. Rim arxitektorı Vitruviy da qurılısshılarǵa qarlıǵashlarday bolıp binanı 
óriń dep keńeslerin bergen.
Qandayda bir predmetti dóretiwge kiriskenimizde soǵılıwda paydalanılatuǵın 
tábiyǵıy materialdıń qásiyetlerin hám sapaların biliwimiz talap etiledi. Tábiyat 
nızamların hám qásiyetlerin biliw biliwge umtılıwshı adamnıń dóretiwshilik 
qıyallanıwı menen birigip jańalıqlardıń ashılıwına alıp keledi. Biraq arxitektorlar, 
texnikler, konstruktorlar hám qurılısshılar tábiyattı ápiwayı túrde kopiyalamaydı. 
Tábiyat olarǵa tayar qaǵıydalardı emes, al tek principlerdi ǵana beriwi múmkin. 
Mısalı, aspa kópirdiń ulıwma principin asılǵan órmekshiniń názik sabaqlarında 
kóriwimizge boladı. Tábiyattıń ózi bizlerge onı ózgertiw jolların kórsetedi, al 
adamnıń oylap tabıwshılıqqa iye miyi barlıq waqıtta tábiyatta óziniń keńesgóyin 
tabadı. Eger adam tábiyattıń nızamlarına qarsı shıqpasa, tábiyattıń adamǵa qarsı 
keliwi múmkin emes. Adam ushın tábiyat tek ǵana lázzetleniwdiń, tań qalıwdıń, 
quwanıshtıń predmeti bolıp ǵana qoymastan, ol ustaxana xızmetin de atqaradı. 
Adamnıń qolı tiymegen tábiyat ǵana sulıw bolıp kórinbesten, al adam tárepinen 
qayta islengen tábiyat ta gózzal boladı. Insan onı dóretiwshilik miyneti menen, ele 
de gózzal qılıp ózgertedi. Tek estetikalıq seziwdi rawajlandıratuǵın, tábiyattı biliw, 
sulıwlıq nızamları boyınsha haqıyqıy dóretiwshiliktiń múmkinshiligin beredi. 
Tábiyattı seziw, oǵan bolǵan adamnıń qatnası ástelik penen rawajlanǵan.
Alǵashqı adamda bul seziw aralas bolǵan: quwanısh qorqınısh penen birikken, 
sebebi tábiyat kópshilik jaǵdayda adamǵa qáwipti ákelgen. Ol awqattı tapsa 
quwanǵan, al haywandı kórse yaki hawa rayı qolaysız kelse qorıqqan. Sanalı miynet 
penen awqattı tapqan adamnıń quwanıshı hám ózin apatshılıqtan qorǵawı sapalı
jańa, adamnıń keshirmesin bergen, onda ózi ushın maqtanısh payda bolǵan, óziniń 
adamlıq qúdiretin túsingen. 
Adamnıń tábiyat kúshleriniń (suwıqtıń, qurǵaqshılıqtıń, órttiń) ústinen jeńiske 
erisiwi menen onıń tábiyatqa bolǵan qatnası da ózgergen. Ol tek ǵana tábiyattıń 
baylıǵın óziniń mápi ushın qollanıp qoymastan, oǵan ǵamxorlıq etip te baslaydı. 

137 
Tábiyatqa bolǵan qatnas áste – aqırınlap insan mádeniyatınıń áhmiyetli belgisine 
aylanadı. 
Tábiyatqa bolǵan minnetdarshılıq sezimi ishki jaqsılıqqa tiykarlanıw menen 
suwǵarılıp adamda estetikalıq boyawǵa iye bolıp baslaydı. Tábiyat biziń ómirimizge 
kirip, bizlerdiń insanlıq tábiyatımızdıń ajıralmas bólegine aylanadı. Tábiyatqa
bolǵan muhabbat adamǵa óziniń seziwlerin hám keshirmelerin súwretlew ushın dál 
hám anıq sózlerdi tabıwǵa járdem beredi, onı janlı poetikalıq tilge úyretedi. 
Adamda tárbiyalanǵan tábiyattı seziwde, bizler tek ǵana tábiyat penen 
maqtanıp qoymastan, jerdiń, toǵaydıń hám suwdıń ne haqkında aytıp atırǵanın jaqsı 
túsinetuǵın adam menen de tańlanamız. Adam tábiyattı janlandıradı, onda tábiyattı 
ózi menen baylanıstırıwshı mazmundı tabadı, onda insan menen tuwısqanshılıqqa 
iye bolǵan mádeniy qatlamdı ashadı. Tábiyatta bizlerge hám bizlerdiń is-
háreketlerimizge uqsas bolǵan, adamǵa aylanıwǵa wáde beretuǵın tiykar bar. Óz 
gezeginde bizler tek ápiwayı ǵana tábiyat emespiz, bizler adamǵa aylanǵan 
tábiyatpız. «Men turıppan hám ósip atırman – men ósimlikpen. Men turıppan hám 
ósip atırman hám júrippen – men haywanman. Men turıppan hám ósip atırman hám 
júrippen hám oylap atırman – men adamman». Yaǵnıy adam haywanlardan hám 
quslardan joqarı basqıshqa kóterile alǵan, jabayıshılıqtan qutılǵan, ózinde haqıyqıy 
adamgershilikti, tábiyatqa mádeniy qatnastı tárbiyalaǵan. Barlıq janlıǵa bolǵan 
muhabbattan adamgershilikli seziwler baslanadı hám de gumanizm qáliplesedi. 
Tábiyattı seziw Watandı hám onıń tariyxın seziw menen ajıralmas baylanısqa iye. 
Tábiyattıń obrazı kóp qırlı. Tábiyat bizlerge estetikalıq tásir jasap, bizlerdi 
miynetke, dóretiwshilikke hám mártliklerge ruwxlandıradı. Ózińniń úyiń sıpatında 
ózińe jaqın hám áziz bolǵan tábiyattı jaqsı kórip, sen basqa adamlardıń da, basqa 
milletlerdiń de seziwlerin, olardıń óziniń tuwǵan eline bolǵan súyispenshiligin 
jaqsıraq túsine alasań. Bul seziwdi oyatıwda hám tárbiyalawda áhmiyetli wazıypanı 
iskusstvo atqaradı. 
Tábiyat hám iskusstvo áyyemgi dáwirlerden baslap aq bir biri menen tıǵız 
baylanısta bolǵan. Poeziyada, namada, súwretlew ónerinde tábiyattı súwretlewge 
baǵıshlanǵan – natyurmort, peyzaj sıyaqlı óz aldına arnawlı janrlarda bar. Biraq 

138 
iskusstvo tek ápiwayı túrde tábiyattı súwretlep qoymay, al ol adamnıń dıqqatınan 
sırtta qalǵan mazmundı da jetkerip bere aladı, sonıń menen birge ol bizlerdiń 
tuwǵan jerimizdiń gózzallıǵı haqqındaǵı kózqaraslarımızdı keńeytedi, tereńlestiredi. 
Obrazlar tilinde aytatuǵın bolsaq, iskusstvo ashıq kartinaları menen adamnıń tábiyat 
penen úzliksiz baylanısta ekenligin, olardıń ruwxıy jaqınlıǵın hám birligin kórsetedi. 
Nókistegi I.V.Savitskiy atındaǵı muzeydegi xudojniklerdiń tábiyattı súwretlegen 
peyzaj yaki natyurmort janrındaǵı kartinalarında adamǵa sulıwlıq hám kúsh baǵısh 
etetuǵın tábiyat ulıǵlanadı, olar adamlarǵa Ana-jerdiń ónimlerin sawǵa etedi, 
bizlerge jasap atırǵan ortalıǵımızdıń ráńbáreńligin inam etedi. Muzıka da, xalıq 
iskusstvosı da, fotografiya da hám basqa da iskusstvonıń túrleri ózleriniń quralları 
járdeminde tábiyat penen baylanısınıń bar ekenligin hár tárepleme ashıp beriwge 
urınadı. Solay etip, iskusstvo tábiyattıń sulıwlıǵın hám ullılıǵın ashıp beriwshi usıl 
xızmetin atqaradı. Bul jaǵday bizlerge tábiyattı tereńirek túsiniwge járdem beredi 
hám bizlerdi xudojniklerge aylandıradı, Watanımızdıń qúdiretin, ullılıǵın seziwge 
hám túsiniwge alıp keledi. 
Ekologiyalıq estetikanıń qádiriyatlıq mazmunı 
Tábiyat, miynet sıyaqlı bizlerdi awqatlandıradı, kiyindiredi, emleydi, bizlerde 
adamgershilik seziwlerin rawajlandıradı. Sol sebepli tábiyattı qorǵaw tek ǵana 
mámlekettiń emes, al hárbirimizdiń ǵamxorlıǵımızda bolıwı tiyis. Házirgi basqıshta 
tábiyattı qorǵaw degenimiz ne? Zamanagóy texnikalar menen qurallanǵan adam 
tábiyatqa qatnasta ózin qalay tutıwı tiyis? 
Adamnıń texnikalıq qúdireti jámiyettiń rawajlanıwınıń házirgi basqıshında 
úlken kúshke iye bolmaqta. Biosfera haqqındaǵı táliymattıń dóretiwshisi bolǵan 
V.Vernadskiy onı geologiyalıq kúshlerdiń qúdireti menen salıstıradı. Zavodlar, 
transport, neft, ximiyalıq hám basqa da sanaat kárxanaları tez pát penen óspekte. 
Adamnıń tábiyatqa tásiri kúsheymekte, suw, hawa, flora hám fauna sıyaqlı tábiyat 
resurslarınan paydalanǵan waqtımızda adamlar tárepinen tábiyat qurbanlıqqa alıp 
kelinbekte. 

139 
Adamzattıń mápleri tábiyat penen jiyi-jiyi qarsılıqqa keledi. Kóp óndiriwimiz 
kerek bolǵan waqıtta xojalıqtı ilimge tiykarlanbay júrgiziw yaki onı júrgiziwdi 
bilmew tábiyattı eziwge alıp keledi. Bir orındaǵı normal turmıstı buzıw sol 
waqıttıń ózinde basqa orınlarǵa tarqaladı, bumerang sıyaqlı keyin ózlerimizge hám 
keleshek áwladlarımızǵa qaytıp keledi. Yaponiyalı kinorejisser Akiro Kurosavanıń 
aytqanınday, jolawshı tárepinen ılaqtırılǵan kishkene tas, astında qalıp jolawshınıń 
ózi de nabıt bolatuǵınday, ızǵıǵan taslardı jawdıradı. 
Zamanagóy adamnıń texnikalıq qúdireti ayırım jaǵdayda onıń qolınan shıǵıp 
ketiwge de uqıplı. Sol ushın da, ózińniń ósip baratırǵan kúshlerińdi, qúdiretińdi 
tábiyat kúshleri menen barlıq waqıtta ólshew kerek. Bunnan ilimiy-texnikalıq 
progress janlı tábiyattıń ólimi menen erisilmewi tiyis degen qaǵıyda kelip shıǵadı.
Óytkeni, V.I.Vernadskiydiń pikirinshe, hesh bir janlı nárse óziniń shıǵındılarında 
jasay almaydı. «Eń aldı menen – zıyanıńdı tiygizbe!» - degen qaǵıyda tek adamǵa 
emes, al onı qorshaǵan tábiyatqa da qaratılǵan bolıwı tiyis. Usınday jaǵdayda 
ekologiya degen ilim izertleytuǵın tábiyattı qorǵaw haqkındaǵı másele qoyıladı. 
Ekologiya degenimiz jámiyettiń qorshaǵan tábiyiy ortalıq penen qatnasın 
úyrenetuǵın ilim. Adam tábiyattıń bir bólegi, tábiyat penen birlikke iye, biraq ol 
tábiyattaǵı ózgeshe shaqanı ańlatadı. Ol óziniń maqseti retinde tábiyattan 
paydalanıwdı hám onı ózgertiwdi alıp qaraydı. Egerdi bul maqsetlerdi hám is-
háreketlerdi qadaǵalamasaq, onda olar tábiyattıń buzılıwına, onnan keyin adamnıń, 
onıń ekologiyalıq pútinliginiń ıdırawına alıp keledi. Ásirler dawamında tábiyatqa 
tutınıwshılıq qatnas qáliplesken, házir bunday qatnastı toqtatatuǵın waqıt keldi. 
Biziń mámleketimiz, ilimge tiykarlanǵan halda, úsh bir biri menen baylanısqan 
wazıypanı sheshpekte:
- tábiyiy baylıqlardan jobalastırılǵan, ilimiy dálillengen túrde paydalanıw; 
- tábiyattı qorǵaw;
- adamlarda ekologiyalıq sananı tárbiyalaw.
Ilimpazlardıń bergen maǵlıwmatlarına qaraǵanda, házirgi waqıtta jer 
planetasında ortasha shama menen jılına tiri tábiyattıń bir túri joq bolıp ketpekte. 
Joǵalıp ketken túrlerdi adamlar qaytadan dórete almaydı, bul qıyın jumıs. Biraq 

140 
usıǵan qaramastan, ilimniń aytıwı boyınsha, qanshama túrler kóp bolǵan, flora hám 
fauna dúnyasınıń hár qıylılıǵı kúsheygen sayın, ómir turaqlı boladı. Sol sebepli ólip 
baratırǵan, joq bolıp baratırǵan haywanlar hám organizmlerdi qutqarıw boyınsha is-
ilajlardı keyinge sozbay, tez pát penen islep shıǵıwımız zárúr. Atap aytatuǵın 
bolsaq, «Qızıl kitapqa» da joq bolıp ketiw qáwpi tuwǵan barlıq ósimlikler hám 
háywanlardıń túrleri kirgizilgen. 
Ekologiya «tábiyat-jámiyet»tiń óz-ara qatnasıqların úyrenedi, ol barlıq 
tábiyattı ósimlik hám haywannıń konkret túrinen baslap, adamdı hám pútin 
biosferanı esapqa aladı. Onı ekologiyalıq jaǵdaylar hám ekologiyalıq krizislerdiń, 
yaǵnıy tábiyat resurslarınan durıs paydalanbaw, qorshaǵan ortalıqtıń pataslanıwı 
tiykarında júzege kelgen, adamnıń ómir súriwine qáwip tuwǵızıwshı kritikalıq 
halatlardıń kelip shıǵıwı qızıqtıradı. Ol tábiyat organizmleri arasındaǵı teń 
salmaqlıqtı, biosferanıń tábiyiy ekologiyalıq teń salmaqlıǵın qollap-quwatlaw 
máselelerin de úyrenedi. Ekologiyalıq teń salmaqlıq adamnıń jasaw ortalıǵınıń 
háreketsheń hám úzliksiz ózgeriwsheń halatı, ol tábiyattı aman saqlap qalıwdı 
támiyinleydi hám barlıq jan zatqa abaylap asırap, únemlep qatnas jasawdı talap 
etedi. Ekologiya tábiyat adam menen birgelikte bir pútinlikti ańlatatuǵınlıǵına, al 
adamzattıń bolsa sol pútinliktiń biosfera dep atalatuǵın bir quram bólegi ekenligin 
úyretedi. Ol adamǵa óziniń planetasına sanalı qatnas jasawına járdem beredi. 
Usınday jaǵdaydı hárbir adamda kishkeneliginen, jas waqtınan baslap 
tárbiyalawımız tiyis.
Tábiyattı oǵan qol tiygizbegen halda saqlawdıń ózi múmkin emes. Tábiyat 
bizlerdiń tek ǵana súysiniw obyektimiz emes, ol adamnıń dóretiwshilik kúshlerin 
sarıplaytuǵın predmet, onnan adamlar ózleriniń máplerin basshılıqqa alǵan halda 
dúnyanı ózgertiw ushın paydalanadı. Eger adam tábiyattıń ómirine aqılǵa say, onı 
oylaǵan túrde aralassa, kómirdi alsa, zavod, fabrikalardı, elektr stantsiyaların qursa, 
onda ol dóretiwshiliktiń unamlı aktin iske asırǵan bolıp sanaladı. Tábiyatqa usınday 
aralasıw, kiriw adamnıń dóretwshilik tiykarınıń aktiv kóriniw formasın ańlatadı hám 
onı bizler gózzal dep alıp qaraymız. Tábiyattı qálegen ózgertiw ózinde joqarı 
mádeniyattı, adamgershilikti, tábiyattı qorǵaw haqqındaǵı ǵamxorlıqtı alıp júriwi 

141 
tiyis. Tábiyattı qorǵaw boyınsha ilajlar biziń respublikamızda mámleketlik 
masshtabta ámelge aspaqta, biraq bul baǵdarda kópshilik nárse keń xalıq 
massasınıń, hárbir adamnıń qatnasınan ǵárezli. Tábiyat hám adamnıń óz-ara 
qatnasında garmoniyaǵa erisiw, eń aldı menen, adamgershilikli, mádeniyatlı jumıstı 
alıp barıwǵa hám dem alıwǵa úyreniwimizdi ańlatadı. Mısalı ushın, taza hawa 
qayaqtan keledi? Bizlerdiń dem alatuǵın hawamız sekund sayın uglekis gazi menen 
záhárlenedi, soǵan qaramastan ol taza bolıp qala beredi. Bizler mektep kurslarınan 
xlorofilldiń jaqtıda uglekis gazınıń artıǵın jutatuǵının hám kislorodtı bólip 
shıǵaratuǵınlıǵın bilemiz. Sol sebepli, japıraqlardı julǵan waqtımızda, shaqalardı 
sındırǵanımızda bizler ózlerimizdi záhárleniwden qutqarıp atırǵan jasıl dostımızdı 
joq qılıp atırǵanımızdı biliwimiz tiyis. Jerde záhárdi tartıp alatuǵın trubanıń ózi joq. 
Tek ǵana baǵlarımız, parklerimiz, toǵaylarımız qalalardaǵı hawanı zıyanlı gazlardan 
tazalay aladı. Iri toǵaylıq massivler qalalardıń sanitarlıq qorǵanları, emlewxanası 
desek durıs boladı. Toǵaydıń bir gektarı jılına 18 mln. metr kub hawanı tazalaydı, 
70 t shańdı filtrlew uqıplılıǵına iye. Usı jasıl gektardıń ózi saatına usı waqıt ishinde 
200 adam demi menen shıǵaratuǵın uglekis gazın jutadı. Sol sebepli, tábiyatqa 
qatnasta adamnıń minez-qulqınıń joqarı mádeniyatı, sawatlı, ekologiyalıq oylaw 
kónlikpesi zárúr. Ekologiyalıq sana tek ǵana tábiyattıń, onıń qúdiretiniń hám 
adamnıń onıń ústininen hákimiyatınıń sheklengenligin túsiniw emes, al energiyanıń 
derekleri hám adamnıń zamanagóy turmıs jaǵdaylarınıń nátiyjesi uzaq waqıtqa
ózgeriwi de yaki ulıwma joq bolıp ketiwi de múmkin ekenligin túsiniwdi beredi. 
Bunday jaǵdaydıń bolmawı ushın adamnıń maqsetin hám ekologiyalıq talaplarınıń 
qanaatlandırılıw usıllların kelisimge keltiriw shárt boladı. Kelisimge keliw 
procesinde adamnıń minez-qulqı qaǵıydaları ekologiyalıq hám morallıq ólshemler 
tiykarında belgilenedi. Ekologiyalıq sana teoriyalıq, maqsetli, sociallıq (jańa birge 
islesiw ideyası), tariyxıy (múmkinshilikler), siyasiy (eger sociallıq kúshler háreket 
etetuǵın bolsa), subyektivlik (boljawlar, qálewler) parametrlerdi óz ishine qamtıydı. 
Tábiyatqa unamlı qatnastı qáliplestiriw ushın óz-ara baylanısqan eki imperativtiń 
bar ekenligin basshılıqqa alıwımız tiyis. Ekologiyalıq imperativke say adam óziniń 
iskerligin biosferanıń rawajlanıwı menen baylanıstıradı. Al morallıq imperativke say 

142 
sanada – tábiyiy ortalıqtı pataslama, ondaǵı ústem súrip atırǵan nızamlarǵa qarsı 
shıqpa degen jańa tabu payda boladı. Usıǵan baylanıslı ekologiyalıq sananı 
mazmunlıq mániste ekologiyalıq bilim, ekologiyalıq jaǵdaydı bahalaw hám 
ekologiyalıq minez-qulıq degen úsh tiykarǵı element sıpatlaydı. 
Solay etip, adamnıń tábiyattıń quyashlı dúnyasına qaray, qorshaǵan ortalıq 
penen garmoniyaǵa qaray umtılıp jasawǵa háreketi onıń ruwxıy baylıǵınıń hám 
ádep-ikramlı salamatlıǵınıń zárúrli alǵı shártin beredi. Tek ǵana adam dúnyaǵa 
óziniń kózleri menen qaramaydı, dúnyada adamǵa mıńlaǵan kózler menen qarap, 
onnan «Seniń óziń ózińdi qorshaǵan sulıwlıqtı qorǵaw ushın ne qıldıń?» dep 
soraydı. Balıqqa suw, qusqa hawa, haywanǵa toǵay, tegislik, tawlar kerek, al 
adamǵa Watan zárúr. Sol sebepli, tábiyattı qorǵaw – Watandı qorǵaw degen sóz. 
Texnogenlik civilizaciyanıń miynet hám óndirislik estetikası 
Adamnıń barlıq turmıs hám iskerliginiń tiykarın miynet quraydı. Miynet 
adamdı awqatlandıradı, kiyindiredi, jámiyettiń hám baylıǵın: nan hám sút, traktor 
hám avtomobil, kitap hám televizor, kompyuterdi dóretedi. Miynet adamnıń jasaw 
sharayatın ózgertedi. Miynettiń arqasında baǵlar otırıǵızılǵan, ájayıp qurılmalar 
soǵılǵan, jollar salınǵan, dáryalardıń ústinen kópirler ótkizilgen, kosmoslıq 
sputnikler jiberilgen. Buǵan qosımsha miynet adamnıń ózin de qáliplestirgen.
Miynet jámáátinde adam óziniń sheberligin kórsetedi, qatnasıqqa túsiw quwanıshına 
iye boladı. Adam tek ǵana zárúrlik nızamları boyınsha óndirip qoymastan, ol 
sulıwlıq nızamları boyınsha da óndiredi. Miynetke sulıwlıq kózqarasınan qatnas 
jasaw ,eń aldı menen, miynettiń joqarı mádeniyatın alǵa súredi. Miynet procesiniń, 
miynet jaǵdaylarınıń, onıń ámeliy nátiyjeleriniń mádeniyatı hám zamanagóy 
óndiristege adamnıń óziniń mádeniyatı gózzallıq dúnyasınan ajıralmaǵan halda ómir 
súredi. Sulıwlıq hárqanday dóretiwshi miynetke tán boladı. Miynettiń sulıwlıǵınıń 
nede ekenligin túsiniwimiz ushın onıń mánisin anıqlawımız tiyis. 
Adam tábiyattan shıǵadı, biraq jámiyetlik maqluq bolıp sanaladı. Adamnıń 
haywanlardan parqı, ol tábiyattıń tek ǵana tayar ónimlerin paydalanıp qoymastan, 
miynet arqalı ózi tárepinen islengen qurallardıń járdeminde onıń baylıqların 

143 
kóbeytedi. Leonardo da Vinchidiń aytıwı boyınsha, «Tábiyat óziniń túrlerin 
óndiriwdi tamamlaǵan jerde, adam tábiyattıń nárselerinen sol tábiyatttıń óziniń 
járdeminde jańa nárselerdiń sheksiz kóp túrlerin dóretip baslaydı». Miynet adam 
hám tábiyat arasındaǵı iske asatuǵın process, onda adam óziniń jeke iskerligi arqalı 
ózi hám tábiyat arasındaǵı nárselerdiń almasıwın tártiplestiredi hám basqaradı. 
Miynet óz ishine úsh elementti: adamlardıń maqsetke say iskerligin yaki 
miynet procesin; miynet predmetin, miynet áspabların qamtıydı. Eń aldı menen 
qanday da bir iske kirispesten burın, adam oylaw dárejesinde óz aldına «ne ushın 
nárse dóreledi?», «ne ushın ol xızmet etedi?» - degen maqsetti qoyadı. Maqsetke say 
ol keleshektegi predmettiń súwretin saladı, óziniń is-háreketleriniń jobasın isleydi. 
Anaw yaki mınaw predmettiń dóreliwin oylaw dárejesinde gúzetiw arqalı miynette 
qalay estetikalıq seziw payda bolatuǵınlıǵın kórgizbeli túrde kóz aldımızǵa keltire 
alıwǵa boladı. 
Islep shıǵıwdıń ápiwayılıǵı, paydalanılatuǵın materialdıń ekonomlılıǵı, 
konstrukciyanıń bekkemligi, qollanıwdaǵı jeńilligi hám qolaylıǵı nárseniń maqsetke 
say bolıw túsiniginiń ishine kiredi. Ol sol waqıttıń ózinde bizlerge estetikalıq jaqtan 
da tásir etip baslaydı. Sulıwlıq maqsetke say bolıw menen betlesedi desek te boladı, 
biraq hámme waqıtta qanday da bir qıyallanıwdıń da úlesi bar ekenligin 
umıtpawımız tiyis. Predmettiń dóreliw sırı bizlerde tań qalıwdı, quwanıshtı payda 
etedi. Usıǵan baylanıslı maqsetti durıs qoyıw, bilip sheshimdi qabıl etiw, miynet 
áspablarınıń járdeminde bul sheshimdi turmısqa engiziw qálegen masterdiń 
wazıypasın atqaradı. 
Miynet onda aqıl, bilim, tájiriybe, erk, adamnıń xarakteri birikse ǵana 
estetikalıq áhmiyetke iye bolıp baslaydı. Bul halat oǵan lázzetleniw, dóretiwshilik 
quwanıshtı alıp keledi. 
«Dóretiwshilik» túsinigi bolsa principial tárizde qanday da bir jańanıń 
dóreliwin ańlatadı. Biraq tek ǵana jańanıń dóreliwin dóretiwshilik dep alıp qaray 
almaymız. Zavodtaǵı, shaxtalardaǵı, atızlardaǵı, teńizlerdegi miynettiń hámmesi tek 
ǵana tutası menen dóretiwshilikten ibarat dep ayta almaymız. Eger adam jaqsı, hadal 
hám shıraylı islese, sonıń ózi de jetkilikli boladı. Óytkeni qálegen óndiris tártipke 

144 
túsken, ádettegidey process, bizlerden eń aldı menen bir nárseniń sapasın 
arttırıwımız ushın onı jaqsı úyreniw, biliw talap etiledi. Biraq miynet procesiniń ózi, 
Eger de adam oǵan óziniń janın berip islese, dóretiwshilik xarakterge iye boladı. 
Bunday miynet jámááttiń ruwxın kóteredi, joldaslıq atmosferasın jaratadı, baslamanı 
hám racionalizatorlıqtı xoshameytleydi. Ol sulıw bolǵanlıǵı sebepli, jańa dep 
aytıladı. Usıǵan baylanıslı dóretiwshi miynet tek ǵana qanday da bir jańanı dóretiw 
bolıp qoymastan, ol adamnıń óziniń individuallıǵın, insandı maqullaw usılın 
ashıwdı da ańlatadı. Miynette adamnıń óziniń «menin» bekkemlewi, maqullawı 
tikkeley ómirdiń mzmunı máselesine ótedi. Adam Eger de onıń miyneti óziniń 
jámiyetiniń miynetine barıp qosılsa, onıń quwanıshı sheksiz boladı. 
Keyingi 
waqıtları 
jámiyetimizde 
miynettiń 
bólistiriliwiniń 
tar 
qánigelestirilgen sistemasın keń profildegi qánigelerdiń miyneti almastırmaqta. Ol 
óz ishine burın óz aldına ómir súrgen bir qatar qánigelerdi jámlemekte. Ilimiy-
texnikalıq process, jámiyettiń kompyuterlestiriliwi obyektiv túrde adamnıń 
mádeniyatına, sonıń ishinde onıń miynetiniń estetikalıq xarakterine tásirin 
tiygizbekte. Miynettiń gózzallıǵı tikkeley aqılıy hám emocionallıq mádeniyat penen, 
adamnıń bir pútin insan sıpatındaǵı rawajlanıwı menen baylanıslı. Sol sebepli, 
miynet mádeniyatınan ilim hám texnikanıń nátiyjelerinen paydalanıw sapası hám 
dárejesi ǵárezli boladı. Miynettiń gózzallıǵı miynet hám óndiris mádeniyatınıń eń 
joqarǵı kórinisin beredi. 
Miynet hám óndiris mádeniyatı túsinigi miynet hám óndiristiń texnikalıq, 
ilimiy hám Eger de adam oǵan óziniń janın berip islese, sociallıq qatnasta jetiklik 
dárejesin ańlatadı. Usıǵan baylanıslı miynet hám óndiris mádeniyatı texnika hám 
texnologiyalardıń rawajlanıwı, miynet hám óndiris jaǵdaylarınıń shólkemlesiwi, 
jámááttegi adamlardıń qatnasıqlarınıń jetilistiriliwi menen baylanıslı boladı. 
Sol sebepli, miynet hám óndiristiń ulıwma dárejesin kóteriwimiz ushın, úsh 
baǵdarda háreket etiwimiz zárúr: birinshisi, texnika, texnologiyanı hám óndiristi 
hám onı basqarıwdı jetilistiriwdi; ekinshiden, miynet mádeniyatın jetilistiriwdi, 
yaǵnıy miynet iskerliginiń óndirislik, turmıslıq hám sanitariyalıq-gigienalıq 
jaǵdayların jaqsılawdı; úshinshiden, jámááttegi miynetlik hám insanlıq qatnasıqlardı 

145 
jámáátlik baslamalar tiykarında qurıwdı talap etedi. Solay etip, miynet mádeniyatı 
degenimiz miynettiń racionallıq hám nátiyjeli metodların izlew, maksimal 
nátiyjelilik hám sapalıq penen, joqarı sheberlik, dállik, únemlilik penen jumıs islew 
kónlikpesin ańlatadı. Miynet mádeniyatına berilgen jumısqa juwapkershilik penen 
qatnas jasawdıń ádetke aylanıwı, islengen jumıstan lázzetleniw kiredi. Berilgen 
mazmun, 
professionalizmde 
(kásiptiń 
mamanı 
bolıwda), 
jumıstıń 
shólkemlestiriliwiniń joqarı dárejesinde (ilim hám aldıńǵı tájiriybeniń jetiskenlikleri 
tiykarında miynetti shólkemlestiriwdi jetilistiriw sistemasında), óndiristegi tártipte 
kózge taslanadı. Miynet hám óndiris mádeniyatınıń ósiwi olardıń estetikalıq 
dárejesiniń kóteriliwine alıp keledi. 
Óndiris ortalıǵı úsh tiykarǵı tarawdı: jumıs ornın, cextı, kárxananıń 
territoriyasın óz ishine qamrap aladı. Óndiris jaǵdayında kóriw organına kóp basım 
júklenedi. Kóriw arqalı qorshaǵan dúnya haqqında barlıq maǵlıwmattıń 90 % n 
qabıl alamız. Kózlerimiz quyash spektrindegi reńniń 120 túrinen artıǵın parıqlaydı. 
Kóriw arqalı qabıl etiw adamlardıń keypiyatına tásirin tiygizedi. Sol sebepli 
miynetti shólkemlestirgende stanoklardıń, intererlerdiń (cextıń, asxanalardıń, bıt 
(kúndelikli turmıs) orınlarınıń) reńlik sheshimi úlken rolge iye. Reńlerdi tańlaǵanda 
onıń ıssı hám suwıq túrlerge bólinetuǵınlıǵın esapqa alıwımız tiyis. 
Kárxana jaylarınıń hám stanoklarınıń reńi olardıń jaqtılandırılıwı, reńlerdiń 
sveti sáwlelelendiriw uqıplılıǵı menen baylanıslı bolatuǵınlıǵın umıtpawımız kerek 
boladı. Racional jaqtılanıdırıwdıń hám xanalardıń, mashinalardıń boyawınıń 
óndiristegi jaramsız tovardıń shıǵarılıwın hám travma alıwshılıqtı páseytetuǵınlıǵı 
dálillengen. Óndiristegi estetikalıq baslamaǵa joqarıdaǵı berilgenlerge qosımsha 
gúwildiler menen gúresiw de kiredi. Qúdirteli motordıń gúrildisi kózlerdiń jaqtılıqtı 
seziwin páseytedi. Miynettiń xalıqaralıq byurosınıń maǵlıwmatı boyınsha berilgen 
normadan basım keletuǵın joqarı dárejedegi óndiris gúwildisi miynet ónimdarlıǵın 
páseytip jiberedi. Ol júrek qan tamırı keselliklerine, asqazan, bawır awırıwlarına alıp 
keledi. 
Óndiristegi tártip, garmoniya, sulıwlıq sezimine aylanardaǵı perdelerdiń reńin 
tańlaw, kárxana aldındaǵı jasıl ósimliklerdiń qurastırılıwı, úgit-násiyattıń mazmunı 

146 
hám forması, isshi adamnıń sırtqı kórinisi sıyaqlı qosımsha qurallardıń járdeminde 
de erisiledi. Ápiwayı, qolaylı hám sulıw isshi kostyum de óndiristegi mádeniyattıń 
kórsetkishleriniń biri ekenligin umıtpawımız tiyis. Isshi kiyim forması adamnıń 
kásibiniń túrine sáykes keliwi tiyis. Kostyumnıń ıqshamlı hám tazalıǵı ózińe, 
ózińniń miynetińe hám basqa qorshaǵanlarǵa húrmetti ańlatadı. Belgili bir sırtqı 
kórinis óndiriske «firmalıq stil»di beredi. Keyingi waqıtları ol pát alıp 
rawajlanbaqta. Firmalıq stildiń obyektleri retinde kárxananıń ónimi, onıń buwıp-
túyetuǵın materialı hám reklaması, barlıq vizuallıq maǵlıwmat, transport quralları, 
sırtqı qurılmaları, intererleri, kishi arxitektura, binalardıń ózleriniń arxitekturası alıp 
qaraladı. Dizaynerler tárepinen islep shıǵılatuǵın firmalıq stil ortalıqtıń tártiplesiw 
ólshemin kóteredi, «vizuallıq gúwildini» páseytedi, predmetlik ortalıqtı qabıl etiw 
processlerin optimallastıradı. Firmalıq stildiń tásirine belgili bir firmalıq belgini, 
shriftı dóretiw, reńler gammasın tańlaw sıyaqlı usıllardıń járdeminde erisiledi. Bul 
usıllardıń járdeminde firmalıq stildiń anıq belgileri qálegen predmetke beriledi. 
Olardıń ústinde jumıs alıp barıp atırǵan dizayner firmanıń ónimlerine, onıń barlıq 
qolaylastırıw elementlerine bir pútin sistema sıpatında qatnas jasaydı. Solay etip 
firmanıń arnawlı obrazı payda boladı. 
Firmalıq stil berilgen kárxananıń ónimin (avtomobil, djinsı, televizor h.b.) 
bólip kórsetedi. Ol óziniń ónimi ushın juwap beredi. Firma menen baylanıslı bolǵan 
hárbir adam óziniń firmasınıń abıroyın ayaq astı qılmaw kerekligin túsinedi. 
Firmalıq stil kárxananıń hám onıń ónim sapasınıń avtoritetin kóteriw usılına, sırtqı 
bazardaǵı konkurentke shıdam beriw uqıplılıǵına aylanadı. 
Turmıs estetikası 
Adamnıń ómiri tek ǵana miynet iskerligi menen sheklenbeydi. Hárbirimiz 
adamlardıń kóp túrli qatnasıqlarınıń bir pútin dúnyasına: úyde, shańaraqta, doslar 
arasında, kóshede, jámiyetlik orınlarda kirgenbiz. Bizler hár kúni awqatqa, úyge, 
kiyimge, dem alısqa, kommunal xızmet kórsetiwge, fizikalıq rawajlanıwǵa h.t.b. 
bolǵan hár qıylı materiallıq hám ruwxıy talaplardı qanaatlandırıwǵa mútájlikti 
sezemiz. Óndirislik ómirden, miynet procesiniń shegarasınan tısqarıdaǵınıń 

147 
hámmesi turmısqa kiredi. Turmıs degenimiz tikkeley adamnıń materiallıq hám 
mádeniy talapların qanaatlandırıw menen baylanıslı bolǵan adamnıń ómiriniń 
óndirislik emes tarawın beredi. Ózlerimizdiń jámiyetke, jeke adamlarǵa hám 
ózimizge bolǵan qatnastı bizler belgili bir ideyalıq hám ádep-ikramlı pikirlerimiz 
tiykarında iske asatuǵın minez-qulqımızda, háreketlerimizde kóriwimizge boladı. 
Jámiyette iske asatuǵın háreketlerimizdiń, ádetlerimizdiń jıynaǵına minez-qulıq dep 
ataymız. 
Keń mániste turmıs dep kúndelikli ómir ukladına aytamız. Oǵan adamnıń 
materiallıq-nárselik jasaw ortalıǵı, óndiristen sırttaǵı onıń kúndelikli minez-qulqı 
kiredi. Turmıs hám minez-qulıq adamlardıń turmıs obrazınıń quram bólegin beredi. 
Bazar ekonomikasına tiykarlanǵan huqıkıy demokratiyalıq, puqaralıq jámiyet 
qurıw procesinde biziń respublikamızda jańa jámiyetlik turmıs qáliplesti. Bizlerdiń 
turmısımız ómirimizdiń kúndelikli ukladınıń jeke, shańaraqlıq hám jámiyetlik 
formaları menen sıpatlanadı, ol insannıń hár tárepleme rawajlanıwına, kámil 
insannıń qáliplesiwine tásirin tiygizedi, óziniń maqseti retinde adamnıń úy 
xojalıǵınıń mayda-shúydesinen ǵárezliligin azaytıwdı alıp qaraydı. Adamnıń 
úzliksiz ósip baratırǵan hár qıylı talapların qanaatlandırıw haqqındaǵı 
mámleketimizdiń ǵamxorlıǵı sociallıq baǵdarlamalardıń hám is-ilajlardıń bir pútin 
kompleksin qamrap alǵan. Oǵan bos waqıttı kóbeytiw, bilim alıwǵa hár qıylı 
qolaylıqlardı jaratıw, meditsinalıq xızmet kórsetiw, turaq jay qurılısın rawajlandırıw, 
qartayǵan nuranıy apa-atalarımızdı sociallıq jaqtan támiyinlew, jámiyetlik 
awqatlanıwdı shólkemlestiriw, úy xojalıǵın júrgiziwdıń qıyın túrlerin 
avtomatlastırıw h.b. kiredi. Hárbir miynetkesh adamnıń turmısı materiallıq jaqtan 
támiyinlengen, keyingi waqıtta ruwxıy bay, insannıń individuallıǵın ashıwǵa, onıń 
dóretiwshilik potencialın iske asıwǵa qaratılǵan qolaylı jaǵdaylar jaratılmaqta. 
Zamanagóy turmıstı qáliplestiriwde biziń jámiyetimiz huqıq hám ádep-
ikramlılıq normalarınıń háreketsheńligine tiykarlanadı. Biraq ol eń aldı menen
jámiyetlik turmıstıń kórsetilgen normaları ádetke hám dástúrge aylanǵan adamlardıń 
joqarı sanalılıǵına, mádeniyatlılıǵına, tárbiyalıǵına arqa súyeydi. Adamnıń jeke 
turmısında adamzat tárepinen islep shıǵılǵan ádep-ikramlılıqtıń ápiwayı normaları 

148 
bekkemlenedi. Olar adamlardıń turmısındaǵı minez-qulıqtıń joqarı mádeniyatınıń 
hám qatnasınıń tiykarın quraydı. Ámeliyatta ol adamlardıń turmıstaǵı ózleriniń 
minez-qulqı ushın jeke juwapkershiliginiń rawajlanǵan seziminde, ózleriniń 
háreketlerin basqa adamlardıń mápleri menen ólshew, salıstırıw uqıplılıǵında óz 
sáwlesin tabadı. 
Turmıstıń quramlıq bólegin óziniń kúndelikli ómirinde adamdı qorshaǵan 
predmetlik ortalıq yaki nárseler dúnyası beredi. Adam hám nárselerdiń arasında 
belgili qatnasıqlar payda boladı, ol jerde zatlar passiv rolge iye bolmaydı. Adamlardı 
tek ǵana waqıyalar emes, al zatlar da tárbiyalaydı. Nárseler neytrallıqqa iye 
bolmaydı, ya olar adamlarǵa jasawǵa, miynet etiwge, dem alıwǵa járdem beredi, ya 
olardıń sanasına, keypiyatına, miynet etiw uqıplılıǵına tásir etiw arqalı kesent 
beredi. Zatlardıń bizlerdiń keypiyatımızǵa hám minez-qulqımızǵa tásir etiw 
múmkinshiligi bar, biraq nárselerdiń kúshin, adamlardıń ústinen olardıń hákimiyatın 
asa ulıǵlawǵa bolmaydı. Adam hám zatlar arasındaǵı qatnasıq jámiyetlik dúzimniń 
hám onda ústem súrip turǵan bay hám sulıw ómir degenniń ne ekenligi haqqındaǵı 
pikirlerdiń tásiri astında qáliplesedi. Óytkeni, nárselerge iyelik etiw hám olardan 
paydalanıw dóretiwshi rawajlanıw, adamnıń tolıq miynet etiw hám dem alıwınıń 
usılı yaki onıń ómir súriwiniń mánisin ańlatıwı múmkin. Usıǵan baylanıslı tutınıw 
tarawında ólshem sezimi úlken áhmiyetke iye boladı. Berilgen ólshem adamǵa 
shegaranı, shekti kórsetedi, ol shekten ótip ketiw asa ketken tutınıwshılıqqa alıp 
keledi. Ólshemdi joytıw adamnıń normal turmısınıń barısın buzadı, ádep-ikramlılıq 
jaqtan ózgeriwine (ıdırawına) alıp keledi.
Tábiyǵıy ortalıq sıyaqlı, predmetlik ortalıq ta ózine estetikalıq sawatlı, aqıllı 
qatnasıqtı talap etedi. Nárseler, adamnıń turmısınıń bólegine aylanıp, olardıń 
iyesiniń talǵamları, mápleri hám talapları haqqında gúwalıq beredi, adamnıń ózin 
sáwlelendiredi, ashıp kórsetedi. 
Turmıstı sıpatlaw ushın qolaylı jaǵday tuwǵızıw (uyut) degen túsinik 
isletiledi. «Úyde qolaylı jaǵday tuwǵızıw», «xanada qolaylı jaǵday tuwǵızıw» dep 
aytıladı. Qolaylı jaǵday tuwǵızıw dep óz úyiniń ońaylılıǵın hám jıllılıǵın túsiniw 
qabıl etilgen. Qolaylı jaǵday tuwǵızıw dep xanalardıń tazalıǵın, talǵam menen 

149 
tańlanǵan mebeldi, bezew buyımların, svet dereklerinen únemli paydalanıwdı 
túsinemiz. 
«Sulıw jasaw degenimiz ne?» degen soraw biziń turmısımızǵa tiyisli. 
Adamnıń ózin sulıw nárseler menen qorǵawǵa umtılıw tábiyǵıy process bolıp 
tabıladı. Sol sebepli, kórkem baslama adamnıń jasawınıń barlıq predmetlik ortalıǵın: 
kóshelerdiń hám maydanshalardıń bezeliwin, jámiyetlik binalardıń, turaq jaylardıń, 
jataqxanalardıń ishki bezeliwin (interer), kiyimdi, mebeldi, bezew predmetlerin, 
oyınshıqlardı qamrap alıwı tiyis. 
Bizlerdiń turmısımızdan ajıralmaytuǵın hár qıylı nárselerdi hám predmetlerdi 
dóretetuǵın teń huqıqlı maydansha retinde ámeliy-bezew iskusstvosı alıp qaraladı. 
Turmıs predmetlerin bezegen waqtımızda bizler olardıń hárbiriniń paydalılıǵın, 
maqsetke muwapıqlılıǵın hám sulıwlıǵın, bularǵa qosımsha hár qıylı predmetlerdi 
jaqsı talǵamǵa say bir pútinlikke biriktiriwdi basshılıqqa alıwımız zárúr. Xudojnik-
ámeliyatshı da bizlerdi qorshaǵan predmetlik ortalıqtıń reń, svet, materialdıń 
tábiyǵıy qásiyetinen nárseler, proporciya, simmetriya sıyaqlı dóreletuǵın estetikalıq 
sapalardan durıs paydalanıwǵa hám bahalawǵa úyretedi. Bul jerde eń baslısın 
adamlar paydalanatuǵın nárse hám predmetlerdiń kórkemlik jaqtan birligin 
támiyinlew beredi. 
Turmıs estetikası durıs, yaǵnıy rawajlanǵan estetikalıq talǵamǵa sáykes 
keletuǵın, ólshem, garmoniya, proporciya haqkındaǵı túsiniklerge ılayıqlı túrde 
predmetlik ortalıqtı shólkemlestiriwdi ańlatadı. Mádeniyatlı adam óziniń turmısın 
shólkemlestirgende simmetriya, garmoniya, proporciya nızamları menen 
qurallanıwdıń tereń adamgershilikli qásiyetlerge iye bolatuǵınlıǵın biledi. Adamnıń 
individuallıǵın esapqa alıp, aqılǵa tiykarlanıp bul nızamlardan paydalanıw jumıs 
islew hám dem alıw ushın qolaylı ortalıqtı shólkemlestiriwge járdemlesedi. Turaq 
jay mádeniyatı úsh: qolaylılıq, sulıwlıq hám tazalıq degen talaplarǵa juwap beriwi 
tiyis. Racional tárizde tańlanǵan hám jaylastırılǵan mebel adamnıń miynet etiwi 
hám dem alıwı ushın qolaylılıqtı jaratadı. Xananı bezegende áhmiyetli roldi svet 
atqaradı, ol adamnıń keypiyatına, ózin seziwine tásirin tiygizedi. Mebeldiń, 
turmıslıq áspablardıń, bezew nárseleriniń reńlik sáykes keliwi keńlik hám erkinlik 

150 
sezimin payda etiwi tiyis. Hárbir shańaraq, hárbir adam óz turaq jayınıń estetikalıq 
kelbetiniń dóretiwshisi. 
Zamanagóy úydiń estetikası xanalardaǵı qoyılǵan nárselerdiń sanı, bahası 
hám modası menen emes, al predmetler, materiallar, sızıqlar, reńlerdiń formalarınıń 
durıs sáykesligi menen sıpatlanadı. Qatańlılıq hám ortashalıq, tazalıq hám 
ıqshamlıq, svettiń hám hawanıń kópligi turmıstıń sulıwlıǵın hám qolaylı jaǵday 
tuwǵızıwdıń túsinigin anıqlaydı. 
Juwmaqlap aytqanda, turmısta, is-hárekette hám minez-qulıqta ne nárse 
«sulıw» yaki «sulıw emes» óz ózinen kelmeydi hám adamnıń tuwılıwı menen payda 
bolmaydı, ol kúndelikli tárbiyanıń hám adamnıń ózin ózi tárbiyalawınıń, biziń 
jámiyetimizdiń mádeniyatın, moralin hám dástúrlerin ózlestiriwdiń jemisi hám 
nátiyjesi. Hárbir kún yamasa barlıq ómirdiń jaǵdayları ushın qaǵıydanıń ózi joq. 
Minez-qulıqtıń hám turmıstıń hár qıylı, kútilmegen máselelerin sheshkenimizde, 
kóp nárse adamnıń ózinen ǵárezli boladı. Berilgen jaǵday turmıs tarawında da 
adamnıń ózin dóretiwshi, xudojnik sıpatında kórsetiw múmkinshiligin jaratadı. 
Zamanagóy qala qurılısı estetikası 
Mádeniy maydannıń áhmiyetli kórinisi qala qurılısı estetikasında kózge 
taslanadı. Qala qurılısı estetikası degende qala isin, qurılmalar ham maydanshalardı, 
dem alıw mákanların, mádeniy, kúndelikli turmıs shólkemleriniń átirapın kórkem-
estetikalıq jaqtan bezew, joybarlastırıw dıqqatqa alınadı. Qala hám awıl xalqı ushın 
imáratlar qurılıp atırǵanında salamat turmıs tárizi hám qolaylı shárayatlardı jaratıp 
beriw ushın kompleksli qatnas jasawımız, yaǵnıy jay qurılısı, dizaynerlik, kórkem 
hám jámiyetlik wazıypalar sheshimin tabıwımız tiyis. Qala qurılısı qalanıń 
jámiyetlik orayları, turaq jaylar rejeleri, úy qurılısı, dizaynerlik joybarlastırıw 
talaplarına sáykes bolıwı tiyis, turǵınlardıń sanı, sanitariyalıq-gigiena qaǵıydaların 
basshılıqqa alıw talabın da esapqa alıwı shárt. Jámiyettiń rawajlanıwınıń házirgi 
basqıshında megapolislerdiń áhmiyetli ózgesheligin beretuǵın qala qurılısı 
dizayninde energoeffektivlik texnologiyalardı usınıs etiw, zamanagóy qalanıń 
quram bólegi bolǵan tiykarǵı maydansha hám kóshelerdiń payda bolıwında 

151 
texnikalıq, ekonomikalıq parametrler menen birge estetikalıq ózgesheliklerge de 
dıqqattıń awdarılıwı qalanıń estetikalıq kórinisiniń qáliplesiwinde ayrıqsha orınǵa 
iye boladı. 
Qala xalqınıń ómiri hám iskerliginiń basım kópshiligi shiyshe, temir beton 
sıyaqlı sintetikalıq materiallardan qurılǵan binálarda ótpekte. Bunday jaǵdaydı 
payda etiw sistemasınıń funkcionallıq hám estetikalıq táreplerin, emocionallıq-
estetikalıq tásirin, jámiyetlik áhmiyetin kóteriwge de keyingi waqıtları dıqqat 
awdarılmaqta. Usı kózqarastan qala qurılısı sistemasında funkcionallıq (jaqtılıq 
penen jeterli dárejede, maqsetke muwapıq támiyinlew), estetikalıq (reńli bezew) 
tárepleriniń uyǵınlasıwı arqalı kerekli ortalıqtı jaratıwǵa, xalıq turmısınıń abat hám 
páráwanlıǵın támiyinlewge xızmet qılınadı. Sonıń menen birge, xalıqtıń dem alıwın 
sapalı hám jaǵımlı shólkemlestiriwge qaratılǵan zamanagóy usıllardıń qollanılıwı 
(mısalı ushın, reńli muzıkalı fontanlar) salamat hám estetikalıq turmıs tárizin 
qáliplsetiriwde úlken áhmiyetke iye boladı. Bul isler landshaft dizayni menen 
birgelikte jolǵa qoyılmaqta.
Ulıwmalastırıp aytatugın bolsaq, qala qurılısı estetikası dóretiwshilik, 
qádiriyatlılıq, kórkem-estetikalıq aktivlikti asırıw, tárbiyalılıq sıyaqlı jámiyetlik 
mádeniy belgilerge tiykarlanadı.
Texnikalıq estetika. Dizayn. 
Texnikalıq estetika dep adamnıń miynet, turmıs hám dem alıw jaǵdayların 
optimallastırıw maqsetinde predmetlik ortalıqtıń sociallıq-mádeniy, funkcionallıq-
texnologiyalıq hám estetikalıq principlerin garmoniyalastırıwdı úyrenetuǵın ilimge 
aytamız. Ámeliyatta bul máseleni texnikalıq estetikanıń nızamları hám principlerine 
arqa súyegen halda xudojnik-konstruktor yaki dizayner sheshedi. Texnikalıq estetika 
sulıwlıq nızamları boyınsha sanaat quralları járdeminde dúnyanı ózlestiriwdi, 
ózinde utilitarlıq hám estetiklaıq sapalardı jámlegen paydalı hám shıraylı miynet 
áspablarınıń, 
stanoklardıń, 
mashinalardıń, 
nárseler 
hám 
predmetlerdiń 
jobalastırılıwın, industriallıq iske asırılıwın, seriyalıq islep shıǵılıwın, sociallıq 
bolmıs tájiriybesin ulıwmalastırıwdı ańlatadı. Texnikalıq estetikanıń ideyası XIX 

152 
ásirdiń ortalarında, dizayn payda bolaman degenshe kelip shıqqan. Iskusstvo 
teoretigi, anglichan oyshılı Dj.Reskin (1857-j.) óndiristiń estetikalıq jaqtan bahalı 
ónimleri túsinigin kirgizedi. Nemec teoretigi G.Zemper bolsa texnikalıq estetikanıń 
tiykarların islep shıǵadı. Onıń aytıwı boyınsha, nárseniń forması, birinshiden, onıń 
funkciyası menen, ekinshiden, materialı menen, úshinshiden, islep shıǵılıw 
texnologiyası menen, tórtinshiden, jámiyettiń ideologiyalıq ustanovkaları menen 
anıqlanatuǵın bolǵan. Van de Velde degen arxitektor XX ásirdiń baslarında buyım 
texnikalıq hám kórkem formanı, paydalılıq hám logikanı, praktikalıq hám aqılıy 
sulıwlıqtı ózinde jámlewi kerek degen pikirdi alǵa súrgen. Bul iskerliktiń zárúrligi 
ne menen baylanıslı? Nárselerdiń ónermentlik tayarlanılıwınıń (óndiristegi 
miynettiń bólistiriliwi ele anıq kóriniske iye bolmaǵan halatı) ornına standartlıq 
ónimlerdiń massalıq óndirisi keldi. Burın ónim basınan aqırına shekem bir qoldan 
shıǵatuǵın edi. Keyin sanaat óndirisiniń xarakteri ózgerdi. XIX ásirdiń ortalarına 
kelip háwij alǵan sanaat progressiniń bazasında massalıq industriallıq óndiris payda 
boladı hám miynettiń bunnan keyingi bólistiriliw procesi iske asadı. Ónimlerdiń 
óndiriliwi júzlegen dara operaciyalarǵa bólinip ketedi. Masterdiń uqıplılıǵı endi 
olardıń birewine ǵana tiyisli boladı. Mısalı ushın, qanday da bir ónimdi (mebel 
garniturasın) islep shıǵarıwǵa endi tar qánigelestirilgen kásiplerge iye bolǵan 
onlaǵan adam qatnasadı. Predmettiń dóreliw procesinen predmetke pútin adamlıq 
qatnas dep atalatuǵın áhmiyetli zveno túsip qaldı. Onı ne menen hám qalay 
almastıramız degen soraw payda boladı. Sebebi, kimniń dur massalıq tutınıwshınıń 
mútájligi haqqında qayǵırıwı kerek boladı. Kimniń dur óndiriwshiniń islep shıqqan 
óniminiń sapası hám onıń keyingi túri haqkında oylanıwı, onıń sulıwlıǵı, pútinligi, 
basqa nárseler menen úylesimligin támiyinlewi kerek boladı. 
Solay etip, XIX ásirdiń aqırı XX ásirdiń baslarında óndiriste buyımlardı islep 
shıǵıwdıń ulıwma procesinde óziniń dıqqatın tutınıwshınıń talaplarına qaratatuǵın 
jańa qánige payda boladı. Dóretiwshi iskerliktiń jańa tarawı – dizayn (anglichan 
tilinen alınıp, konstruktor, joybarlastırıwshı (proektlewshi), chertejnik degendi 
ańlatadı) yaki kórkem konstrukciyalaw, hám onıń teoriyası texnikalıq estetika 
qáliplesedi. Ol nárselerge sulıwlıqtı beredi. Onıń tiykarǵı principleri tómendegishe 

153 
belgilenedi: dizayner predmet penen islesse de, onıń maqsetin predmet emes, al 
adam beredi, eń estetikalıq dep eń ekonomlılıq formalar alıp qaraladı, texnikalıq 
estetikanıń maqsetin mashinalar menen bayıtılǵan dúnyanıń garmorniyalasıwı, 
texnikanıń gumanlasıwı anıqlaydı. Texnikalıq estetika sanaat tárepinen dórelgen 
buyımlarǵa, olardı islep shıǵıw áspablarına, olar óndiriletuǵın ortalıqqa (texnikalıq 
peyzaj) talaplardı qáliplestiredi. Bul talaplar praktikalıq áhmiyetke iye bolıp, ilim 
hám industriyanıń tájiriybesine tiykarlanadı.
Dizayn zamanagóy sanaat óndirisindegi dóretiwshilik iskerliktiń jańa túri 
bolıp, onıń maqsetin adamnıń tolıǵıraq dárejede materiallıq hám ruwxıy talapların 
qanaatlandıratuǵın jeke nárselerdi de dóretiw, bir pútin garmoniyalıq predmetlik 
ortalıqtı da qáliplestiriw quraydı. Ol nárselerdi funkcionallıqqa, qolaylılıqqa, 
únemlilikke hám sulıwǵa bóledi.
Texnikalıq estetika dizayn haqqındaǵı ilim dep ataladı. Ol texnikalıq 
estetikanıń mazmunına arqa súyeydi. Olar biri birin óz-ara azıqlandıradı. Texnikalıq 
estetika dizaynniń aldına eki úlken topar wazıypalardı qoyadı. Birinshiden, dizayner 
adamlardıń máplerin esapqa alıp predmetti dóretiw ushın, ol ilimiy metodlardıń 
járdeminde tutınıwshınıń anaw yaki mınaw buyımlarǵa bolǵan talapların anıqlawǵa 
járdem beredi. Ekinshiden, ol dizaynerdi joybardıń forması hám buyımnıń óziniń 
ústinde islewi ushın jumıs islew metodları menen qurallandıradı. 
Dizaynerdiń iskerligi sintetikalıq iskerlik sıpatında óz ishine úsh: ilimiy, 
injenerlik-konstruktorlıq hám kórkem halattı qamtıydı. Xudojnik-konstruktor yaki 
dizaynerdiń jumısı injener-konstruktordıń ya bolmasa xudojniktiń jumısınan nesi 
menen parıqlanadı? 
Dizayner yaki xudojnik-konstruktor óndiristegi qánige bolıp, ol funkcionallıq 
hám estetikalıq talaplarǵa juwap beretuǵın sanaat buyımınıń formasın jobalastıradı 
hám qurastırıp shıǵaradı. Onıń injener-konstruktordan parqı sonda, ol usınılǵan 
texnikalıq konstrukciyanıń (stanok, muzlatqısh h.b.) bilimi tiykarında sulıwlıq 
penen sıpatlanatuǵın ónimniń sırtqı formasın islep shıǵadı. Injenerlik-konstruktorlıq 
oy xudojniktiń qıyallanıwı hám estetikalıq fantaziyası menen bayıtıladı, sonıń 
nátiyjesinde payda hám sulıwlıq birigedi. Texnikalıq hám kórkemlik baslamalardıń 

154 
organikalıq birligi dizaynerdiń dóretiwshilik metodında óz sáwlesin tabadı. Onı 
bizler kórkem konstrukciyanı islep shıǵıw dep ataymız. Bul metod dizaynerdi 
shuǵıllanatuǵın kásibi boyınsha konstruktor menen de, xudojnik penen de 
jaqınlastıradı. Dizayner tek ǵana sızılmalardan paydalanıp qoymastan, ol eskizlerdi 
de, maketlerdi de qollanadı. Reń, ritm, kompoziciya haqqında oylaydı, bir sóz 
benen aytqanda keleshektegi buyımniń kórkem joybarın dóretedi. Keyin ala basqa 
qánigeler menen birgelikte onıń ámeliy orınlanıwına qatnasadı, yaǵnıy joybardı 
sońǵı nátiyjege alıp keledi. Injener predmettiń sanaatlıq hám texnikalıq mazmunın, 
sotsiolog-ilimpaz – onıń jámiyetlik zárúrligin, ekonomist – ekonomikalıq maqsetke 
muwapıqlılıǵın, ergonomist – predmetti paydalanıwdıń qolaylılıǵın, al dizayner 
bolsa onıń estetikalıq sapaların anıqlaydı. 
Dizayn, eń aldı menen, nárselerdiń jańa tiplerin dóretiw, gónelerdiń jańa hám 
qolaylıraq paydalanılıwı haqqında qayǵıradı, keyin ala hár qıylı detallardı paydalı, 
qolaylı, únemlilik hám sulıwlıq nızamları boyınsha bir pútin buyım halatına 
jıynaydı. Dizayn ómirdi qolaylı, al predmetlerdiń túrin jaǵımlı, sulıw qıladı. 
Dizaynniń áhmiyetli problemasın formanı dóretiw wazıypası quraydı. Onıń 
menen texnikaǵa baylanıslı jumıs alıp baratuǵın qálegen qánige ushırasadı. 
Dizaynniń texnikalıq formaǵa qoyatuǵın tiykarǵı talapların payda, qolaylılıq 
hám sulıwlıq beredi. Iskusstvonıń ádettegi túrlerinde estetikalıq bahalıq eń baslısın 
ańlatadı. Ámeliy-bezew iskusstvosında, dizaynde baslı belgini nárselerdiń 
paydalılıǵı beredi. Dizaynniń maqseti retinde adam haqqında qayǵırıw, onıń 
talapların (sonıń ishinde estetikalıqtı da) qanaatlandırıw alıp qaraladı. Onıń 
wazıypası tek jaqsı hám qolaylı nárselerdi soǵıw, sırtqı ortalıqtı shólkemlestiriw 
ǵana emes, al sociallıq talaplardı qanaatlandırıwda da kózge taslanadı. Dizaynniń 
sociallıq tiykarı biziń jámiyetimizde ústem súrip turǵan turmıs obrazına, bizlerdiń 
jaqsı ómir haqqındaǵı kózqaraslarımızǵa, sonıń menen birge bizlerdiń ulıwma 
mádeniyatımızdıń kóteriliwine sáykes keliwshi adamnıń aqılǵa say talapların 
qáliplestiriwde kózge taslanadı.
Solay etip, dizaynerden, birinshiden, konstrukciyanıń isenimliligin 
(bekkemligin), formanıń sulıwlıǵın hám tásirsheńligin támiyinleytuǵın predmetlik 

155 
sheshim; ekinshiden, dara predmetlerdiń, bóleklerdiń, elementlerdiń baylanısı ushın 
zárúrli bolǵan kompleksli sheshim, úshinshiden, ortalıqtıń barlıq komponentleriniń 
sintezin beriwshi pútinlik sheshim talap etiledi. 
Dizaynnıń estetikalıq ózgeshelikleri 
Ilimiy ádebiyatlarda dizaynniń quramalı funkciyaǵa iye ekenligi, tek ǵana 
ekonomikada emes, al sociallıq-ruwxıy tarawda da áhmiyetke iye ekenligi 
kórsetilgen. Ol kóp qırlı sapalı obyektler, xalıqqa xızmet kórsetiw sistemasın 
jaratıwǵa baǵdarlanǵan dóretiwshilik iskerlik, innovaciyalıq texnologiyalardı 
gumanizatsiyalaw hám ekonomikalıq, mádeniy almasıwdı iske asırıwshı faktor, 
qorshaǵan ortalıqtı qorǵawdı hám rawajlandırıwdı támiyinlewshi usıl, óńdiris, 
tutınıw, bazar qatnasıqları qatnasıwshılarınıń máplerin támiynlewshi hádiyse, 
mádeniy hár qıylılıqtı támiyinlew quralı sıyaqlı kózqaraslar dizaynniń sistemalılıqqa 
iye ekenligin, shólkemlestiriwshi, funktsional, ekonomikalıq qatnasıqlardı ashıp 
beriwdegi hám bahalawdaǵı ornın kórsetiwge xızmet etedi. 
Dizayn insan iskerliginiń ilimiy-ámeliy, kórkem-estetikalıq, ruwxıy-morallıq 
táreplerin birlestiriwshi mádeniyat fenomenin ańlatadı. Onıń ilimiyligi – teoriyalıq-
racional tiykarǵa iye ekenligi, ámeliyligi – jaramlılıǵı, pragmatikalıq-utilitarlıq 
áhmiyeti, kórkemliligi – forma hám mazmunnıń úylesiwi, estetikalılıǵı – jámiyettiń 
estetikalıq talǵamı hám ideallarǵa sáykesligi, ruwxıy-morallıǵı – jámiyettiń ádep-
ikramlılıq ólshemlerge sáykesligi menen belgilenedi. 
Jámiyetlik-ekonomikalıq dúnyaǵa kózqarastıń ózgeriwi, texnikanıń 
rawajlanıwı, adamdı qorshaǵan materiallıq álemniń ózgeriwi insannıń ruwxıy-ádep-
ikramlıq talaplarınıń ósiwine alıp keledi. Dizaynniń maqseti bolsa usı halattı óz 
waqtında anıqlap, materiallıq dúnyanı bar bolǵan morallıq-estetikalıq ólshem hám 
ideallarǵa sáykeslendiriwden ibarat. 
Dizaynniń tiykarǵı túsiniklerin, sonıń menen birge onıń obyektleriniń 
ózgesheliklerin forma hám mazmunnıń uyǵınlıǵı, obrazlılıq, kórkemlilik, jaramlılıq, 
paydalılıq beredi. Forma hám mazmunnıń uyǵınlıǵı máselesi dizaynde quramalı 
qubılıstı ańlatadı, sebebi, onda hárbir predmet, funkcionallıq – buyımnıń texnikalıq 
maqsetin hám insannıń utilitarlıq talapların aldınnan anıqlap, adam ushın kerekli, 

156 
qolaylı, paydalı ózgesheligine baylanıslı boladı. Buǵan qosımsha, konstruktivlik-
texnologiyalıq materialdıń fizikalıq hám mexanikalıq ózgesheliklerin hám 
formasınıń konstrukciyasın aqılǵa say paydalanıw, ekologiyalıq qáwipsizligi de 
basshılıqqa alınadı. Al estetikalıq bolsa jámiyettiń estetikalıq ideallarına say, nárse 
hám buyımlardıń shıraylı, kórkem, estetikalıq tásirsheńligine baylanıslı payda 
boladı. Eger de predmettiń funkcionallıq halatına itibar qaratılıp estetikalıq tárepine 
dıqqat awdarılmasa, onda ónim tutınıwshınıń názerin ózine qarata almaydı, 
konstruktivlik tárepine itibar qaratılmasa, onda adamnıń den sawlıǵı ushın zıyan 
keltiriwi múmkin. Olar bir biri menen óz-ara baylanısta, sonıń menen birge óz 
aldına da iske asıwı múmkin. 
Adamnıń qolaylılıqqa hám paydalılıqqa bolǵan talabınıń kúsheyip barıwı 
materiallıq dúnyanıń ıqshamlasıwına, mobilliligine alıp kelip, ol real talaplardı 
qanaatlandıratuǵın, 
maqsetke 
muwapıq, 
óndiriske 
sáykes 
ónimlerdiń 
assortimentlerin jaratıwǵa, buyımlar álemindegi tártipsizlikti saplastırıw menen 
birge adamdı qorshaǵan materiallıq dúnyada uyǵınlıqtıń payda bolıwın talap 
qılmaqta. Bunıń ushın dizaynerdiń iskerliginde dóretiwshilik, tariyxıylıq, milliy hám 
ulıwma insanıylıq sıyaqlı principler tiykar bolıwı tiyis. Óytkeni, bul principler 
dizaynniń jámiyetlik-filosofiyalıq mazmunı, iskusstvo menen dialektikalıq 
baylanısın sáwlelendiredi, sonıń menen birge onıń rawajlanıwı keleshekke de tásirin 
kórsetedi. 
Dizayn jámiyettiń barlıq tarawlarına tiyisli bolıp baratırǵanlıǵı ushın onıń 
wazıypalarnıń keńeyip hám kóbeyip barıwı tábiyiy halattı beredi. Sol sebepli, ol 
jámiyetlik-ekonomikalıq, tárbiyalıq, kommunikativlik, ekologiyalıq (tábiyattı aman 
saqlap qalıw menen baylanıslı) sıyaqlı funkciyalardı atqaradı. Jámiyetlik-
ekonomikalıq funkciya dizaynniń mámlekettiń ekonomikalıq-finanslıq strategiyası 
menen baylanısında óz sáwlesine iye bolıp, iskusstvo hám kommertsiyalıq 
kompaniyalardıń máplerine, payda alıwǵa baǵdarlanǵan. Bul jerde reklama 
birlemshi áhmiyetke iye boladı. Biraq dizayndi tek ǵana payda hám dárámat alıw 
instrumentine aylandırıp qoyıw onıń ruwxıy tárepleriniń – dóretiwshilik hám ádep-
ikramlılıqtıń páseyip ketiwine alıp keliwi múmkin. Sonıń ushın, onıń jáne bir 

157 
áhmiyetli funkciyası tárbiyalıq bolıp, atap aytqanda, kórkem-estetikalıq tárbiya 
adamnıń seziwlerine tásir etip, estetikalıq keshirmelerdi oyatıwda, estetikalıq 
talǵamdı rawajlandırıwda kórinedi.
Kommunikativlik funkciya jámiyettiń mádeniy dástúrleri, úrip-ádetleri 
haqqında maǵlıwmat beriwde óz sáwlesin tabadı. Házirgi kúnde nárse hám 
predmetler, biná hám qurılmalar, kiyim-kenshek dizayni arqalı jámiyettiń kórkem-
estetikalıq mádeniyatı, milliy ózgeshelikleri haqqında maǵlıwmat alıw múmkin. 
Ásirese xalıqaralıq dizayn kórgizbelerinde bul jaǵday jaqsı kózge taslanadı. 
Dizaynniń ekologiyalıq funkciyası tábiyat kórinislerin, landshafttı dóretiw 
menen baylanıslı. Tábiyattı saqlap qalıwdıń áhmiyetli usılın, gózzal tábiyat 
kóshelerin jaratıwdan ibarat. Sebebi, insan gózzallıqtı jaqsı kóredi, keyin ózi 
dóretken gózzallıqtı asıraydı, qádirleydi. Ulıwma alǵanda, dizaynniń barlıq 
funkciyaları óz-ara baylanıslı hám bir tochkada birigedi. Bunday insanıylastırıw 
dizaynniń orayında adam, onıń mápleri, qızıǵıwı, talabı turǵanın ańlatadı.
Dizaynniń funkciyaları dizayn hám iskusstvo, dizayn hám miynet, dizayn hám 
turmıs, dizayn hám mádeniy ortalıq qatnasıqlarında aydınlasıp bara beredi. 
Zamanagóy dizaynniń obyektleri sıpatında tómendegiler alıp qaraladı: 
1. Sanaat dizayni – miynet quralları, túrli agregat hám mexanizmler, transport 
quralları, áspablar hám t.b. 
2. Jay salıw ortalıǵı dizayni – turaq jaylar, jámiyetlik jaylar hám qurılmalar, 
kishi jay formaları, reklama, túngi jaqtılıq beriwshiler, turaq jay hám jámiyetlik 
jaylar intereri, vitraj, estelikler, dem alıw baǵları; 
3. Grafika dizayni – gazeta, jurnal, kitap-dápter, baspa ónimleri; 
4. Virtual dizayni – telekórsetiw, internet vizual kommunikaciyalar; 
5. Ekodizayn – landshaft, fitodizayn; 
6. Art-dizayn – iskusstvo ózgesheligine iye bolǵan sawǵalar, suvenirler. 
Bul berilgen sistema dizayndi tolıq qamtıp almaǵanı menen, onıń mazmunın 
kóz aldımızǵa keltiriwge járdem beredi. 
Dizaynerdiń jaratqan ónimi hám tutınıwshı arasındaǵı óz-ara baylanıs tereń 
hám quramalı ishki ózgeshelikke iye bolıp, bir neshe obyektiv hám subyektiv 

158 
faktorlar tiykarında júzege keledi. Dizayn konkret buyım kórinisinde, buyımlardıń 
ulıwma intereri kórinisinde yaki xızmet túrleri kórinisinde bolmasa, olardıń 
hámmesi tek ǵana tutınıwshınıń belgili bir talabın qanaatlandırıw ushın xızmet etip 
qoymaydı. Bunday óz-ara baylanıs procesinde jansız buyımlardıń «janlanıwı» hám 
tutuınıwshı subyektine qanday da bir kúsh quwat, ruwxıy tásirdi de kóriw múmkin. 
Dizaynniń barlıq túrleri yaki kórinisi bir pútin estetikalıq ortalıqtı qáliplestiriwge 
qatnasadı. Berilgen ortalıq insannıń salamat turmıs táriziniń, talǵamınıń, 
mádeniyatınıń hám dúnyaǵa kózqarasınıń qáliplesiwine tásirin tiygizedi hám sol 
waqıtta olardıń kórsetkishine aylanadı.
Ámeliy-bezew iskusstvosı 
Bizlerdiń turmısımızdı zárúrli bolǵan mebel, qazan-tabaq, gezlemeler, 
kiyimler, jaqtı beriwshi úskeneler, gúller ushın vazalar h.t.basqa predmetlersiz kóz 
aldımızǵa keltirip bolmaydı. Olardıń praktikalıq wazıypalardı atqaratuǵınları, sonıń 
menen birge estetikalıq sapalarǵa iyeleri ámeliy-bezew iskusstvosına kiredi. 
Ámeliy-bezew iskusstvosı kórkem islengen turmıs predmetler, úskeneler, buǵan 
qosımsha adamdı bezew ushın mólsherlengen nárseler. «Dekorativlik» degen sóz 
latın tilinen alınıp «bezew» degendi, al «ámeliy» degenimiz bul iskusstvo tárepinen 
dórelgen predmetlerdiń praktikalıq paydalılıǵına dıqqatımızdı qaratadı. Bul 
iskusstvonıń tásiri úzliksiz boladı, sebebi ol adamlar jasap hám jumıs islep atırǵan 
predmetlik ortalıqtı qáliplestiredi. 
Ámeliy-bezew iskusstvosı hár qıylı bolıp, ol óz ishine kóplegen janrlardı 
qamtıydı. Olar yaki nárselerdiń praktikalıq wazıypası (mebel, qazan-tabaq, zergerlik 
buyımlar) menen, yaki orınlanıw xarakteri (kórkem keste tigiw, naǵıs salıw, oyma 
naǵıs, rospis) menen, yaki nárse islengen materialı (metall, súyek, gezleme, 
keramika) menen anıqlanadı. 
Ámeliy-bezew iskusstvosınıń xalıqlıq derekleri. Ámeliy-bezew iskusstvosı 
adamlardıń miynet iskerligi procesinde payda bolǵan hám tikkeley olardıń 
kúndelikli ómiri hám kóp sanlı talapları menen baylanıslı. Eń birinshi ámeliy 
iskusstvonıń dóretpeleri tas ásirinde payda bolǵan. Qayta tikleniw dáwirine shekem 

159 
ol úy ónermentshiligi formasında, keyin ala awıllardaǵı xalıq kórkem kásipleri, al 
qalalarda cexlıq hám kásiplik shólkemler túrinde ómir súrgen hám rawajlanǵan.
Xalıq kórkem kásipleri hazirge shekem saqlanǵan. Olar tárepinen dóreletuǵın 
shıǵarmalarǵa úy buyımları hám bezew zatları kiredi. Olar menen birge úyge 
quwanısh hám sulıwlıq qosılıp keledi. Biziń respublikamızda gilem toqıw, oyma 
naǵıslı buyımlar islew, keramikadan ıdıslar jasaw jaqsı jolǵa qoyılǵan. 
Ónermentlerdiń hárbirinde ózleriniń buyımlardı dóretiw texnologiyası, usılları 
qáliplesken, olardıń naǵısları da, reńlik sheshimleri de, súwretleri de ózgeshelikke 
iye. Hárbir buyımnıń sulıwlıǵın ornamentlik geometriyalıq súwretler, quslardıń, 
haywanlardıń shártli kórinisleri anıqlaydı.
Xalıq ámeliy-bezew iskusstvosı óziniń tereń poetikalıǵı, haqıyqıy sulıwlıǵı 
hám kórkem talǵamı menen parıqlanadı. Nárselerdiń islep shıǵılıwı hám orınlanıwı
(naǵıs, súwret, boyaw, forma) áwladtan áwladqa ótip otırǵan, dástúrge aylanǵan 
usıllar hám qaǵıydalar eski dáwirlerde qáliplesken. 
Xalıqtıń kórkem ónermentlik kásipleri, xalıq ustalarınıń iskustvosı 
súwretshiler ushın úlgi deregi, ásirler dawamında toplanǵan xalıqtıń kórkem 
tájiriybesiniń baylıǵı bolǵan, eń baslısı adamlar haqqındaǵı sheksiz jaqsılıq hám 
ǵamxorlıqtıń mısalın bergen. Ol búgingi kúni de óziniń kórkem bahalıǵın joyıtqanı 
joq. Biziń elimizde xalıq iskusstvosı mámleket tárepinen qorǵaladı. Ol xalıqtıń 
ulıwma mádeniyatınıń quram bólegi bolıp, adamlardıń kórkem talǵamınıń 
qáliplesiwine tásirin tiygizedi, kásiplik iskusstvonı hám sanaat estetikasınıń 
tásirsheń usılların bayıtadı. Onıń tiykarǵı wazıypası adamdı qorshaǵan predmetlik 
ortalıqtı gózzal qılıwdan ibarat. Sol sebepli, payda hám sulıwlıqtıń birigiwi, 
birewiniń basqasına ótiwi ámeliy-bezew iskusstvosınıń nızamlılıǵın beredi. 
Nárseniń óziniń sulıwlıǵın (al oǵan jabıstırılǵan bezewlerdi emes) kóriwge 
umtılıw reńge (materialdıń reńin saqlap kalıwǵa umtılıw), formaǵa (ápiwayıraq, 
anǵıraq, artıqsha detallarsız), ansamblge (bir birine sáykes keletuǵın nárselerdiń 
jıynaǵı keńeydi) qatnastıń ózgeriwine alıp keledi. Sulıwlıq bul jerde nárseniń 
jetikligi haqqında eskertiw sıpatında alıp qaraladı. Berilgen halatta xudojnik ne 

160 
qıladı? Ol konstrukciyanıń mazmunın kórsetiwshi tásirsheń formanı izleydi. Al 
bezew elementleri tek ǵana kerekli jerge qollanıladı. 
Forma hám bezewdiń nárseniń maqseti menen organikalıq baylanısı ámeliy-
bezew iskusstvosı shıǵarmalarınıń zárúrli shártin beredi. Nárseniń isleniliw materialı 
da úlken estetikalıq múmkinshiliklerge iye boladı. Biraq onıń da sulıwlıǵı nárseniń 
maqsetine sáykes keliw menen anıqlanadı.
Ámeliy-bezew iskusstvosında reń de ózgeshe áhmiyetke iye boladı. Ol 
adamlarǵa úlken emocionallıq tásir kórsetedi. Ámeliy-bezew iskusstvosınıń 
ayrıqsha ózgesheligi sonda, ol ómirdi sáwlelendirip qoymastan, onıń ajıralmas 
qásiyetin de beredi. Bunday onıń specifikası ózgeshe shártlilikti keltirip shıǵaradı: 
ámeliy-bezew iskusstvosı turmıstıń formasın hám qubılısların qayta tiklemey, tek 
ǵana olardı yadımızǵa túsirip, haqıyqıylıq penen uqsaslıq sezimin payda etedi. Solay 
etip, nárseniń maqseti onıń formasın, bezewin, materialdı, reńdi, proporciyanı 
keltirip shıǵaradı, al ol bolsa nárseni kórkemlik jaqtan tásirsheń qıladı, onıń bizlerge 
emocionallıq tásir kórsetetuǵın uqıplılıqqa iye ekenligine dıqqattı awdaradı. 
Estetikanıń zamanagóy problemaları 
Estetikalıq tárbiya máselesi 
Biziń jámiyetimiz hárbir adamnıń keń hám hár tárepleme tálim hám tárbiya 
alıwınıń, ózleriniń uqıplılıqların tolıǵı menen iske asırıwınıń táreptarı. Tolıq orta 
maǵlıwmatqa iye bolıw, miynet hám oqıwdı biriktiriw, ideyalıq-siyasiy, ádep-
ikramlılıq, estetikalıq hám fizikalıq tárbiya garmoniyalı rawajlanǵan insandı 
tárbiyalaw baǵdarlamasınıń tiykarǵı jolların beredi. Hár tárepleme hám garmoniyalı 
rawajlanǵan adam ózinde ruwxıy baylıq, ádep-ikramlı tazalıq hám fizikalıq 
jetiklikti tábiyǵıy ráwishte baylanıslı jámlegen adam bolıp sanaladı. 
«Hár tárepleme» hám «garmoniyalı» rawajlanǵan túsinikler óz-ara 
baylanısqan hám biri birin tolıqtıratuǵın túsinikler. Hár tárepleme rawajlanǵan adam 
dep bizler ózleriniń háreketke oyanıwlarıńda, seziwlerinde hám is-háreketlerinde 
dóretiwshi, joqarı mádeniyatlı hám ádep ikramlı taza adamǵa aytamız. Ol miynette 
de, kúndelikli turmısta da qızıqlı hám shadlı turmıs keshiredi. «Garmoniyalı» degen 

161 
túsinik bolsa insannıń rawajlanıwınıń basqa ózegesheliginde kózge taslanadı. 
Adamlardıń turmısınıń jámiyetlik hám jeke, olardıń xarakterleriniń sapası yaki 
uqıplılıqları sıyaqlı hár qıylı tárepleri bir biri menen sonday óz-ara baylanısqan, 
rawajlanǵan boladı, olardıń birewi basqaların kúsheytiwi, insannıń tolıq ashılıwına 
járdem beriwi múmkin. 
Garmoniyalıq degenimiz bir uqıplılıqtıń yaki xarakterdiń sapasınıń basqasınıń 
esabınan rawajlanıwın biykarlaydı. Tilekke qarsı tómendegishe jaǵdaylardı da jiyi-
jiyi ushıratıwımız múmkin: adam jaqsı miynet etiwi múmkin, lekin qorshaǵan 
ortalıqtaǵı adamlar menen qatnasta, turmısta ózin qopal tutadı, minez-qulqınıń 
tárbiyasızlıǵı, tábiyatqa, iskusstvoǵa nemquraydılıǵı menen tań qaldırıwı múmkin. 
Bizler adamdı mádeniyatlı dep ayta alamızba, eger ol tábiyattıń sulıwlıǵı, roza 
gúlleriniń ashılıwı, kúnniń shıǵıwı hám batıwı menen qızıqsa, biraq tas bawır, 
basqanıń qayǵı-ǵamına yaki quwanıshına biypárwa bolatuǵın bolsa. Eki jaǵday da 
adamnıń ruwxıy mádeniy rawajlanıwındaǵı tómen dárejeni ańlatadı. 
Gózzallıqtı «garmoniya» túsinigi menen tosınnan baylanıstırmaydı. Gózzallıq 
jaqsılıq penen birlikte boladı. Estetika ilimi de bul áhmiyetli nızamlılıqtı 
maqullaydı. Gózzallıqtı bilmegen adam, jaqsılıqtıń da ne ekenligin bilmeydi, al 
jaqsılıq etiwge uqıplı bolmaǵan adam haqıyqıy gózzallıqtıń qasınan biyparwa bolıp 
ótip kete beredi. Sol sebepli, ómir tolıqlılıqqa iye bolsa, adamnıń fizikalıq, aqılıy 
hám ádep-ikramlı rawajlanıwınıń birligi támiyinlengen jerde garmoniya boladı. Endi 
insannıń garmoniyalı rawajlanıwında estetikalıq tárbiyanıń roli qanday? - degen 
sorawǵa juwap bereyik. 
Qısqasha bul sorawǵa tómendegishe: estetikalıq tárbiyanıń tiykarǵı 
wazıypasın ómir xudojniklerin oyatıw dep juwap beriwge boladı. Ádette 
xudojnikler dep iskusstvo shıǵarmaların dóretetuǵın jazıwshılardı, akterlardı, 
súwretshilerdi, kompozitorlardı túsinedi. Biraq sulıwlıqtı dóretiw hám onı ómirge 
engiziw uqıplılıǵına hárbir adam iye. Estetikalıq seziw barlıq normal rawajlanıp 
atırǵan adamlarǵa tán. «Xudojnik» degen túsinik tikkeley iskusstvo shıǵarmaların 
dóretpeytuǵınlarǵa da jaqın tusinik. Basqa talaplar menen bir qatarda adamda 
gózzallıqqa bolǵan talap ta boladı. 

162 
Úlketanıw muzeyine barsańız xalıqtıń tariyxı menen baylanıslı bolǵan hár 
qıylı materiallardan (aǵashtan, temirden) islengen buyımlardı kóresiz. Burınǵı 
dáwirdiń 
adamları 
xojalıqtı 
júrgizgen 
waqtında 
qanday 
nárselerden 
paydalanǵanlıǵın, bul nárselerdiń hámmesinde adamnıń dóretiwshi kúshleriniń hám 
seziwleriniń rawajlanıw tariyxınıń súwretlengenligin kóz aldıńızǵa keltirseńiz 
boladı. Búgingi kúni adamzattıń sol kúnler menen salıstırǵanda kompyuterlerdi, 
atom ledokolların, kosmos raketaların dóretip alǵa ilgerlep ketkenin bilseńizde,
adamnıń ózine tábiyattıń stixiyalıq kúshlerin baǵındırǵanlıǵı sizlerde tań qalıw hám 
maqtanısh sezimin payda etedi. Sizler adamda áste-aqırınlıq penen dóretiwshi, 
kórkem baslamanıń kórgizbeli túrde oyanǵanlıǵın kóriw múmkinshiligine iye 
bolasız. 
Bizlerdiń házirgi túsinigimizdegi iskusstvonıń payda bolıwınan mıńlaǵan 
jıllar burın adamlarda estetikalıq seziw payda bolǵan hám qáliplesken. Adamda 
sulıwlıqtı baqlaw, qabıl etiw uqıplılıǵı, yaǵnıy ózgeshe lázzetleniwdi payda 
etetuǵınday qorshaǵan ortalıqtı seziw oyanǵan. Eń dáslepki miynet áspabların 
kórgenimizde, olardıń áste-aqırınlap, waqıttıń ótiwi menen óziniń forması hám 
atqaratuǵın wazıypası boyınsha jetilisip barǵanlıǵı dıqqattı tartadı. Qálegen áspabtı 
soqqanında, adam onıń forması hám mazmunınıń sáykesligin tabıwǵa háreket 
etken. Sonıń menen birge ol jumıs islegende qúdiretli de hám qolaylı da bolıwı 
tiyis. Buǵan qosımsha, adam óziniń usınday gózzal nárselerdi dóretiw uqıplılıǵınıń 
barlıǵına, tapqırlıǵına quwanadı. Hárbir sheber dál, uqıplı islengen háreketinde ol 
ózin, óziniń qolları hám aqılı menen dórelgen nárselerdi tanıydı. 
Sulıwlıq soǵılǵan predmette boladı hám sonıń menen birge bizlerdiń 
ruwxımızdıń quwanıshlı halatın sáwlelendiredi. Bunnan dúnyaǵa estetikalıq 
qatnastıń anaw yaki mınaw dárejede hárbir adamǵa tiyisli ekenligin túsinsek boladı. 
Bizler islengen nárse paydalı, matematikalıq máseleniń sheshimi durıs, kiyim 
qolaylı, jasaytuǵın úyimiz bekkem bolsa jetkilikli dep oylaymız. Biraq adamǵa ol 
azlıq etedi. Ol dógereginde barlıq nárseniń sulıw bolǵanlıǵın qáleydi. Kiyimdi satıp 
alǵanında da adamlar gezlemeniń bekkemligi, onıń tigisleriniń sulıwlıǵı, kiyimniń 
jaqsı talǵam hám modaǵa sáykesligi haqkında oylaydı. 

163 
Óziniń qánigeligin jaqsı meńgergen hám miynetke dóretiwshi qatnasta bolgan 
hárbir adamdı óz isiniń xudojnigi dep aytsaq boladı. Professional bolıp jumıs islew 
óziniń isin sonday dárejede jaqsı meńgeriw bolıp, jumısımızdı qolımızda oynatıwdı 
ańlatadı hám adam ózin dóretiwshi sezedi. Óz isiniń xudojnigi bolıw degenimiz 
dóretiwshi halatta bolıw degendi ańlatıp, óziniń jumısınan tereń lázzetleniwge iye 
bolıwdı beredi.
Estetikalıq seziw jámiyetlik adamnıń rawajlanıwı menen, onıń miynet 
iskerliginiń hám tábiyattı biliwiniń jetilisiw procesinde payda bolǵan. Adamnıń 
basıp ótken jolın hárbir adam óz betinshe «qaytalaydı». Hárbir adam ómirde 
keminde bir shıǵarmanıń - óziniń ózi avtor-xudojnigi boladı. Skulptor mramor 
ılayınan gózzal adamnıń figurasın soqkanınday, talantlı akter aqılı, seziwleri menen 
pyesanıń qaharmanınıń obrazın dóretkenindey, hárbir adamda óziniń sırtqı kórinisin 
hám ishki dúnyasın jaratadı. Ol iskusstvonıń haqıyqıy shıǵarmasın dóretkendey 
qıyın process. Adam jas waqıtınan bslap barlıq ómir ushın gózzallıqtı seziwdi, 
iskusstvo shıǵarmaların túsiniw hám qádirlew, kórkem dóretiwshilikke kire alatuǵın 
kónlikpeni beretuǵınday estetikalıq tárbiyanıń baslamasın aladı. 
Estetikalıq tárbiyanıń mánisin jańa huqıqıy demokratiyalıq mámleket, 
puqaralıq jámiyet qurıwshıların, ómir xudojniklerin oyatıw hám rawajlandırıw 
beredi. Estetikalıq jaqtan tárbiyalı adam dep seziwleri, oyları hám is-háreketleri
jetiklik hám gózzallıq xaqqındaǵı demokratiyalıq, ulıwmaadamzatlıq kózqaraslarǵa 
sáykes keletuǵın adamǵa aytıladı. Kórinip turǵanınıday, estetikalıq tárbiyanı tek 
ǵana tábiyattıń yaki iskusstvonıń sulıwlıǵın bahalaw uqıplılıǵı dep alıp qaray 
almaymız. Ol ózińdi jámiyette tek ǵana shıraylı uslap tutıw, sulıw kiyiniw degendi 
de ańlatpaydı. Haqıyqıy estetikalıq tárbiyalılıq tek ómirdegi hám iskusstvodaǵı 
sulıwlıqtı qabıl etiw kónlikpesinen baslanadı. Eń baslısı, ózińde adam iskerliginiń 
barlıq tarawlarında ómirge, turmısqa aktiv, dóretiwshi qatnas jasaw kónlikpesin 
payda etiwden ibarat. Sol sebepli, adamnıń estetikalıq tárbiyalılıǵı onıń dúnyaǵa 
kózqarası, turmıs tárizi, minez-qulqı menen ajıralmas baylanısqan boladı. Estetikalıq 
jaqtan adamdı biziń barlıq ómirimiz qáliplsetiredi hám tárbiyalaydı. Adamnıń 
estetikalıq sıpatlaması onıń dúnyaǵa hár qıylı qatnasıǵın óz ishine qamrap aladı. 

164 
Bizler ushın eń áhmiyetli mazmun adamnıń óziniń iskerliginde dóretiwshilikke 
bolǵan uqıplılıǵında hám tayar turıwında, basqa adamlarǵa adamgershilikli qatnas 
dárejesinde kózge taslanadı. Adam sulıwlıqtıń kelbetine qaraǵanında, ol onda ózin, 
anıǵıraǵı óziniń eń jaqsı belgilerin, joqarı dárejedegi múmkinshiliklerin kóredi. 
Sonıń ushın da jaslar óz betinshe jasap baslaǵan waqtında ózinde adamgershilikti 
tabıwı, seziwi, túsiniwi, ózindegi sulıwlıq, adamıylıq sezim menen maqtana alıwı 
tiyis. 
Haqıyqıylıqqa estetikalıq qatnas adamda estetikalıq seziw, estetikalıq talǵam, 
estetikalıq baha, estetikalıq ideal arqalı óz sáwlesin tabadı. 
Estetikalıq seziw dúnyanıń garmoniyasın, haqıqıylıqtıń predmetler hám 
qubılıslarınıń sulıwlıǵın yaki kelbetsizligin tikkeley qabıl etiw hám seziw uqıplılıǵın 
ańlatadı. Ol estetikalıq sezim, estetikalıq qabıl etiw, estetikalıq eleslewden turadı. 
Bul halattı payda etetuǵın seziw organları xızmetin sızıqlardıń, proporciyalardıń, 
seslerdiń, formalardıń sulıwlıǵın ajıratıw uqıplılıǵına iye bolǵan adamnıń kóriwi, 
esitiwi atqaradı. Bunday rawajlanıwǵa adamnıń tábiyat penen qatnasıqqa túsiwinde, 
miynet etiwinde, iskusstvo shıǵarmaları menen tanısıw arqalı seziwlerin tárbiyalaw 
járdeminde erisiledi. 
Estetikalıq talǵam predmet hám waqıyalardan alınatuǵın lázzetleniw yaki 
lázzetlenbew seziwi boyınsha gózzallıq yaki kelbetsizlik haqkında pikir ayta alıw 
uqıplılıǵımızdı ańlatadı. «Talǵam» salıstırmalı jas estetikalıq kategoriyalardıń biri. 
Ayqın onıń kórinisin bizler Platonnıń, Aristoteldiń traktatlarınan taba almaymız, 
ilimiy aylanısqa bul túsinik XVII-ásirden kirip basladı. Onı qanday uqıplılıq dep 
alıp qarawǵa boladı? Ol neden quralǵan? Ol adamǵa tuwma beriledi me yaki oǵan 
oqıw barısında erisiledi me? Adam tayar gápleri menen tuwılmaydı, usıǵan 
baylanıslı onı oqıw, logika dep alıp qarasaq boladı ma? Yaq bolmaydı, sebebi 
talǵam tek taza aqıldan turmaydı. Iskusstvo shıǵarmalardıń qaharmanlarına 
estetikalıq tilekleslik bildiriwsiz óli iskusstvoǵa aylanadı. Usıǵan baylanıslı onda 
seziwlerde boladı. Adamlar bunı túsingen, lekin olar kimde qaysısı (aqıl ma yaki 
seziw me) kóp degen sorawdıń átirapında aytısqan. Laroshfukonıń aytıwı boyınsha, 
«Bir adamlarda talǵamǵa salıstırǵanda aqıl kóp, basqalarda aqılǵa salıstırǵanda 

165 
talǵam kóp». Anglichan aǵartıwshısı Berk talǵamdı seziwler hám aqıldıń aralas 
uqıplılıǵı dep ataǵan.
Ilimpazlar usılayınsha polemikalar júrgizip atırǵanında, kúndelikli sanada 
talǵam eń aldı menen erkinlik degen tastıyıqlaw menen bekkemlenedi. Ol sonday 
taraw bolıp, onda hárbir adam óziniń qálewi boyınsha jaqsı kóriw yaki jekkóriwde 
erkli boladı, basqa adam bul máselede oǵan kórsetkish bola almaydı, dep oylaǵan. 
«Talǵamlar haqqında aytısıwǵa bolmaydı», «Talǵam isi» degen gápler kópshilik 
jaǵdayda uzaq dawam etetuǵın aytıslardı da toqtatadı. Sebebi, bul pikirler 
aytısatuǵın nárseniń ózi joq degen juwmaqtı ańlatadı. Usıǵan qaramastan, 
iskusstvodaǵı oylandırılatuǵın nárseler haqqındaǵı aytıslar dawam etiwin toqtatpadı. 
Muzıkadaǵı Mocarttay, poeziyadaǵı Pushkin, I.Yusupovtay, Rafael de iskusstvo 
hám gózzallıqtıń simvolına aylansa, onıń «Sikstinli madonna» kartinası bolsa 
kórnekli qánigelerdiń bir birine qarsı keletuǵın hár qıylı bahaların keltirip shıǵardı. 
Bunday kóplep mısallardı keltiriwge boladı. Sol sebepli talǵam pikirin dálillewge 
boladı ma? – degen soraw bizlerdi oylandıradı. Bul haqqında óz waqtında I.Kant ta 
kóp oylanǵan, hám ol óziniń talǵam «antinomiyasın», yaǵnıy hárbir qarama-qarsı 
táreptiń shın bolatuǵının ańlatatuǵın, sheshilmeytuǵın qarsılıǵın qaldırǵan. Bizler 
«Talǵamlar haqqında aytısıwǵa boladı ma?» – degen sorawdı bergenimizde de usı 
problemaǵa dus kelemiz. Eger de talǵamlar haqqındaǵı pikirlerde dálilleytuǵın 
nárseniń ózi bolmasa, onda aytıstıń da mánisi qalmaydı. Al eger bir nárseni 
dálillewge bolsa, onda ne nárse dálil sıpatında alıp qaralıwı tiyis? Usıǵan baylanıslı 
bizlerdiń aldımızda paradokslı jaǵday turadı.
Iskusstvo bizlerge haqıyqıylıqtıń obrazın beredi. Bul obrazdıń kóplegen 
táreplerin túsiniklerge keltiriwge bolmaydı, usıǵan qaramastan iskusstvonı bizlerdiń 
biliwimiz ushın túsiniksiz dep te aytıp bolmaydı. Mısalı ushın, Betxovenniń 
simfoniyasın sózge túsiriwge bolmaydı, biraq onıń ulıwma mánisi, Belinskiydiń 
aytqanınday, onıń «pafosı» biziń oyımız ushın túsinikli. Eger usınday bolatuǵın 
bolsa, onda bizlerge bir birimizdi isendirip, talǵamǵa tásir etiwimizge ne kesent 
beredi? Hesh nárse kesent beriwi múmkin emes.

166 
Talǵam haqqında pikir júrgizgenimizde eń birinshi qádemdi lázzetleniw, 
qayǵılanıw, yaǵnıy estetikalıq seziw beredi. Barlıq ellerdiń balalarında ertekler, 
qosıqlar, gúllerge umtılıw birdey keshirmelerdi payda etedi. Biraq jámiyetlik 
jaǵdaylar (kámbaǵalshılıq, eziwshilik, baylıq, ádilsizlik) oǵan hár qıylı tásir etiwi 
múmkin. Biraq bizler házir rawajlanıwdıń normal jaǵdayların alıp qarap atırmız. 
Kinozallardaǵı hár qıylı adamlardıń jaqsılıqqa umtılıwı hám jamanlıqtan qashıwı, 
haq sózlikti hám adamgershilikti qollap quwatlawı tosınnan bolıp atırǵan nárseler 
emes. 
Seziwlerden keyin ne payda boladı? Adamlardıń túsiniklerinde qanday jaǵday 
júz beredi? Seziwler aqılǵa tek ǵana belgini beredi, biraq «qalay?», «ne ushın?» 
degen sorawǵa aqıl juwap qaytaradı. Usıǵan baylanıslı talǵam pikiriniń obyektivlik 
tiykarları tek ǵana iskusstvonıń yaki basqa estetikalıq qubılıstıń túsiniklik 
túsindirmesinen alınadı. Bul talǵamnıń ekinshi áhmiyetli momentin beredi. 
Iskusstvonıń haqıyqıylıqtıń obrazı sıpatındaǵı kózqarası ózi menen tek ǵana onıń 
súwretleniwin alıp júrmeydi, oǵan qosımsha iskusstvo baha beriwdi de, xudojniktiń 
jeke qatnasın da, húkiminde onıń tiykarǵı belgileri retinde sáwlelendiredi. Usı 
berilgen shártler talǵamnıń áhmiyetli talaplarınıń tiykarına qoyıladı. 
Qanshelli dárejede sınshı yaki estetika boyınsha qánige iskusstvo haqqında 
tereń ilimiy túsinikke iye bolǵan sayın, onıń iskusstvo haqqındaǵı pikirleri de anıq 
boladı. Talǵam seziwiniń tuwmalıǵına siltemeler beriw sózdiń anıq emes 
qollanılıwın ańlatadı. Barlıq adamlardıń zeyinleri birdey, biraq olardı rawajlandırıw 
kerek boladı. Sol sebepli, hesh kim tayar, rawajlanǵan, ásirese, «tuwma» talǵam 
sezimi menen tuwılmaydı. 
Talǵam pikirleriniń parıqlanıwı jeke ómirlik tájiriybe menen anıqlanatuǵın 
bastan keshiriletuǵın seziwlerimizdiń hár qıylılıǵınan, oǵan qosımsha iskusstvo 
haqqındaǵı ideyalarımızdıń hár qıylılıǵınan kelip shıǵadı. Bul jerde de ilimde ómir 
súretuǵın biliw teoriyasınıń nızamları: dara biliwlerdiń salıstırmalıǵı obyektivlik 
shınlıqqa jaqınlawdı biykarlamawı háreket etedi. Eger de kórkem shıǵarmalar 
haqqındaǵı sınshılardıń ulıwma ideyalıq shártlerden kelip shıǵatugın juwmaqları eń 
baslısında bir birine sáykes kelmegeninde, hesh qanday iskusstvo haqkındaǵı 

167 
ilimniń bolıwı da múmkin bolmaǵan bolar edi. Bahalardıń bul jerde hár qıylı bolıwı 
zárúr bolsa da, al iskusstvonı hár qıylı túsiniwde olar qarama-qarsılıqlı bolsa da, 
olar individuallıq talǵamnıń haqıyqıy erkinliginiń tiykarı xızmetin atqara almaydı. 
Onda talǵamnıń erkinligi nege tiykarlanadı? 
Estetikalıq talǵamnıń haqıyqıy erkinligi anaw yaki mınaw shıǵarmanı, 
obrazdı, xudojnikti, basqalardıń barlıǵın tolıq, durıs túsingen halda, unatıw 
múmkinshiliginde hám huqıqında kózge taslanadı. Mısalı ushın eki poeziyanıń 
ıshqıpazı I.Yusupovtı da, Muxammad Yusuptı da jaqsı túsiniwi múmkin. Lekin 
olardıń birewi birewin, al ekinshisi ekinshisin unatıwı múmkin. Bul olardıń huqıqı. 
Talǵam huqıqı. Olardıń sanasın hám seziwlerin qáliplestirgen emocionallıq, 
turmıslıq, jámiyetlik-siyasiy tájiriybesi huqıqı. Biraq qolaysız boladı, eger, olardıń 
birewi I.Yusupovta bir nárseni túsine almaydı, al Muxammed Yusuptıń dárejesine 
ele kóterilgen joq dep aytsaq (bunday jaǵdaylar júz beriwi múmkin, biraq olar 
filosofiyalıq analizdiń predmeti boladı). Berilgen jaǵdayda, bizler olardıń ekewiniń 
de (oqıwshınıń da) I.Yusupovtı da, Muxammed Yusuptı da birdey túsiniwi
haqqında gáp ketip atırǵanlıǵınıń áhmiyetin dıqqatqa alıwımız tiyis. Eger de 
bizlerdiń aldımızda hár qıylı túsiniw turǵanında, onda ol talǵam da, talǵam huqıqı 
da bolmaǵan bolar edi. Eger sen berilgen úlgilerdi tallay alsań, onda tańlawǵa 
boladı. Eger de tamashagóy nenidur túsinbese, onda ol ushın bul nárse «jabıq» 
xarakterge iye boladı. 
Solay etip, individuallıq talǵam tarawı belgili dárejede qaralıp atırǵan 
shıǵarmalardı birdey túsiniwdegi sanalı unatıw tarawın beredi. Kórip turǵanımızday, 
ol bizlerdi tańlaw erkinliginen de, estetikalıq tarawdaǵı ózińniń pikirlerińdi qorǵaw 
erkinliginen de, aqıldan járdem soraw huqıqınan da juda qılmaydı. Talǵam barlıq 
erkinliklerge iye, onda tek ǵana kelbetsizlikti qorǵaw erkinligi joq.
Talǵam estetikalıq qubılıslardı seziw, túsiniw hám baha beriw uqıplılıǵın 
ańlatadı. Estetikalıq talǵam sózlik bayanlamalarda – bahalarda da, minez-qulıqta da, 
jestlarda da óz sáwlesin tabadı. Kiyiniwine, qanday kitaplardı oqıwına, qanday 
muzıkanı tıńlawına qaray bizler adamlardıń talǵamı haqqında ayta alamız. Sol 
sebepli onı qáliplestiriwge, rawajlandırıwǵa hám tárbiyalawǵa boladı. 

168 
Estetikalıq baha predmetler hám waqıyalardıń estetikalıq jetiskenlikleri hám 
kemshilikleri haqkında túsingen, argumentlestirgen, isti bilgen halda pikir aytıw 
uqıplılıǵın beredi. Negedur yaki kimgedur estetikalıq baha beriw oǵan qatnasta 
konkret hám sanalı túrde adamnıń óziniń sulıwlıq nızamları haqqındaǵı bilimlerin 
qollanıwın, ne ushın berilgen predmet, is-háreket, adam gózzal yaki kelbetsiz 
ekenligin túsiniwin kórsetiwdi ańlatadı. Estetikalıq baha waqıyanı pútin qamrap 
aladı. Bizler adam haqqında ol «haqıyqıy siyasatshı» (siyasiy baha), «haqıyqıy dos» 
(ádep-ikramlı baha) dep aytsaq, onda eki jaǵdayda da onı bizler áhmiyetli tárepten 
sıpatlaǵan bolamız. Biraq bizler konkret adamnıń insanlıq kóplegen basqa táreplerin 
dıqqatqa almaymız. «Gózzal adam» degen anıqlamamız onıń barlıq tárepleriniń 
pútinlik sıpatlamasın beredi. Ádette, estetikalıq baha emocionallıq boyawǵa iye 
boladı, sebebi onda anaw yaki mınaw predmet bizlerde payda etken seziwler óz 
sáwlesin tabadı. 
Estetikalıq ideal ómirdegi hám insannıń ózindegi jetiklik hám qálewler 
haqqındaǵı adamlardıń kózqarasların ańlatadı. Eń jaqsı jámiyetlik dúzim haqkındaǵı 
kózqaras siyasiy idealdı, al ádil jámiyet haqkındaǵı kóz karas ádep-ikramlı idealdı 
beredi. Estetikalıq ideal bir pútin eń jaqsı ómir haqqındaǵı kózqarastı alǵa súredi, 
onda adamlar arasındaǵı qatnaslar, olardıń miyneti, qorshaǵan ortalıq, adamnıń ózi 
gózzal boladı. Adamlardıń sanasında estetikalıq ideal sulıwlıq obrazı, joqarı sapanıń 
kórinisi, adamnıń qádir-qımbatı sıpatında jasaydı. 
Estetikalıq ideal eki túrde: birinshiden, bolıw kerek, qálegenimiz haqqındaǵı 
belgili dárejede anıqlıqqa iye bolǵan kózqaraslarımızda; ekinshiden, usı 
kózqaraslardı ózinde sáwlelendirgen real predmetler, shıǵarmalar, háreketlerimiz 
túrinde ómir súredi. Izertlewshiler idealdıń «konkret-seziwlik» forması haqqında 
aytqanında, onıń ámelge asırılıwı túsiniledi, sebebi bolıw kerek normalar, maqset, 
umtılıwlar haqqındaǵı kózqaraslarımız dárejesinde, yaǵnıy sana tarawında, bizler 
real fizikalıq dúnyanıń konkretliligin de, seziwliligin de taba almaymız. 
Biraq еger de estetikalıq idealdı jetikliktiń obrazı, gózzallıq haqqındaǵı árman 
sıpatında kóz aldımızǵa keltiretuǵın bolsaq, onda ol iske asqan jaǵdayda bul obraz 
benen ne nárse júz beredi? Onıń úsh variantı bolıwı múmkin. 

169 
Birinshisi: Ideal obraz óziniń adekvat, yaǵnıy dál iske asıwın tabadı, hám 
alınǵan ónim estetikalıq bahalıǵı boyınsha óziniń ideal proobrazına teń boladı. 
Ekinshisi: Ideal proobraz óziniń estetikalıq jaqsı bahalıqlarınıń bólegin 
joytadı hám aqırǵı nátiyje idealdıń hálsiz kórinisin beredi. 
Úshinshisi. Ideal proobraz iske asıw procesinde oǵan jetispey turǵan 
anıqlılıqqa iye boladı hám iske asqan estetikalıq idealǵa aylanadı. Yaǵnıy ol oydaǵı 
obrazlardıń gúńgirtliginen hám anıqsızlıǵınan, materialda bekkem tiregin tawıp, 
qutıladı.
Berilgen múmkinshiliklerden, birinshisin, idealdıń dál iske asıwın alıp 
taslaymız, sebebi dúnyada absolyutlik teńlik, sonıń ishinde estetikalıq ta bolmaydı. 
Ekinshisin, yaǵnıy idealdıń iske asıwında jetikliktiń bóleginiń joytılıwı 
haqqındaǵı múmkinshilikti biykarlay almaymız. Sebebi iskusstvo sheberleriniń 
ózleri gózzallıqtı sáwlelendiriwdiń qıyınshılıǵı haqqında aytadı. Buninde «Poeziya 
qarańǵı, sózler menen jetkerip beriwge bolmaydı» degen. 
Úshinshi múmkinshilik. Ideal iske asıw procesinde «jaqsılanadı». Berilgen 
mazmundı dálillew qıyın. Reallıqta idealdıń ózin onıń iske asıwı menen tikkeley 
salıstırıw múmkin bolmasa kerek. Onda estetikalıq idealdı izertlewshilerde ne 
qaladı? Onıń bir qatar materiallıq iske asqan kórinisleri. Bul bir qatar kórinisler real 
ómir súredi hám idealdıń iske asqan kórinislerin, olardıń tiykarın hám berilgen 
jámiyet, topar, millet, xudojnik ushın tán bolǵan belgilerdi (qásiyetlerdi) hár 
tárepleme qarawǵa hám rawajlandırıwǵa múmkinshilik beredi. Olardı bizler 
skulptorlardıń, shayırlardıń, súwretshilerdiń shıǵarmalarında ǵana kózimiz benen 
kóre alamız. Anıǵıraǵı, xudojnik óziniń dóretiwshiliginde óziniń shıǵarmasına tayar 
estetikalıq idealdı ótkermeydi, al ol onı dóretiwshilik procesinde payda etedi, ózi 
ushın túsindirmege iye boladı, onıń ushın materialda janlı boyawlardı tabadı. 
Álbette, ol ózgerissiz qalmaydı, al ayırım shıǵarmalarda bul ideal tolıǵıraq óz 
sáwlesin tabadı. Sonday idealdıń jetik kórinisine, mısalı ushın Venera Milosskaya 
obrazın kirgizsek boladı. Onda bizler greklerdiń ideal dep ruwx hám deneniń 
jetikligin, olardıń garmoniyalıq birligin alıp qaraǵanlıǵın kórsek boladı. Qayta 

170 
tikleniw dáwiri idealın da bizler eń aldı menen Mikelandjelonıń músinleri, Leonardo 
da Vinchi, Rafaeldiń polotnoları arqalı bilsek boladı. 
Solay etip, estetikalıq idealdıń ekilik tábiyatı, birinshiden, ol belgili bir 
nársege salıstırmalı, oydaǵı obraz túrinde jasaydı, ekinshiden, ol idealdıń real 
obrazların iske asırıw, qurıw, dóretiw basqıshında seziwlik-kórgizbeli obrazlar 
túrinde ómir súredi. Onı (estetikalıq idealdı) bizler qanday da bir magiyalıqqa iye 
kristall menen salıstırsaq boladı, ol arqalı xudojnik ómirdi kóre aladı. Estetikalıq 
idealdıń tábiyatı, kerisinshe, bizlerge iskusstvonıń magiyalıq kristalı yaki estetikalıq 
iskerliktiń basqa forması arqalı kórinedi. Biraq, eger, birinshi jaǵdayda «magiyalıq 
kristall» tek ǵana astarlı sóz bolsa, onda ekinshisinde, haqıyqattanda bizler real 
«kristallardı» – reńde, jarıqta, sırtqı pishinde baqlaymız. 
Estetikalıq tárbiya baǵdarları 
Estetikalıq tárbiya insannıń jaslıq rawajlanıwınıń barlıq basqıshlarında iske 
asadı. Adamdı estetikalıq tárbiyalaw procesi ilajı barınsha erteden, onıń dúnyaǵa 
keliwiniń birinshi kúninen baslanıwı tiyis. Sebebi onnan tárbiyanıń nátiyjeligi 
ǵárezli boladı. Adam qanshelli erte adreslik estetikalıq tásirdiń sistemasına kirse, 
sonshelli onıń effektivlilikke iye bolıw itimallıǵı artadı. Erte jastan baslap bala oyın 
iskerligi arqalı qorshaǵan ortalıqtı biliwge aralasadı. Eliklew járdeminde adamlar 
menen qatnasıqqa túsiw hám háreket etiw mádeniyatınıń elementlerine erisedi. 
Qatnasıq hám iskerlik arqalı alınatuǵın tájiriybe mektepke shekemgi balalarda 
haqıyqıylıqqa hám iskusstvoǵa elementar estetikalıq qatnastı qáliplestiredi. 
Bala shańaraqta tuwıladı. Onıń eń dáslepki qatnasıqqa túsiw sheńberi ata-
anası hám jaqın tuwısqanları menen sheklenedi, sol sebepli olardıń baladaǵı 
estetikalıq seziwlerdiń hám eleslerdiń qáliplesiwindegi juwapkershiligi oǵada ullı. 
Keleshektegi insannıń estetikalıq mádeniyatınıń fundamentiniń birinshi 
«gerbishleri» shańaraqta, onıń qáliplesiwiniń eń ertedegi basqıshlarında, balanıń 
aqılıy rawajlanıwı háwij alǵan waqtında qoyıladı. Sol ushında ata-ananıń 
pedagogikalıq sawatlılıǵı, olardıń estetikalıq talaplarınıń xarakteri, shańaraqtaǵı 
mádeniy klimat úlken áhmiyetke iye boladı. 

171 
Tárbiyanıń dáslepki basqıshında qáliplesken tájiriybeler, bilimler, 
emocionallıq-mazmunlıq baǵdarlanıwlar, negizgi baza bolıp, keyin ala olar 
tereńlesedi, bayıtıladı, insannıń estetikalıq mádeniyat sistemasına ósip ótedi. Mektep 
jılları bul process kórkem hám estetikalıq qubılıslarǵa erisiwdiń sensorlıq-seziwlik 
usılların payda etiwde óz sáwlesin tabadı. Yaǵnıy tárbiya hám baha beriw 
tájiriybesine, uqıplılıǵına erisiwde, emocionallıq reakciyalardıń bayıtılıwında kózge 
taslanadı.
Keyingi jaslıq basqıshlarda mádeniy qádiriyatlar sistemasın ruwxıy hám 
predmetlik-praktikalıq ózlestiriw, olardıń dóreliwine tikkeley qatnasıw dawam etedi.
Durıs shólkemlestirilgen estetikalıq tárbiya adamnıń ómiriniń barlıq táreplerin hám 
iskerliktiń barlıq túrlerin ózinde jámleydi.
Insannıń zamanagóy estetikalıq tárbiya sisteması tómendegi baǵdarlarǵa iye: 
- birinshiden, keyin ala adamda estetikalıq kónlikpe hám tájiriybeni 
qáliplestiretuǵın elementar estetikalıq bilimlerdi onda rawajlandırıw. Estetikalıq 
bilim insannıń estetikalıq mádeniyatınıń teoriyalıq hám qádiriyatlıq tiykarların 
qáliplestiredi. 
- ekinshiden, estetikalıq keshirmelerdi seziw uqıplılıǵın rawajlandırıw, 
iskusstvo shıǵarmaların tolıq qabıl etiw hám bahalawǵa tásirin tiygizetuǵın, olardan 
zawıq alıwdı, sapalardı qáliplestiriw. Bunday kórkem tárbiya óziniń bilimlik-
teoriyalıq hám kórkem-ámeliy kóriniwinde tájiriybe, bilim, qádiriyatlıq 
baǵdarlanıw, talǵamnıń birligin támiyinlewshi insannıń kórkem mádeniyatın 
qáliplestiredi. Al estetikalıq ózin bilimlendiriw hám ózin tárbiyalaw bolsa insannıń 
ózin jetilistiriwine baǵdarlanǵan boladı. 
- úshinshiden, adamda tuwılǵannan baslap berilgen dóretiwshilik 
uqıplılıqlardı rawajlandırıwǵa oyatıw. Bunday dóretiwshi talaplardı hám 
uqıplılıqlardı tárbiyalawda ásirese konstruktivlik uqıplılıqlardı: individuallıq 
ekspressiyanı, intuitivlik oylawdı, dóretiwshi qıyallanıwdı, problemanı kóre alıwdı, 
stereotiplerdi jeńip ótiwdi h.b. rawajlandırıw ózgeshe áhmiyetke iye boladı. 

172 
Estetikalıq rawajlanǵan adam gózzallıqtı aktiv dóretiwshige aylanadı, óziniń 
bar bilimlerin hám uqıplılıǵın óziniń átirapındaǵı, kúndelikli turmıstaǵı, minez-
qulıqtaǵı gózzallıqtı dóretiwge baǵdarlaydı. 
Estetikalıq tárbiyanı shólkemlestiriw formaları 
Tárbiya procesin shólkemlestiriw forması onıń maqset hám wazıypalarına 
erisiwdi támiyinleydi, tárbiya procesiniń mazmunın, tárbiya metodların hám 
usılların tańlawdı anıqlaydı. Estetikalıq tárbiya procesin shólkemlestiriw formasında 
onıń nızamlıqları hám principleri iske asadı. 
Estetikalıq tárbiya procesin shólkemlestiriwdiń tómendegishe formaların 
bólip kórsetiwge boladı: 
Háreketti kórsetiw. Pedagog tárbiyalanıwshıǵa háreketti kórsetedi, keyin oǵan 
bul háreketti óz betinshe islewdi tapsıradı. 
Óz betinshe jumıs. Pedagog predmet yaki háreket haqqında aytıp beriw 
procesinde tárbiyalanıwshılarǵa óz betinshe háreketti orınlaw usılın anıqlawdı 
beredi. 
Solay etip, estetikalıq tárbiyanı shólkemlestiriw formaları pedagogtıń 
tárbiyalanıwshılar menen birge jumıs alıp barıwına tiykarlanadı. Tárbiyalıq processti 
shólkemlestiriw formaları tárbiyalanıwshılardıń jas kórsetkishinen ǵárezli boladı. 
Mısalı ushın mektepke shekemgi balalar menen jumıs islew formaları mektep hám 
joqarı tálim oqıwshıları menen jumıs islew formalarınan parıqlanadı. Ol praktikalıq 
tájiriybe, toplanǵan bilimler hám de hár qıylı jastaǵı tárbiyalanıwshılardıń tárbiya 
procesin qabıl etiwi menen baylanıslı boladı. 
Estetikalıq tárbiya metodları 
Tárbiya metodları dep pedagog tárepinen aldıǵa qoyılǵan maqsetke erisiw 
ushın, tárbiya procesi sheńberinde qollanılatuǵın iskerliktiń ózgeshe usıllarına 
aytıladı. 
Estetikalıq tárbiya procesi barısında onı nátiyjeli iske asırıw ushın óz-ara 
baylanısqan hám óz-ara birin biri tolıqtıratuǵın metodlardıń kompleksinen 

173 
paydalanadı. Tárbiya procesin shólkemlestiriwge durıs qatnas bir waqıttıń ózinde 
bir neshe metodlardan birge paydalanıwdı alǵa súredi. Metodlar xabardı jetkerip
beriw usılları hám shólkemlestiriwdiń ámeliy forması boyınsha parıqlanadı. Olar 
kórgizbeli (iskusstvo mısalları menen tanısqanında), sózlik (úlkenler aytıp beredi,
tusindiredi), ámeliy (testlerdi, dóretiwshi jumıslardı ótkeriw) bolıp bólinedi. 
Estetikalıq tárbiya metodları: 
1. 
Isendiriw metodı. Bul metod, eger úyrenilip atırılǵan qubılıs yaki 
predmet gózzal bolsa hám ol tárbiyalanıwshıda pikirdi payda etse qollanıladı. 
Úyreniw kórip atırǵan predmetimizdi sózlik súwretlew hám analizlew menen 
gúzetiledi, dıqqat onıń estetikalıq táreplerine hám ózgesheliklerine awdarıladı. 
2. 
Úyretiw metodı. Bul metod estetikalıq tájiriybe yaki uqıplılıqtı 
ózlestiriwge baǵdarlanǵan ámeliy háreketti (mısalı ushın, stol átirapındaǵı yamasa 
jámiyettegi minez-qulıq qaǵıydaların) ańlatadı. 
3. 
Problemalıq jaǵdaylar metodı. Ol tárbiyalanıwshınıń dóretiwshilik 
uqıplılıǵın rawajlandırıwǵa, háreket etiwge hám dóretiwge bolǵan qálewlerine 
tásirin tiygizedi. Pedagog tárbiyalanıwshıǵa óz betinshe óziniń kórkem oyın iske 
asırıwdı usınıs etedi. Mısalı ushın, qanday da bir kórkem shıǵarmanı oqıp 
bolǵannan keyin, onıń juwmaǵı boyınsha tárbiyalanıwshıǵa ózine unaǵan 
qaharmannıń súwretin salıw tapsırma túrinde beriledi. 
4. 
Birgelikte bastan keshiriwge oyatıw metodı. Balalarda berilgen sezimdi 
rawajlandırıw zárur, sebebi birge qosılıp qıynalıw uqıplılıǵına iye adam, barlıq 
waqıtta qatnasıqqa túsiwden quwanadı, ol qálegen waqıtta basqa adamlardı qollap-
quwatlaydı. Olar ashıq boladı, ózlerin jaqsılıqqa iytermeleydi.
Bularǵa qosımsha estetikalıq tárbiya procesinde gúrriń (estetikalıq tárbiyanıń 
tiykarǵı maqsetine erisiwimiz ushın gúrriń emocionallıq, biliwlik bolıwı tiyis, ol 
háreketti óz betinshe bahalawdıń kelip shıǵıwına hám qıyallanıwǵa tásirin tiygiziwi 
zárúr), lekciya (úlken jastaǵı balalarǵa qollanıladı, ol qızıǵarlı bolıwı ushın 
kórgizbeliliktiń (prezentatsiya, plakatlar, illyustratsiyalar h.b.) hár qıylı túrleri 
menen gúzetiliwi tiyis), sáwbetlesiw (pedagogtıń monologı túrinde bolmay, óz-ara 

174 
emocionallıq boyalǵan pikirler almasıwı bolıwın talap etedi), disput (bir predmet 
yaki waqıyaǵa hár qıylı kózqaraslardı kórip shıǵıwdı hám dodalawdı alǵa súredi) 
sıyaqlı dástúriy metodlar da bar.
Solay etip, estetikalıq tárbiya metodları adamnıń fizikalıq (súwret salıw, 
muzıkalıq áspablarda oynaw h.b.) hám psixologiyalıq (birge qıynalıw, 
quwatlawshılıq, qabıl etiw, oylaw h.b.) uqıplılıqların rawajlandırıwǵa baǵdarlanǵan 
boladı. Usıǵan baylanıslı tárbiyada eń jaqsı nátiyjelerge erisiw ushın onı 
shólkemlestiriw procesinde metodlardıń kompleksinen paydalanıw kerek. 
«Massalıq mádeniyat»tıń jaslardıń estetikalıq talǵamına tásiri 
Mádeniyat kóp qırlı hám hár qıylı bolıp, ol ózgeshe formalardı qabıl etedi. 
Onda hár qıylı baǵdarlardı kóriwge hám belgili tarawlardı bólip kórsetiwge boladı.
Bul ayırmashılıqlar mádeniy qubılıs hám processlerdi klassifikaciyalawdıń tiykarına 
qoyılǵan. Izertlewshiler arnawlı hám kúndelikli mádeniyattı da bólip kórsetedi. 
Birinshige siyasiy-huqıqıy, ilimiy, kórkem mádeniyat kiredi. Ol kópshilik jaǵdayda 
bilimlendiriw procesinde ózlestiriledi. Kúndelikli mádeniyat tiykarınan doslar, 
qurbı-qurdaslar menen qatnasıqta, shańaraqta, belgili bir dárejede ǵalaba xabar 
quralları arqalı ózlestiriledi. Ol kúndelikli turmıstan alınatuǵın bilimlerdi – xalıq 
danalıǵı formasında sáwlelengen morallıq normalardı, aqılǵa say keletuǵın pikirler 
hám juwmaqlardı óz ishine qamtıydı
37
.
Mádeniyattı xalıqlıq, elitarlıq hám massalıq dep bóliw de keń tarqalǵan
38
. Bul 
jerde massalıq dep xalıqtıń kópshilik bólegine túsinikli hám qabıl ete alatuǵın, úlken 
kólemde óndiriletuǵın, kommertsiyalıq xarakterge iye bolǵan, ádette keń jámáát 
ushın professional avtorlar tárepinen dóretiletuǵın mádeniyattı alıp qaraymız. 
Mádeniyattı elitarlıq hám xalıqlıq mádeniyatqa bólip alıp qaraw XIX ásirde
bekkemlendi
39
hám ol jámiyettiń tez pát penen sociallıq jaqtan bólekleniwi menen 
baylanıslı boldı.
37
Qarańız: Ионин Л.Г. Социология культуры. М., 1996. 
38
Qarańız: Флиер А.Я. Культурология для культурологов. М., 2004. 
39
Sonda. 

175 
«Xalıq» hám «elita» degen túsinikler sociologiyalıq ilimde qollanıladı. 
Sotsiallıq elitanıń sózbe-sóz awdarması jámiyettiń eń jaqsı aǵzaları degendi 
ańlatadı. Ol jámiyettiń resurslarına – hákimiyat resursına (siyasiy elita), materiallıq 
baylıqlarǵa (ekonomikalıq elita), intellektuallıq resurslarǵa (intellektuallıq elita) 
kóbirek erise alatuǵın xalıqtıń bir bólegin beredi. Ayırım jaǵdayları dállikke iye 
bolmasada elitanı aristokratiya (jámiyettiń artıqmashılıqqa iye qatlamı, bay yaki 
aqsúyek adamlar) menen salıstıradı. Násillik sosloviyalıq (qatlamlıq) hákimiyattıń 
ornına baylıq hákimiyatı kelgen waqtında, onıń wákillerin «aqshalıq qaltanıń 
aristokratiyası» dep ataǵan. Sociologiyada xalıq dep elitadan bóleklengen, 
jámiyettiń resurslarına artıqmash tárizde qol jeterlik dárejege iye bolmaǵan úlken 
sociallıq toparǵa aytıladı
40
. 
Endi mádeniyat xalıq ushın ba yamasa xalıqtıń mádeniyatı ma degen sorawdı 
analizlep óteyik. Eger «xalıqtıń mádeniyatı» degen atamaǵa iye bolǵan tarawdı 
dıqqatqa alsaq, onda berilgen sorawǵa juwap ayqın kóriniske iye boladı, yaǵnıy ol 
xalıqtıń mádeniyatın, tek ǵana tutınıp atırılǵan emes, al xalıq tárepinen dórelip 
atırılǵan mádeniy qádiriyatlardı da ańlatadı. Bunday hár qıylı baǵdarlardı qamrap 
alıwshı, kóplegen janrlar menen berilgen mádeniyat barlıq waqıtta da ómir súrgen. 
XIX ásirlerdiń ortalarında anglichan arxeologi Dj.Tomson «folklor»
41
degen 
sózdi oylap tapqan. Áste-aqırın bul sóz xalıq mádeniyatınıń shıǵarmaların belgilew 
ushın dúnyanıń kóplegen tillerine kirdi. Xalıq awız eki dóretpeleri (ertekler, 
jańıltpashlar, naqıl-maqallar) menen birge bul iskusstvonıń áhmiyetli baǵdarları 
retinde xoreografiya (ayaq oyını), qosıq aytıw dóretiwshiligi (lirikalıq qosıqlar, 
romanslar, balladalar, házil-aytıslar), quwırshaq teatrı hám de ámeliy iskusstvo 
(naǵıs salıw, oyınshıqlar jasaw h.b.) alıp qaraldı. 
Kúndelikli sanada folklor – diyxanlardıń ortalıǵında payda bolǵan 
mádeniyattı ańlatadı. Basqa da sociallıq qatlamlardıń qáliplesiwi menen isshilerdiń 
folklorı da (mısalı, qaraqalpaqlardıń ertekleri), qala folklorı (romanslar, balladalar, 
40
Қaran’ız: Тощенко Ж. Социология. М., 1999. 
41
Folklor – inglis
so’zi bolıp, folk - xalıq, lore - bilim, danalıq degendi ańlatadı. 

176 
anekdotlar) qáliplesti. Balalardıń da, ádebiy de, súwretlew óneriniń de (ápiwayı 
jivopis) folklorların bólip alıp qaraladı. 
Mádeniy ónimlerdi texnikalıq tiklew usıllarınıń dóreliwine shekem (muzıka, 
táspirlewler, tekstler) «xalıqtıń kórkem mádeniyatı» hám «folklor» túsinikleri 
barabar alıp qaralǵan. Xalıq ózin ózi mádeniy ónimler menen támiyinlep otırǵan: 
qosıqlardı dóretken hám aytqan, erteklerdi oylap tapqan, úylerin hám 
paydalanatuǵın nárselerin bezegen. Bir tárepten, jámiyettiń massalıq jámiyetke 
aylanıw processleri, ekinshi tárepten, tekstlerdi, táspirlewlerdi, seslerdi kóp tirajlı 
etiw texnologiyasınıń dóreliwi xalıqtıń mádeniyatın folklorǵa (mádeniy 
dóretiwshilik) hám massalıq mádeniyatqa (mádeniy tutınıw) bólip jiberdi. 
Xalıq iskusstvosında ádette ápiwayı adamlar dep aytılatuǵınlardıń 
kózqarasları óz sáwlesin tapqan. Áńgimelerde hám ańızlarda, lirikalıq qosıqlarda 
hám aytıslarda, naqıl hám maqallarda bizler tek ǵana konkret tariyxıy waqıttıń 
kórinislerin tawıp qoymastan, jaqsılıq, sulıwlıq, ádillik, birlik idealları sıyaqlı 
ólmeytuǵın sociallıq hám mádeniy qádiriyatlardıń da kórinislerin kóriwimizge 
boladı. 
Bunday iskusstvo hárbir adamnıń turmısındaǵı tiykarǵı waqıyalardı 
belgileytuǵın (balanıń tuwılıwı, úlken ómirge kiriwi, neke qıyıw, óli menen 
xoshlasıw) birge miynet etiw barısında, bayramlarda, kóplegen úrip-ádet hám 
dástúrlerimizdi saqlaǵanımızda dórelgen. Xalıqtıń mádeniyatı dóretiwshiler hám 
tutınıwshılar degen bóliniwdi bilmeydi. 
Folklordıń kórkemlilik ózgesheligin qollanılatuǵın usıllardıń dástúriyligi 
beredi. Mısalı ushın, ertekler kópshilik waqıtta «bir bar eken, bir joq eken…» degen 
sózler menen baslanadı, al «olar baxıtlı turmıs keshirgen eken» degen sózler menen 
tamamlanadı. 
Solay etip, xalıqtıń mádeniyatı xalıqtıń mentalitetiniń, mádeniy-tariyxıy 
dástúrleriniń ózgesheliklerin sáwlelendiredi. 
Joqarǵı iskusstvo hárbir adam ushın, biraq hámme ushın emes degen pikirge 
toqtap óteyik. Elitarlıq mádeniyat jámiyettiń artıqmashılıqqa (privilegirovannaya) 

177 
iye bolǵan bólegi tárepinen yaki onıń buyrıǵı boyınsha qánige xudojnikler, 
jazıwshılar, muzıkantlar tárepinen dórelgen. 
Jámiyette ózgeshe elitarlıq oray payda bolǵan, ol sapalı mádeniyattıń 
rawajlanıwın 
qollap-quwatlap 
otırǵan. 
Ayırım 
ilimpazlardıń 
bergen 
maǵlıwmatlarına qaraǵanda bul oraydıń massalıq mádeniyattıń tásiri asıtında 
gúzetilip atırılǵan ıdırawı tek ǵana mádeniyattıń joq bolıwına emes, al bir pútin 
jámiyettiń joq bolıwına alıp keliwi múmkin
42
. 
«Elitarlıq mádeniyat» degen termindi názik iskusstvonıń, ádebiyattıń, 
muzıkanıń shıǵarmalarına qollanadı, sol sebepli, elitarlıq, yaki joqarǵı iskusstvo 
haqqında aytadı. Bul iskusstvonıń tiykarǵı tutınıwshısı retinde jámiyettiń sawatlı 
hám qurǵın bólegi alıp qaralǵan. Xalıqtıń elitarlıq mádeniyattan bólekleniwi, eń aldı 
menen, bul mádeniyattıń ónimlerine materiallıq qatnasta xalıqtıń qol jeterli dárejede 
bolmawı, buǵan qosımsha xalıqtıń tiykarǵı massasınıń sawatsızlıǵı menen 
baylanıstırılǵan. Ilimniń ayırım wákilleri bul faktorlar saplastırılǵan waqtında, 
ilhamlanǵan xalıq ullı jazıwshılardıń shıǵarmaların bazardan alıp ketedi degen 
pikirlerdi aytadı. Biraq reallıq basqasha bolmaqta. Bul haqqında ilimpazlar bılay 
deydi: burınǵı waqıtta massalar iskusstvoǵa kiriw imkaniyatına iye bolmaǵan. 
Muzıka, súwretlew óneri hám kitaplar baylar ushın erisiletuǵın lázzetleniwlerdi 
bergen. Kámbaǵal, ápiwayı adamlar, eger, olarda imkaniyat bolǵanda ǵana usınday 
lázzetleniwlerge erise alǵan bolar edi
43
. Biraq házir hámme oqıy alаtuǵın, 
muzeylerge barıw, muzıka esitiw imkaniyatlarına iye bolǵan dáwirde, massalardıń 
bul nárseler haqqında pikirleri reallıqqa aylanǵanında, ullı iskusstvonıń tek ǵana 
tikkeley seziwlik lázzetleniw emes ekenligi ayqın boldı. Bolmasa olar pechenyedey, 
kokteyldey mádeniy talǵamǵa iye adam ushın da, sawatsız ushın da lázzet bergen 
bolar edi.
Elitarlıq mádeniyattı qabıl etiw sawatlılıqtıń belgili dárejesin, keń mádeniy 
krugozordı, rawajlanǵan estetikalıq seziwdi, jaqsı talǵamdı talap etedi degen pikir 
de qáliplesken. Bul sapalar kimgedur tiyisli bolmasa, olardıń jámiyette bolsa sanı 
42
Qarańız: Флиер А.Я. Культурология для культурологов. М., 2004. 
43
Qarańız: Kórsetilgen miynet. 

178 
kóp, joqarı iskusstvonıń dóretpelerine biypárwa bolıp qala beretuǵınlıǵı anıq. 
Basqasha aytqanda, olar xalıqtıń estetikalıq jaqtan rawajlanǵan bólegine 
baǵdarlanǵan boladı. 
Elitarlıq mádeniyatqa avangardtı da kirgizedi. Jámáát, ásirese, dáslepki 
basqıshlarda, bul baǵdarǵa sın kóz benen qatnas jasaydı. Avangardlıq iskusstvonıń 
wákilleri adamnıń seziw hám oyların, onıń qorshaǵan ortalıq penen óz-ara qatnasın 
basqasha jańasha sáwlelendiriwge háreket etedi. Avangardist-avtorlar ózgeshe 
áhmiyetti ózleriniń shıǵarmaların dóretken waqıtta formaǵa beredi. Avangardlıq 
shıǵarmalar jańa maneranı, kórkem koncepciyanı uzaq waqıt hám ástelik penen 
ózlestirwdi talap etedi. Biraq mádeniyattıń qálegen tarawı sıyaqlı avangard 
professionallıqtıń, haqıyqıy dóretiwshiliktiń joqlıǵın «dóretiwshi izleniw» degen 
sózler menen jasıratuǵınlardan erkin bola almaydı. Qoyılǵan máseleniń quramalıǵı 
hám jeke óziniń múmkinshiliklerin sáykeslendirmeytuǵınlarda boladı. 
XX ásirdiń baslarındaǵı avangardlıq baǵdarlardıń ishinde futurizm hám 
kubizmlerdi bólip kórsetiwge boladı
44
. Al XX ásirdiń ortalarında onıń wákilleri 
retinde abstrakcionist xudojniklerdi alıp qarawımızǵa boladı. Avangard, 
dekadanstay mádeniyat tarawınıń qánigeleri tárepinen «taza iskusstvo»nıń 
principlerin iske asırıwshı retinde alıp qaraladı. 
«Taza iskusstvo» teoriyası XIX ásirde óziniń rawajlanıwına iye boldı. Oǵan 
say kórkem shıǵarmalardı dóretiwshilerdiń jámiyetlik tán alıwshılıqtı, arzan ataqqa 
iye bolıwdı izlewiniń keregi bolmadı. Sulıwlıq, kórkem novaciyalar, formanı izlew, 
ózin sáwlelendiriwdiń erkinligi – «iskusstvo iskusstvo ushın» dewshilerdiń tiykarǵı 
principlerin beredi. «Taza iskusstvonı» estetikalıq qabıl etiwde aktsent syujetten 
formaǵa ótedi. 
Izertlewshilerdiń pikirinshe, joqarı iskusstvo tıńlawshıdan, tamashagóyden 
belgili bir ara qashıqlıqtı talap etedi. Onıń dóreliwine iskusstvonı qabıl etetuǵın 
44
Qarańız: Бранский В.П. Искусство и философия: Роль философии в формировании и восприятии 
художественного произведения на примере истории живописи. Калининград. 1998. 

179 
(muzey, koncert zalların, opera teatrların) zallardı saltanatlı bezew tásirin 
tiygizedi
45
. 
Xalıqlıq, elitar hám massalıq mádeniyatlardıń ara qatnas máselesi házirgi 
waqıtta aytıslı máselelerdiń birin beredi. Keń tarqalǵan kózqarasqa sáykes massalıq 
mádeniyat xalıqlıq mádeniyattı qısıp shıǵarmaqta hám de elitar mádeniyattıń 
poziciyasın ıdıratpaqta, jámiyettiń ruwxıy rawajlanıwına usınıń menen birge keri 
tásirin tiygizbekte. Bunday kózqaras turmıstıń processlerin hám qubılısların 
baqlawlar menen bekkemlenbekte. Dúnyanıń kóplegen mámleketlerinde adamlardıń 
sawatlılıq, bilimlilik dárejesiniń sózsiz ósiwine qaramastan, sapalı mádeniyattı 
tutınıwshılardıń sanı kóbeymey atır (bunı bizler ádebiy klassikanıń tirajınan, 
muzeylerdi, koncert zalların, kórkem kórgizbelerdi barıp kóriwshilerdiń sanınan 
bilemiz). Bilimli adamlardıń kópshiliginiń massalıq mádeniyattıń dóretpelerine-aq 
kewli toladı. Bul adamlar, ádette, qanday jarlı mádeniy «dietaǵa» ótip atırǵanlıǵın 
túsinedi. Olar oqıytuǵın kitap hám gazetaların tómen sapalı oqıw (chtivo), 
tıńlaytuǵın muzıkasın «popsa», kóretuǵın filmlerin «ujastik» hám «defektivler» dep 
aytadı. Usıǵan qaramastan, sol aytılǵanlardı oqıydı, kóredi hám tıńlaydı. Bunı bizler 
qorshaǵan ortalıqqa hám ózimizge ózlerimizdiń jumısta sharshaǵanlıǵımız hám 
gózzallıq penen qatnastan dem alıw múmkinshiligine iye bolıwdı, kúndelikli 
problemalardan uzaqlasıwdı qáleytuǵınlıǵımızdı, kútetuǵınlıǵımızdı aytıp 
túsindiremiz. Biraq mádeniyat tarawınıń qánigeleriniń aytıwı boyınsha, massalıq 
mádeniyattıń dóretpelerinen úzliksiz paydalanatuǵın adamlardıń kópshiliginiń sapalı 
mádeniyatqa talǵamınıń qashandur oyanıwın seziwiniń ózi gúmandı payda etedi. 
Solay etip, massalıq mádeniyat sapalı mádeniyattıń múmkin bolǵan 
auditoriyasın taraytadı hám ulıwma mádeniy dárejeni páseytedi. 
Xalıq dóretiwshiligine keletuǵın bolsaq, onda onıń búrtikleri populyar 
mádeniyattıń qúdiretli tásiriniń astında sónedi. Awıllarda haqıyqıy xalıq qosıqların 
esitiwdiń hám ayaq oyınlardı kóriwdiń ózi kemeyip atır desek qátelespeymiz. 
Bayramlar hám xalıq seyilleri estradalıq qosıqlar, radio yaki telekórsetiwler arqalı 
esitilgen házil hám anekdotlar menen gúzetiledi. Al koncertlerde shıǵatuǵın folklor 
45
Atı kөrsetilgen miynet. 

180 
ansamblleri massalıq mádeniyattıń tiplik úlgisin beredi. Bul shıǵıwlardaǵı 
kostyumler, muzıkalı aranjirovkalar, oyınlıq plastika professional avtorlar tárepinen 
dóreledi hám oylap tabıladı. Biraq basqa da kózqaras bar. Mádeniyatlardıń birge 
jasawı házirgi zamanagóy jámiyettiń ajıralmas bólegin beredi. Olar bir birin 
azıqlandırıp otıradı, olardıń arasındaǵı shegaralarda háreketsheń boladı. Mısalı,
ádebiy klassikanı tabıslı ekranlastırıw onıń keńnen taralıwına tásirin tiygizedi. 
Televizor arqalı F.Dostoevskiydiń «Aqmaq (Idiot)» degen romanı boyınsha film 
kórsetildi. Onı millionlaǵan televizor kóriwshiler kórdi. Kitapxanashılardıń aytıwı 
boyınsha, filmdi kórgennen keyin bul ullı shıǵarmanı oqıytuǵın adamlardıń sanı 
kóbeygen
46
. 
Joqarı iskusstvonıń kórkem usılları massalıq mádeniyat tárepinen qabıl 
alınadı, hám usıǵan baylanıslı keyingisiniń dárejesi kóteriledi. Mádeniyatlar 
arasındaǵı shegaralardıń salıstırmalılıǵın romans hám djaz muzıkasınıń mısalında 
kórsetsek boladı. Romanstıń Watanı retinde Ispaniya alıp qaraladı. Bul qosıq óneri 
dúnyanıń kóplegen ellerinde keńnen tarqaldı. Xalıqtıń dóretiwshiliginde romans 
qayta islendi hám onıń ajıralmas bólegine aylandı. Djaz muzıkası xalıqtıń 
dástúrlerin hám massalıq mádeniyattıń belgilerin ózine sińirgen bolıp, búgingi kúni 
djaz kompoziciyaları konservatoriyanıń zallarında orınlanbaqta. 
Zamanagóy jámiyettiń massalıq mádeniyatınıń ózgeshelikleri 
«Massalıq mádeniyat» termini hár qıylı mádeniyat ónimlerin, olardıń 
tarqalıwın hám dóreliwin óz ishine qamtıydı. Eń aldı menen, olarǵa ádebiyat, 
muzıka, kórkem óner shıǵarmaları, kino- hám videofilmler (belletristika, komiksler, 
pop-muzıka, trillerler, blokbasterler, plakatlar h.b.) kiredi. Olarǵa kúndelikli minez-
qulıq, sırtqı kórinis úlgilerin de kirgizemiz. Berilgen normalar hám úlgiler hárbir 
úyge ǵalaba xabar quralları, reklama, moda institutları arqalı kiredi. 
Massalıq mádeniyattıń endi ózgesheliklerine toqtap óteyik. 
Hámmeniń shaması jetetuǵın (obshedostupnost) ózgeshelik. Hámmeniń 
qolınıń jeterligi hám tanıw massalıq mádeniyattıń tabısınıń (tabısqa erisiwiniń) 
46
Qarańız: Массовая культура. // Под ред. К.З.Акопян и др. М., 2004. 

181 
tiykarǵı sebepleriniń birin beredi. Ayırım jaǵdaylarda onıń ápiwayılıǵı (primitivligi) 
haqqında da aytıladı. Bul tanılǵan ayıp belgili dárejede ádil de. Massalıq 
mádeniyattıń dóretpeleriniń ońaylıǵı (qolaylıǵı) kópshilik jaǵdayda obyektivlik 
sebepler menen anıqlanadı. Massalıq jámiyettiń, usıǵan baylanıslı massalıq 
mádeniyattıń qáliplesiwi, miynettiń urbanizatsiyalanıwı hám industrializatsiyalanıwı 
processleri menen baylanıslı. Qalada adam jekpe-jek quramalı hám qatań dúnya 
menen qaladı. Jańa ortalıqqa beyimlesiw ruwxıy kúshlerdiń kóp sarplanıwın, nervlik 
keskinlik halattı talap etedi. Usınday awhaldı sanaat kárxanalarındaǵı ádetke 
aylanbaǵan jumıs ta talap etedi. Intensiv dem alısqa bolǵan talap – kóp kúsh 
sarplanatuǵın hám monotonlı miynet kúninen keyin tezlik penen psixologiyalıq teń 
salmaqlıqtı, energiyanı qayta tiklew talabı ósedi. Sol sebepli adam kitap 
prilavkalarınan (tekshelerinen), kinozallardan, ǵalaba xabar qurallarınan eń aldı 
menen qabıl etiw jeńil bolǵan, kewildi kóteretuǵın filmlerdi, basılmalardı izleydi. 
Olar ushın ol pul sarplawǵa da qayıl boladı. Aldın jeńil belletristikaǵa, ashıq, 
tásirsheń kartinkalarǵa, keyin ala filmlerge (komediyalarǵa, melodramalarǵa), 
belgili namalardan turatuǵın grammofonlı plastinkalarǵa tólewge uqıplı talap payda 
boldı. Bul talap xalıqtıń sawatlılıǵı, tabısları artqan sayın, jumıs kúniniń qısqarıwı 
hám «dem alıs zonasınıń» keńeyiwi menen ósti. Massalıq mádeniyat eń aldı menen 
«dem alıw zonasın» ańlatadı. Ol máńgi sorawlardıń sheshiliwine dıqqat 
awdarmaydı. 
Massalıq mádeniyattıń dóretpeleriniń ápiwayılıǵın tek ǵana tómen dáreje 
menen baylanıstırıwǵa bolmaydı. «Massalıq mádeniyat» túsinigi «jaman 
mádeniyat» túsinigine teń kelmeydi. Massalıq mádeniyattıń dóretpeleri gózzal da, 
orta dárejeli de hám tómen de bolıwı múmkin. Massalıq mádeniyatta óziniń shıńıda 
bar, mısalı «Bitlz» muzıkası, E.Piaftıń qosıqları, M.Mitchelldiń «Samal menen alıp 
ketilgenler (Unesennıe vetrom)» romanı. Massalıq mádeniyat shegarasında 
iskusstvonıń kórnekli wákilleri bolǵan L.Orlova, N.Cherkasov, J.Goben, Lui de 
Fyunes sıyaqlı akterlar, ayaq oyınshı F.Aster, belgili qosıqshı M.Lants, 
kompozitorlar F.Lou, I.Dunaevskiy, kinorejisserlar G.Aleksandrov, I.Pırevler 
xızmet etken.

182 
Qızıqtırarlıq (zanimatelnost) ózgesheligi. Bul belgi massalıq mádeniyattıń 
kóplegen shıǵarmalarına tán. Qızıqtırarlıq adamlardıń kópshiligine túsinikli bolǵan 
hám turaqlı qızıǵıwshılıqtı payda etetuǵın turmıstıń hám emociyalardıń sonday 
táreplerine: muhabbat, shańaraqlıq problemalar, zorlıq, qorqınıshlı waqıyalar, bastan 
keshirmelerge dıqqat awdarıw menen támiyinlenedi. Ádebiy shıǵarmalardıń 
avtorları syujetti shiyelenistiriwge umtıladı, oqıwshını shıǵarmanıń ne menen 
tamamlanatuǵınlıǵın shıdamsız kútiwge úndeydi. Detektivlerde waqıyalar tez pát 
penen bir birin awmastıradı. Shıǵarmalardıń qaharmanları ápiwayı hám túsinikli, 
olar uzaq pikirlewlerge jol qoymaydı, al nátiyjeli háreket etedi. Jiyi-jiyi oqıwshını 
baxıtlı sheshim, juwmaq kútedi: shańaraqlar qosıladı, jınayatshılar is-háreketine, 
qılmısına say jazalanadı, dushpanlar jeńiledi h.b. Ózgeshe dıqqat videoqatarlarǵa 
awdarıladı. Táspirlew tekstke salıstırǵanda kórgizbeli boladı. Sebebi belletristikanı 
oqıǵanımızda bizler kórgizbeli obrazlardı ózlerimiz dóretemiz, qıyallanıwdı iske 
asıramız. Kórgizbeli, vizuallıq qabıl etiwge dıqqat awdarıw masalıq mádeniyatqa 
tán bolıp tabıladı. 
Seriyalılıq, tirajlılıq. Massalıq mádeniyattıń bul belgisi ekilikke iye bolǵan 
halda kórinedi. Eń aldı menen ol massalıq mádeniyattıń ónimleriniń adamlardıń keń 
qatlamı tárepinen tutınıwǵa mólsherlengen úlken sanda shıǵarılıwında óz sáwlesin 
tabadı. Kitaplar millionlaǵan baspa tabaqta shıǵadı, seriallardı da millionlaǵan 
tamashagóyler televizor arqalı kóredi. Reklamalıq roliklerdi de kóretuǵın 
adamlardıń da sanı az emes. Ekinshi tárepten, belgili seriyalıqqa iye bolıw syujetlik 
adımlardıń belgili dárejede qaytalanıwında da, qaharmanlardıń uqsaslıǵında da 
kórinedi. Mısalı ushın, óziniń turmıs jolın qıyın jaǵdaylarda baslaǵan kámbaǵal, 
biraq jaqsı qız – Zolushkanıń obrazı hár qıylı túrlerde (jetim, jaqsı kórgen adamı 
aldap ketedi h.b.) qollanıladı, biraq ol óziniń miynet súygishligi menen, aq 
kókirekligi, súykimliligi, ádilligi menen táǵdirin ózgertedi, tabısqa (jaqsı kúyewge 
shıǵadı, kásiplik ósiwge, baxıtqa) erisedi. Zolushkanıń ańızı hár qıylı ellerdiń 
seriallarında keńnen qollanıladı.
Qabıl etiwdiń passivligi. Bul ózgeshelikti massalıq mádeniyat qáliplesip 
atırǵan waqıtta alımlar aytıp basladı. Belletristika, komiksler, jeńil muzıka 

183 
oqıwshıdan, tıńlawshıdan, tamashagóyden intellektuallıq hám emocionallıq 
kúshlerdi qabıl etiw ushın talap etpeydi. Bul belgini vizuallıq janrlardıń (kino, 
telekórsetiw) rawajlanıwı tek ǵana kúsheytti. Jeńil ádebiy shıǵarmanı oqıy otırıp, 
bizler, sózsiz, bul jerdegi waqıyanı ózlerimiz aqırına shekem oylap, qaharmanlardıń 
ózlerimiz obrazın dóretemiz. Ekranlıq qabıl etiw bizlerden bunı talap etpeydi.
Video arqalı qabıl etiw, mádeniyat tanıw boyınsha qánigelerdiń pikirinshe, oqıǵanǵa 
salıstırǵanda, kewildi kóteriwdi ańlatadı. 
Kommerciyalıq xarakter. Massalıq mádeniyat sheńberinde dóreletuǵın 
mádeniy ónim massalıq satıwǵa mólsherlengen tovardı ańlatadı. Onıń ushın tovar 
demokratiyalıq bolıwı tiyis, yaǵnıy hár qıylı jınıstaǵı, rasadaǵı, diniy isenimdegi, 
maǵlıwmatlı adamlardıń úlken bólegine, kópshiligine unawı tiyis. Sonıń ushın da, 
bunday ónimdi islep shıǵarıwshılar ulıwma, fundamentallıq adamlıq emociyalarǵa 
baǵdarlanǵan boladı. Kishkene balanıń kúlkisiniń, biri birin jaqsı kórgenlerdiń baxtı, 
jaqsılıqtıń utısqa erisiwiniń, jamanlıqtıń jazalanıwınıń hesh kimge unamawı 
múmkin emes, sulıw hayallarǵa qaraw hámmege jaqsa kerek. Massalıq 
mádeniyattıń folklorlıq derekleriniń biri retinde, usıǵan baylanıslı, sıyqırlı 
erteklerdiń alıp qaralıwı tosınnan emes. 
Massalıq mádeniyattıń shıǵarmaları tiykarınan qánigeler tárepinen dóreledi: 
muzıkanı qánige kompozitorlar jazadı, filmlerdiń stsenariylerin qánige-
ádebiyatshılar, reklamanı qánige-dizaynerler dóretedi. Biraq sonıda aytıp ótiw orınlı 
boladı, «massalıq adam» oǵan usınǵan nárseni ǵana tutınıp qoymaydı. Massalıq 
mádeniyat tolıǵı menen bazar rejiminde ómir súredi. Al bul bolsa bazardaǵı tovardıń 
bahası, kólemi, sapası usınıs hám talaptıń quramalı kombinatsiyalarınıń nátiyjesin, 
olardıń bir birine iykemlesiwin ańlatadı. Massalıq mádeniyattıń bazarı satıwshıǵa 
salıstırǵanda kóbirek tutınıwshınıń bazarın (yaǵnıy mádeniyattı pulǵa almastırıw 
shártin satıwshı emes, al tutınıwshı belgileydi) beredi. Eger massalıq tutınıwshı 
konservatoriyadan koncertlerdi beriwdi talap etse, massalıq mádeniyat bazarı onı 
orınlawǵa háreket etedi. Biraq bul bazardaǵı satıwshılar da aktiv boladı, ózlerindegi 
bar ónimge óziniń tovarın reklama qılıw arqalı talaptı qáliplestiriwge urınadı. Olar 
mádeniy tutınıwdıń sanlı hám sapalı parametrlerine ózine qolaylı jaǵdaydı jaratıw 

184 
arqalı tásir etiwge umtıladı. Biraq massalıq mádeniyat bazarı ushın xalıqqa tásir 
ótkiziw (mısalı reklamanıń járdeminde) anaw yaki mınaw dóretpege, orınlawshıǵa, 
eger olar auditoriyanıń kútkenine sáykes kelmese, massalıq talaptıń payda bolıwına 
alıp kelmeytuǵınlıǵı tiplik jaǵdaydı beredi. 
Endi bizler massalıq mádeniyattıń qáliplesiw ózgesheligine toqtap óteyik. 
Massalıq mádeniyattı turmısımızǵa massalıq jámiyettiń hám onıń dóretken 
«massanıń adamınıń» qáliplesiwine alıp kelgen processler kirgizedi. Sebebi bul 
sociallıq qubılıslar tıǵız baylanısqan. «Massalıq adam» hám «massalıq 
mádeniyattıń» óz-ara bir birin anıqlaytuǵınlıǵın tómendegishe táriplesek boladı: 
«massalıq iskusstvonıń aynasındaǵı óziniń sáwlesine qaray otırıp «massalıq adam» 
óziniń kishigirim ekenligin hám áhmiyetli emesligin sezbeydi, sebebi ol óziniń 
basqalarday ekenligine isenedi. Zamanagóy massalıq mádeniyat kishkene adamnıń 
dúnyasın hám onıń kishigirim kúndelikli qádiriyatların nızamlastıradı, hám massalıq 
mádeniyattı ádettegidey paydalanıp, adam óziniń turmısınıń da hám massalıq 
mádeniyattıń da dóretiwshi xarakterge iye emesligine kewil awdarmaydı»
47
. 
Massalıq 
mádeniyat 
tómendegi 
processlerdiń: 
mádeniyattıń 
sekulyarizatsiyasınıń 
(dúnyalıq 
mádeniyattıń 
shirkewlikten 
bólekleniwi), 
urbanizatsiyanıń (xalıqtıń hám ekonomikalıq turmıstıń qalalarda jámleniwi), 
mádeniyat tarawına da bazar qatnasıqlarınıń tarqalıwınıń, ulıwma bilimlendiriw 
sistemasınıń qáliplesiwiniń, texnikalıq progresstiń tásiri astında júzege keledi. Solay 
etip, massalıq jámiyettiń qáliplesiwindey massalıq mádeniyattıń payda bolıwı
globallıq sotsiomádeniy alǵa ilgerlewler menen baylanıslı bolǵan (al adamlardıń keń 
qatlamınıń talǵamınıń tosınnan buzılıwınıń nátiyjesinde emes). 
Jámiyette barlıq waqıtta xalıq tárepinen emes, al xalıq ushın dórelgen 
mádeniyat bolǵan. Mısalı ushın, orta ásirlerde ol shirkewlik dástúrlerdiń 
shegarasında ómir súrgen. Onı túsiniw hám qabıllaw ushın arnawlı tayarlıqtıń, 
sawatlılıqtıń keregi bolmaǵan. Ol qabıl etiwdiń universallıq psixologiyalıq 
mexanizmlerine qaratılǵan, emocionallıq tarawǵa baǵdarlanǵan, rawajlanıwdıń hár 
qıylı dárejesindegi adamlarǵa mólsherlengen. Biraq bizler ushın basqa nárse 
47
Qarańız: Ортега-и-Гассет Х. Дегуманизация общества // Эстетика. Философия культуры. М., 1991. 

185 
áhmiyetlirek: shirkewdiń ishinde rawajlanıp atırǵan mádeniyat adamdı joqarı 
ruwxıy qádiriyatlarǵa baǵdarlaǵan, al massalıq mádeniyat haqqında bul nárseni ayta 
almaymız. 
XIV ásirden baslap iskusstvonıń shirkewlik janrlarınan dúnyalıqqa: xramnan 
sarayǵa, ikonadan portretke hám peyzajǵa, qosıq aytıwdan operaǵa ótiw baslandı. 
Biraq bul dúnyalıq mádeniyattı jámiyettiń sawatlı adamları ǵana qabıl etken, yaǵnıy 
olar elitarlıq bolǵan. 
XIX hám XX ásirlerdiń kesilispesinde jámiyettiń mádeniy rawajlanıwında 
jańa basqısh qáliplesedi: sawatlılar ushın mádeniyat óziniń ómir súriwin dawam 
ettire otırıp, barlıq adamlar ushın mádeniyatqa óziniń ornın berip baslaydı. 
Belletristika, komiksler, bulvarlıq pressa sıyaqlı massalıq mádeniyattıń tiykarǵı 
janrları hám baǵdarları tez pát penen qáliplese basladı. XIX ásirdiń texnikalıq 
jetiskenlikleri kinematograftıń payda bolıwına tásirin tiygizdi. Gazetanı oqıwǵa 
salıstırǵanda filmdi kóriw elementarlıq sawatlılıqtı da talap etpeydi. Fotografiya 
(súwretke alıw) keń tarqaldı. Al grammofonlıq jazıwdıń payda bolıwı massalıq 
mádeniyattıń jeńil muzıka dep atalatuǵın baǵdarınıń rawajlanıwına jol ashtı. XX 
ásirdiń ortalarında massalıq mádeniyattıń texnikalıq múmkinshilikleri radio hám 
televidenieniń rawajlanıwına baylanıslı keńeydi. Sol ásirdiń keyingi on jıllıǵı dúnya 
júzilik kompyuterlik tarmaq – Internettiń dóreliwi hám onıń tez pát penen 
rawajlanıwı menen gúzetilmekte. 
Ózbekstanda massalıq mádeniyattıń qáliplesiwi máselesi hám onıń 
ózgeshelikleri 
Biziń jámiyetimizdegi massalıq mádeniyattıń jaǵdayın túsiniwimiz ushın 
burınǵı awqamnıń qáliplesiwiniń alǵı shártlerine dıqqat awdarıwımız tiyis. Usıǵan 
baylanıslı onıń tariyxında 1840-1850-jıllar aralıǵı úlken áhmiyetke iye bolǵan, bul 
dáwirdi shártli túrde sociallıq seziwler dáwiri dep aytsaq ta boladı. Biziń 
jámiyetimizde massalıq jámiyet bolmaǵan waqtında da, ol haqqında pikir bar 
bolǵan, pikir bolǵanda da unamsız bolǵan, ol Evropadaǵı belgili processlerdi 
baqlawlardıń nátyjesinde qáliplesken. Usı waqıtları A.Gercen «Evropalıq 

186 
mádeniyattıń taza hám eń keyingi sózi – sawatlı kórgensiz»
48
dep jazǵan. Filosoflar 
Batıs mádeniyatına qarsı shıqpaǵan, olar onı bilgen hám jaqsı túsingen. Olar tek bul 
mádeniyattıń ápiwayılastırılıwına qarsı bolǵan. 
Keyingi áhmiyetli tariyxıy dáwir – XIX ásirdiń keyingi on jıllıǵı – bul dáwir 
massalıq jámiyettiń qáliplesiwi menen sıpatlanadı. Bul dáwirde dúnyanıń sanaatınıń 
kóteriliwi gúzetiledi, temir jollar qurıladı, bir pútin bazar keńisligi qáliplesedi. 
Massalıq fabrikalıq óndiris hám massalıq tutınıw payda bolǵan. Jańa massalıq 
talaplarǵa xızmet etetuǵın óndiris tarawları dórelgen, mısalı mebel, qaǵaz islep 
shıǵaratuǵın fabrikalar, tayar kóyleklerdi óndiretuǵın masterskoylar payda bolǵan. 
1905-1907-jıllardaǵı revolyuciyadan keyin «jańa adamnıń» bahası ózgerdi. 
Olarda nigilizmniń belgileri, úrip-ádet, dástúrlerge biyparwalıq, «ruwxıy úysizlikti», 
turmıslıq hám sociallıq jaqtan kámbaǵallıqtı kóriwge bolatuǵın edi
49
. 
1920-1930-jıllarǵa kelip, jámiyettegi «massanıń adamınıń» qáliplesiw 
protsesi basqasha tiykarda júz berdi. Eki jaǵday sheshiwshi xarakterge iye boldı: 
jámiyetlik-siyasiy dúzimniń hám hákimiyat rejiminiń ózgeriwi hám tezlik penen 
iske asırılǵan industriallastırıw. Olarǵa toqtap óteyik. Burınǵı hákimiyat ózin 
massanıń, rabochiy hám kámbaǵal diyxanlardıń hákimiyatı dep daǵazaladı. Orta 
klassqa tiykarlanǵan hám olardıń máplerin sáwlelendirgen Batıstaǵı massalıq 
mádeniyatqa salıstırǵanda, burınǵı awqamda massalıq mádeniyat tómengi qatlamnıń 
máplerine baǵdarlandı. Batıs jámiyetiniń – molshılıq, individual tabıs, komfort, 
shańaraqtıń tınıshlıǵı, turaqlılıq sıyaqlı qádiriyatları biykarlandı. Buǵan qosımsha 
qáliplesip atırǵan massalıq mádeniyat industriyaǵa shekemgi, dástúriy jámiyettiń – 
teńlikke tiykarlanǵan bólistiriliwi, kollektivizm, miynetlik óz-ara járdem, ózin 
qurbanlıqqa ákeliwshi asketizm sıyaqlı qádiriyatların ózinde jámleydi
50
. 
Burınǵı awqamda óziniń siyasiy hám kásiplik elitası payda bolǵan, ol óz 
ishine partiyalıq-mámleketlik joqarıdaǵılardı, kommunistlik chinovniklerdi, ilim 
ham mádeniyattıń joqarı is haqıǵa iye xızmetkerlerin, professuranı hám basqa da 
48
Герцен А. Избр.филос.произв. В 2-х т. Т. 2. 1946. С. 78. 
49
Кучевский В.Б. Социальная философия: общество и сферы его жизнедеятельности. М., 2003. 
50
Qarańız: Хомяков А.С. О старом и новом. М., 1988. 

187 
toparlardı qamtıdı. Reallıqta bolsa olar burınǵı awqamnıń massalıq mádeniyatınıń 
tiykarǵı tutınıwshıların berdi. 
Industriallastırıwǵa baylanıslı jámiyet turmısına konveyerlik óndiris, sanaatlıq 
úy qurılısı, avtomobiller, radio, aviatsiya h.b. kirdi. Sovetlik massalıq texnologiyalar 
kópshilik jaǵdayda evropalıq hám amerikalıq úlgiler menen anıqlandı. Texnikalıq 
sheshimlerdiń uqsaslıǵı turmıs stiliniń sırtqı kórinisiniń standartların, iskusstvodaǵı 
formaların (massalıq bayramlardıń bezeliwi, ádebiyattaǵı óndirislik roman, 
arxitekturadaǵı konstruktivizm h.b.) anıqladı. Texnika dúnyasına jaqın bolıw 
burınǵı awqamda artıqmashılıqqa iye dep tán alındı, massalıq ańızlar dóreldi, olarda 
mashinalardıń úlgileri hákimiyat hám tabıstıń sinonimleri sıpatında alıp qaraladı. 
Industriallıq hám siyasiy-agitatsiyalıq motivlerdiń aralasıwı massalıq-bezew 
iskusstvosınıń original úlgilerin berdi.
Bul jılları elde zamanagóy piar iskusstvosınıń baslaması – massalardı 
basqarıwdıń sociallıq texnologiyası payda boladı. Artistler, jazıwshılar, xudojnikler 
bolmaǵan adamlar payda bolıp, olar mádeniyat tarawına aralasıp, basqarıwǵa 
háreket etken. Massovik-basqarıwshı (ádette, profsoyuz belsendisi) tek bayramdı 
basqarıp qoymastan, kúndelikli turmıstı da basqarıwǵa háreket etken. «Massovik», 
«Massalıq shólkemlestiriwshi», «Massalıq mádeniy-aǵartıwshılıq jumıs» sıyaqlı 
basılımlar bolǵan
51
. 
Burınǵı awqamda 1920-1950-jılları mobilizatsiyalıq tiptegi massalıq jámiyet 
dórelgen hám bul jámiyetke sáykes massalıq mádeniyat payda bolǵan. Ayırım 
kórsetkishleri boyınsha ol Batıstıń (gollivudlıq) mádeniyatı menen jaqınlasqan, al 
ayırımları boyınsha olardan parıqlanǵan. 
Keyingi on jıllar ishinde burınǵı awqamda áhmiyetli sociallıq ózgerisler júz 
berdi. 1960-jılı bul awqamda qala hám awıl xalqınıń sanı teńlesti. Keń masshtablı 
tiplik úy qurılısı kommunallıq kvartiralardan adamlardı ayırdı. Massalıq 
telekórsetiw, dáslep qara-aq, keyin ala reńli rawajlandı. Isshiler hám xızmetkerlerdiń 
shańaraqlarında turmıslıq texnika predmetleri (muzlatqıshlar, kir juwıw mashinası, 
radiolalar, magnitofonlar), al ayırım jaqsı támiyinlengen xojalıqlarda jeke 
51
Qarańız: Арнольдов А.И. Человек в мире культуры. М., 2002. 

188 
avtomobiller payda bola basladı. Usıǵan baylanıslı xalıq, bir tárepten, kommunal-
kollektivlik tarawdan avtonom, al, basqa tárepten, massalıq tutınıw tovarları 
bazarınan ǵárezli bola basladı.
Dem alıwdı ótkeriwdiń jańa formaları da – turizm, háweskerlerdiń 
súwretxanası, jaslardıń hám artistlerdiń kafesı, qızıǵıwshılıǵı boyınsha klublar 
payda bola basladı. Olar formallıq emes qatnasıqtı qáliplestirdi, hákimiyatqa, rásmiy 
strukturalarǵa qatnasta qanday da bir avtonomlılıqtı támiyinledi
52
. 
Aldıńǵı basqıshta ústem súrgen teńlestiriwshi-asketlik ideal xalıqtıń kóz 
aldında óziniń súykimliligin joyıta basladı (hákimiyattıń tutınıwshılıqtı hám 
sheklengenlikti-meshanlıqtı sınǵa alıwına qaramastan). Batıstıń turmıs obrazı (olar 
menen birinshi xalıq aralıq kinofestivaller, sanaat kórgizbeleri arqalı tanıstı) burınǵı 
awqam adamlarına nátiyjeli tásirin tiygizdi, yaǵnıy effekt bere basladı. Bulardıń 
barlıǵı elimizde massalıq industriallıq, tutınıwshılıq jámiyetine ótiwdiń aktiv 
procesiniń baslanǵanınan derek beredi. 
Endi massalıq mádeniyattıń Ózbekstandaǵı ózgesheliklerine analiz berip 
óteyik. Sociologiyalıq izertlewlerdiń kórsetkenindey, massalıq sanada búgingi kúni 
hár qıylı, ayırım waqıtları bir birine qarsı qaratılǵan qádiriyatlar ústem súredi. Bir 
tárepten, dástúriy jámiyette qáliplesken kózqaraslar, burınǵı awqamda 
bekkemlengen stereotipler saqlanadı, al ekinshi tárepten, tutınıwshı bazar 
mádeniyatınıń úlgileri aktiv túrde kirip kelmekte. Taǵıda bir moment. Xalıqtıń 
onsha úlken bolmaǵan bóleginiń arasında, ásirese jaslardıń, paytaxt hám provintsial 
elitasınıń arasında postindustriallıq jámiyettiń qádiriyatları keńnen tanılıp baslanadı. 
Massalıq mádeniyattıń rawajlanıwınıń ulıwma tendentsiyalarına (Batısta da, 
biziń elimizde de) tómendegilerdi kirgiziwge boladı: 
- kitaplıq mádeniyattı qısıp atırǵan vizuallıq formalardıń hám janrlardıń 
(televidenie, kino, kompyuterlik oyınlar) keńnen tarqalıwı. Televizor hám 
kompyuter ózleriniń qabıl etiw rejimin dóretedi. Vizuallıq obraz tez sanaladı hám 
sana astı dárejesinde háreket etedi. Eger XX ásirdiń baslarında, massalıq jámiyettiń 
52
Qarańız: Дубровский Д.И., Аносов И.П., Кулешов С.В. Человек в антропологическом измерении. М., 
2002. 

189 
baslanǵan dáwirinde, jivopis, plakat, kino, súwretke túsiriw sıyaqlı vizuallıq 
iskusstvolar tiykarınan baspa sózden shıqqan bolsa hám onıń kórgizbeli-obrazlı 
illyustratsiyası sıpatında qurılǵan bolsa, onda házir kórkem tekstiń ózi tamashanıń 
nızamları boyınsha montaj usılınıń járdeminde iske asırıladı; 
- jámiyetlik sananı qáliplestiriwde ǵalaba xabar qurallarınıń roliniń 
ayrıqshalıǵı. Ǵalaba xabar quralların «tórtinshi hákimiyat» sıpatında anıqlaw 
zamanagóy jámiyettegi bul instituttıń kúshin hám qúdiretin anıq hám dál jetkerip 
beredi; 
- insannıń ózin ózi anıqlawdıń, ózin anaw yaki mınaw toparǵa kirgiziwdiń 
qıyınshılıǵı (mádeniy-milliy identivliktiń krizisi). Globallasıw procesi mádeniy 
ayırmashılıqlardıń saplastırılıwına alıp keledi. Bul jaǵdaylarda adamnıń milliy, 
diniy, jeke qatnasta ózin anıqlawǵa umtılıwı ósedi. Jámiyetlik hám individuallıq 
sananıń ustanovkalarınıń qarsılıǵı insannıń paradoksallıq tipleriniń payda bolıwına 
alıp keledi: isbilermen-kommunist, pravoslav-nacist h.t.b. Zamanagóy massalıq 
mádeniyat minez-qulıqtıń tayar úlgileriniń hám stilleriniń keń tańlawın usınıs etedi.
Belgiler bazarında adamlar, ózleriniń pikirinshe, sáykes kelgen úlgilerdi tańlaydı 
hám olardı kúndelikli turmısqa endiriwge umtıladı. Bul processtiń hámmesi stixiyalı 
xarakterge iye boladı
53
. 
Ózbekstanda massalıq mádeniyattıń rawajlanıw ózgesheliklerine jańa 
kompyuter mádeniyatınıń jetiskenliklerin ele hálsiz qollanıwdı kirgizsek boladı. 
Zamanagóy tutınıw hám mádeniy-tálim standartları onshelli úlken bolmaǵan, 
tiykarınan úlken qalalarda jasawshı adamlardıń sheńberiniń baylıǵı bolıp sanaladı.
Reklama ayırım jaǵdayda óziniń tikkeley maqsetinde háreket etpeydi, tutınıwshıǵa 
tovarlar hám xızmetler haqqında paydalı maǵlıwmattı bermeydi. Ortasha 
tutınıwshıǵa mólsherlengen batıs menedjerleri tárepinen dóreletuǵın kommerciyalıq 
reklamalardıń úlgileri biziń jámiyetimizde eskishe elitarlıqtıń belgisi sıpatında qabıl 
alınadı. Biraq bunday sapada olar óziniń paydalı funkciyasın – sociallıq teńsizlikti 
jumsartıwshı, jámiyetlik terapiyanıń ózgeshe usılı bolıwdı orınlamaydı. 
53
Qarańız: Массовая культура // Под ред. К.З.Акопян и др. М., 2004. 

190 
Massalıq mádeniyat individtiń turmıstıń ózgerip atırǵan jaǵdaylarına sociallıq 
beyimlesiw funkciyasın da jetkilikli dárejede orınlamaydı, óytkeni, sáykes miynet 
mádeniyatınıń ósiwi menen bekkemlenetuǵın sociallıq talaplanıwshılıqlardıń 
haqlamaytuǵın joqarı dárejesin dóretedi. 
Ózbekstandaǵı zamanagóy mádeniy jaǵdaydıń keskin problemalarınıń birin
hámmege qolaylı hám ulıwma qabıl etilgen simvolikalıq tildiń bolmawı beredi. 
Burınǵı awqamda bunday til retinde rásmiy ideologiyanıń tili alıp qaraldı, ol 
massalıq gazeta hám jurnal betlerinde beriletuǵın edi, bayram rituallarında hám 
lozunglerde kórinetuǵın edi, massalıq estrada hám kinoda óz sáwlesin tabatuǵın edi. 
Ol kópshilik waqıtta jalǵan bolsa da, biraq tiykarǵı massaǵa túsinikli bolǵan 
simvolikalıq kodtı ańlattı. Zamanagóy massalıq mádeniyattıń simvolikalıq tili 
qarsılıqlı, hár qıylı mádeniyatlar hám dáwirlerdiń elementleri hám mánisleri menen 
toltırılǵan, bul onı túsiniwdi hám qabıl etiwdi qıyınlastıradı. Onda revolyuciyaǵa 
shekemgi motivler, burınǵı awqamnıń simvolları, basqa mádeniyattıń elementleri 
hám hátteki kriminallıq folklorda birge jasaydı. 
Usıǵan qaramastan, elimizde massalıq mádeniyattıń rawajlanıwı bul 
processtiń qolǵa kirgizgen utısları hám shıǵınları menen birge dawam etpekte. Áste-
aqırınlap zamanagóy siyasiy ritual qáliplespekte, ózgeshe monumentallıq stilistika,
jańadan bolǵan biznesmenlerdiń ózgeshe is etikası payda bolmaqta. Sociallıq-
mádeniy turmıstıń basqa stili, eń aldı menen, kúndelikli massalıq mádeniyat 
tarawında qáliplesip basladı. 
Izertlewshiler búgingi kúni mádeniyattıń jańa tipiniń payda bolǵanlıǵı 
haqqında aytadı, ol dástúriy (xalıqtıń) hám massalıqtıń sintezin beredi. 
Zamanagóy massalıq mádeniyat keń túrde simvolikalıq kodtı, stilistikanı, 
xalıq iskusstvosınıń dara janrların, olardı aktual mazmun menen toltırıp qollanadı. 
Mısalı ushın massalıq jámiyettiń Ózbekstandaǵı ertedegi basqıshında tuwılıp atırǵan 
ele jas milliy kinosanaatımız xalıq teatrınan obrazlardı hám syujetlerdi aldı. Álbette, 
xalıq iskusstvosındaǵı barlıq bahalı nárseler teńdey massalıq mádeniyatta 
paydalanılmaydı. Birinshi gezekte sırtqı súykimlilik, anıqlıq, qol jeterlilik, tiklewdiń 

191 
jeńilligi, kólemin kóbeytiwge qolaylılıǵı hám ǵalaba xabar quralları kanalları 
boyınsha jetkerip beriw sıyaqlı parametrlerge juwap beretuǵın úlgiler tańlap alınadı. 
Ilimpazlar etnografiyalıq hám sociologiyalıq izertlewlerdiń berilgenlerine 
tiykarlanıp zamanagóy urbanizatsiyalanǵan jámiyettegi folklorlıq iskusstvonıń ómir 
súriwiniń tómendegishe formaların bólip kórsetedi: 
Birinshiden, ol eń jaqsı klassikalıq úlgilerde saqlanǵan diyxanlardıń folklorı. 
Ekinshiden, qalalıq ortalıqta dórelgen, aldı menen jaslardıń toparlarınıń 
folklorındaǵı turmıs dóretiwshiligi. Úshinshiden, kásiplik saxnadaǵı folklorlıq 
orınlawshı iskusstvo; Tórtinshiden, etnikalıq hám milliy mádeniyattıń elementlerine 
qıya baǵdarlanǵan original avtorlıq dóretiwshilik. Buǵan qosımsha aytıwǵa boladı, 
kásiplik iskusstvoda folklorlıq motivler jiyi-jiyi primitiv janrda yamasa xalıqlıq 
stilde qollanıladı. Biraq zamanagóy massalıq jámiyet dástúriy mádeniyattı óziniń 
talapları ushın paydalanadı hám tek ǵana olardı beyimlestiredi desek jetkiliksiz 
boladı. Xalıq iskusstvosı, óz gezeginde, massalıq mádeniyatqa tásir etedi, onı 
ózgertedi de. 
Aralıqtaǵı mádeniyatqa ne nárse tán? 
Eń aldı menen, ol milliy-jámiyetlik xarakterge iye – onıń etnocentrlikke iye 
bolǵan dástúriy xalıq mádeniyatınan parqı da, kosmopolitlik xarakterge iye bolǵan 
massalıq mádeniyattan da parqı usında kórinedi. 
Bul mádeniyattıń ramkasında mádeniy dóretiwshiliktiń barlıq janrları hám 
túrleriniń – xalıqtıń (folklorlıqtıń), háweskerlerdiń hám kásiplik iskusstvolardıń - 
óz-ara baylanısı hám óz-ara háreketi kúsheyedi. Reklama roliklerinen, radio hám 
televidenie arqalı beriletuǵın dara frazalardan, kásiplik jargon sózlerden hám kóshe 
sawdagerleriniń baqırıp aytatuǵın sózlerinen – shaqırıqlarınan jańa folklor dóreydi 
(postfolklor). 
Xalıq iskusstvosınıń shıǵarmaların jetkerip beriw ushın texnikalıq kanallardan 
paydalanıw olardıń mazmunlarınıń jarlılanıwına alıp keledi, ol hámmege belgili 
bolıw hám tez tarqatıw ushın tólenetuǵın tiykardı ańlatadı. Texnikalıq jetkerip beriw 
improvizaciya hám túsindiriw múmkinshiligin shekleydi (awızshaǵa qaraǵanda). 
Radio arqalı esitilgen aytıslar tek mıyıq tartıp kúliwdi payda etiwi múmkin. Ekinshi 

192 
tárepten, úlken sanaat qalalarında folklorlıq dástúrler ǵalaba xabar qurallarınıń 
qollap–quwatlawısız, reklamasız, turizm industriyasısız, massalıq tamashalarsız 
ómir súre de hám rawajlana da almaydı. Ǵalaba xabar qurallarınıń texnikalıq 
qurallarına baylanıslı zatlıq hár qıylı kontinentlerdiń xalıqlıq iskusstvosı menen 
tanısıw múmkinshiligine iye boldı. Sociologiyalıq izertlewlerdiń bergen 
maǵlıwmatına qaraǵanda jas adamlardıń zamanagóy áwladı xalıq dástúrleri hám 
úrip-ádetleri haqqındaǵı maǵlıwmattı tiykarınan massalıq kommunikaciya kanalları 
arqalı aladı (ózleriniń ataları hám kempir apalarınan emes, olar da ózleriniń 
dástúrlerin bilmeydi, sol sebepli, hesh nárse ayta almaydı da, kórsete almaydı da). 
Basqasha aytqanda, dástúriy mádeniyat ǵalaba kommunikaciya quralları menen 
baylanısıp ketken, olarsız ómir súre almaydı da. 
«Sintez mádeniyatında» avtorlıq túsinigi shártlilikke iye. Ol biykarlanbaydı, 
biraq onshelli áhmiyetke iye bolmaydı. Mısalı ushın, reklamalıq ónimniń ayırım 
túrleri, gazetalı karikaturalardı qol qoyıp beriw ádetke aylanǵan, biraq massalıq 
jámáát olarǵa dıqqat awdarmaydı. Zamanagóy kompyuter tili menen aytqanda, bul 
mádeniyat interaktivlikke iye boladı, yaǵnıy ol tarqatıw hám tutınıw procesi menen 
birge qatar dóreledi. Qálegen adam onıń avtorlarınıń biri bolıwı múmkin, mısalı 
ushın, anekdotlardı eń jaqsı aytıwshılardıń birine kiriwi múmkin
54
. Usınıń menen de 
ol dástúriy xalıq dóretiwshiligin yadqa túsiredi. Berilgen ózgesheliklerdi Internettiń 
xabar tarmaqlarında jaqsı kóriwge boladı. 
Jańa mádeniyat dástúriy bayramlardan, rituallardan, xalıqlıq oyın-
zawıqlardan, karnavaldan kóp nárseni aladı. Onıń ulıwmalastırılǵan obrazı 
zamanagóy adamda gazeta betleriniń birdey lentasın shıǵarıwshı baspa stanok penen 
teńlestirilmeydi, al bayram waqıyası menen assotsiatsiyalanadı, mısalı, kinofestival 
yaki qalanıń orayında ashıq estrada da belgili opera qosıqshılarınıń shıǵıwları, 
olardıń sol waqıttıń ózinde dúnya júzi boylap televizordan kórsetiliwi. 
Bul mádeniyatta massalılıq hám seriyalılıq industriallastırıwdıń baslanǵısh 
basqıshına salıstırǵanda basqasha iske asırıladı. Bul pikirdi túsindiriwimiz ushın 
adamlardıń qalay futboldı kóriwin alıp qarayıq. 1920-1930-jılları futbol massalıqqa, 
54
Qarańız: Соколов Е.Г. Аналитика масскульта. СПб. 2001. 

193 
hámme ushın qol jetetuǵınday tamashaǵa hám waqıttı ótkeriwge aylanıp baslaǵan 
waqtında ıshqıpazlar úlken alamanǵa birigip (jıynalıp) basladı, stadionlardı hám 
qalalardıń kóshelerin lıqqa toltırǵan. 1960-jıllardan baslap telekórsetiwlerdiń 
rawajlanıwına baylanıslı futbol ıshqıpazlardıń úylerine kirip basladı, bos waqıttı 
ótkeriwdiń individuallıq baǵdarlanǵan formasına aylandı. 1990-jıllardıń aqırlarınan 
baslap qalalarda «sport» videoklubları payda bola basladı, olar stadion menen 
úydegi «divannıń» arasındaǵı ortasha tamashanı berdi. Ishqıpazlar aldınnan 
biletlerdi satıp aladı, sport arenasındaǵıday «sektorlarǵa» bólinip otıradı, futbol 
atributların aladı, jaqsı kórgen komandalarınıń reńlerine ózlerin boyaydı, oyınnıń 
barısına jan-táni menen berilip qatnas jasaydı, biraq olar jasıl gazonǵa qaramaydı, al 
úlken teleproekciyalıq ekranǵa qaraydı. Solay etip, futbol ıshqıpazları virtuallıq 
ıshqıpazlarǵa aylanadı, biraq futbol matchlarına tán bolǵan ózleriniń emocionallıq 
qatnasıw seziwin hám azartın joyıtpaydı. 
Ǵalaba xabar quralları jámiyetlik institut sıpatında 
Gazeta hám jurnal, radio hám telekórsetiw, kino hám dúnya júzilik órmekshi 
– bular tiykarǵı kanallar bolıp, olardıń járdeminde bizler mádeniyattıń, ásirese 
massalıq mádeniyattıń jemislerine kiremiz. Bul kanallar ǵalaba kommunikaciya 
quralları degen atamanı alǵan, óytkeni, xabarlar sol waqıttıń ózinde adamlardıń 
úlken toparlarına barıp jetedi, planetamızdıń uzaqtaǵı múyeshlerine de, jámiyettiń 
keń qatlamına da kiredi. Bizlerde olardı ǵalaba xabar quralları dep ataydı, biraq bul 
jerde tek xabar menen sheklenip qalmaytuǵınlıǵımızdı esapqa alıwımız da kerek 
boladı. 
Ǵalaba xabar quralları sisteması áste-aqırınlap qáliplesken. XVII ásirde 
gazetalar hám jurnallar payda bola basladı. Olar kóplegen evropa mámlleketlerinde 
basılıp shıǵıladı. XIX ásirde sapalı hám massalıq pressaǵa bóliniw júz beredi. AQSh 
ta «sarı pressa» 
55
aktiv túrde óziniń ómirin baslaydı. 
55
Sarı pressa pás dárejedegi massalıq basılımlardı
ańlatadı. Eki amerikalı gazetanıń magnatları – Dj.Pulitcer 
hám U.Xerstıń arasında oqıwshı, basılımlardıń
tirajı ushın básekili gúres ketedi. Birinshi ret «Sarı balanı» – 
taqır bas qulaǵı úlken hámme waqıtta basınan ayaǵına shekem sarı kóylek kiygen Mikki Dugan degen balanıń 
basınan keshirgenleri haqqındaǵı komiksti óziniń gazetasında Pulitcer basıp shıǵaradı. Tez arada Xerst bul 

194 
XX ásirde ǵalaba xabar quralları sistemasın radiostantsiyalar, keyin ala 
telekórsetiw studiyaları tolıqtırdı. Bul ásirdiń sońında Internet tarmaǵı payda boldı. 
Dúnyada birinshi radiostanciya XIX ásirdiń aqırında rossiyalı ilimpaz 
A.S.Popov tárepinen dóretildi. XX ásirdiń 20-jıllarınan baslap massalıq radio 
esittiriw dáwiri baslanadı. Berlinliler birinshi ret radionı 1923-jılı tıńlaǵan, al úsh 
jıldan keyin Germaniyada million tıńlawshı bolǵan. Ol tıńlawshılardı áhmiyetli 
jańalıqlar menen tanıstırıp otırǵan. 
Telekórsetiw massalıq xabardıń audiovizuallıq quralına aylandı, ol awızsha 
sózdi hám súwretlewdi sintezlew uqıbına iye boldı. Birinshi telekórsetiwler XX 
ásirdiń 1930-jılları bolıp ótti. 
Internet tariyxı XX ásirdiń 1970-jılları baslandı. Sol waqıtta AQSh qorǵaw 
Ministrliginiń buyırtpasın orınlap, tórt kompyuter firmaların biriktiredi. Keyin ala 
taǵı bir neshe qosılıw júz beredi, hám 1992-jılı Internet – jańa xabar deregi (kún 
sayın onıń tutınıwshıları dúnyada kóbeymekte) tuwıladı. Áste-aqırınlap basqa 
ǵalaba xabar quralları da ózleriniń materialların dúnya júzilik tarmaqqa jaylastıra 
baslaydı, gazeta, jurnallardıń elektron versiyaları dóretiledi. 
Radionı oylap tabıw, kóp mıń tirajlı gazetalardıń payda bolıwı ótken ásirdiń
baslarında ǵalaba xabar qurallarınıń qúdiretliligi haqqındaǵı tastıyıqlawlardı keltirip 
shıǵardı. Biraq 1950-jılları olardıń tásiriniń nátiyjeliligi onshelli emes dep 
moyınlanıldı. Faktlerdi hám pikirlerdi tarqatıwdıń tiykarǵı kanalı retinde jámiyette 
insanlar ara qatnasıq, kontaktler alıp qaraldı. Tómendegishe xabardı jetkerip beriw 
sızılması payda boldı: ǵalaba xabar qurallarınan xabar dáslep jámiyettegi pikirdiń 
liderlerine keledi, olar onı insanlar ara kommunikaciyalar arqalı basqa adamlarǵa 
jetkerip beredi. 
1970-jılları massalıq sanaǵa ǵalaba xabar qurallarınıń tásiriniń kúsheyiwi 
haqqındaǵı tezis tastıyıqlanadı. Bul waqıtqa kelip ǵalaba xabar qurallarınıń 
personajdı dóretken xudojnikti óziniń tárepine awdarıp aldı. Pulitcer basqa xudojnikti shaqırıp komiksti qayta 
tikledi. Baspalardıń óz-ara bir-birin basqanıń múlkin ózlestiriwde ayıplawları baslanadı, biraq olardıń birewi 
de óziniń haqlıǵın dálilley almaydı. Xerst hám Pulitcerdiń gazetalarına tán stil hám usıllardan paydalanatuǵın 
baspalardı «sarı pressa» dep ataw sol waqıttan berli bekitilgen: sensaciyaǵa qoyıw, faktlerdi teksermew, ózin 
etikalıq normalar hám sheklewler menen baylanıstırmaw. Pulitcerdiń pikirinshe, gazeta sensaciyasız tek 
balıqtı orawǵa ǵana paydalanılıwı múmkin. 

195 
texnikalıq múmkinshilikleri eń aldı menen telekórsetiwge baylanıslı ósedi. Mısalı 
ushın, 1964-jılı AQShta Nyu-Yorkte «Bitlz» rok-toparınıń birinshi shıǵıwın 
telekórsetiw arqalı 73 mln. adam kórgen. Usıǵan shekem bunday sandaǵı auditoriya 
fantastikalıq bolǵan
56
.
Kommunikatsiyalıq processtiń texnikalıq bezeliwi tezlik penen iske aspaqta. 
Xabar texnologiyaları boyınsha amerikalı qánige F.Uillyamstıń bergen sızılması 
adamlarda úlken qızıǵıwshılıqtı oyattı. Ol 1983-jılı kórgizbeli túrde adam 
jámiyetindegi ǴKQ rawajlanıw tezligin bayanlaydı. F.Uillyams aqıllı adamnıń 
barlıq jasaw basqıshın sutka (24 saat) menen salıstıradı, sutkanıń saat hám 
minutların kommunikaciyanıń dara qurallarınıń kelip shıǵıwına baylanıslı 
bólistiredi: 
00 saat, 00 min. – 36 mıń jıl burın – aqıllı adamnıń payda bolıwı; 
kommunikaciya seslik til arqalı iske asırıladı. 
08 saat.00min. – 14 mıń jıl burın. – Jardaǵı (naskalnaya) jivopis. 
20 saat.00 min. – 6 mıń jıl burın – Piktografiya hám ieroglifika. 
22 saat.00min. – 5 mıń jıl burın. – Háripli-seslik jazıw. 
23 saat. 38 min – 1453 j. – Kitap basıp shıǵarıw. 
23 saat.55 min. – 1876 j . – Telefon. 
23 saat.55 min. 47 sek. – 1895 j. – Kino, radio, telegraf. 
23 saat.57 min.40 sek. – 1942 j. – Kompyuter. 
23 saat 57 min. 52 sek. – 1947 j. –Tranzistorlı priemnik. 
23 saat. 58 min. 02 sek. – Reńli televidenie. 
23 saat. 59 min. 01 sek. – 1978 j. – Video. 
Biraq bul berilgen sızılmadan berli 37 jıl waqıt ótti, keyingi jıllar ishinde 
zamanagóy civilizaciyanıń kommunikatsialıq kanalınıń eń áhmiyetli komponenti 
Internet tarmaǵı ózgerislerdiń qatarınan orın almaǵan. Ásirese ǵalaba xabar 
qurallarınıń roli dúnyanıń globallasıwı jaǵdayında ayrıqsha boladı. Olardıń hámme 
jerge kire alıwı haqqında L.Turou degen sotsiologtiń kitabında súwretlengen faktti 
keltirsek boladı. Avtor dosları menen Saud Araviyasında sayaxatta boladı. Uzaqtaǵı 
56
Qarańız: Барбур И. Этика в век технологий. М., 2001. 

196 
shólistanlıq orında jaqın jollar hám elektr liniyaları kóp km. alısta bolǵan jerde 
olar telekórsetiwlerdi qabıl alıw ushın sputnik antennası hám tok generatorı menen 
támiyinlengen beduinlerdiń palatkasın kóredi. «Olar ekranda bizler neni kóretuǵın 
bolsaq, sonı kóretuǵın eken» dep aytadı avtor. Bir qatar izertlewshilerdiń pikirinshe, 
ǴXQ globallıq sisteması mádeniy ayırmashılıqlardı teńlestiriwge, xalıqlardıń 
mádeniy ózgesheligin joyıttırıwǵa alıp keledi. 
Solay etip, ǵalaba kommunikaciya qurallarınıń tómendegishe tiykarǵı 
funkciyaların bólip kórsetiwge boladı: 
- bolıp atırǵan waqıyalar haqqında xabar beriw; 
- jeke problemalardı sheshiwde járdem; 
- kewil kóteriw. 
Xabar hám kewil kóteriwge qaratılǵan baǵdarlamalardan basqa telekórsetiw 
hám radio bizlerge biliwlik xarakterdegi kórsetiwlerdi de usınadı. Dúnyanıń hám 
adam jámiyetiniń dúzilisi haqqında kóplegen paydalı maǵlıwmatlardı ilimiy-ápiwayı 
jurnal periodikasınan biliwge boladı. Onda ǵalaba xabar qurallarınıń taǵı bir 
funkciyası – jámiyet haqqındaǵı bilimlerdi bir áwladtan ekinshi áwladqa jetkerip 
beriwdi bólip kórsetsek boladı. 
Bul berilgen funkciyalar adamnıń turmısında da, barlıq jámiyettiń 
rawajlanıwında da unamlı roldi atqaradı. Alınatuǵın xabar jańa qubılıslar haqkında 
kózqaraslardı dúziwge, belgili problemanıń kútilmegen qırların kóriwge járdem 
beredi. Biraq ǵalaba xabar qurallarınıń hárbirimizge tásir etiwi haqqında basqa da 
pikir bar. Tele hám kino ekranlarda kórgenlerimizdiń, gazeta hám jurnalda 
oqıǵanımızdıń, radio arqalı esitkenimizdiń tásiri astında stereotipler, ustanovkalar 
hám adamlardıń neni jaqtıratuǵınlıǵı qáliplesedi, qáliplesken pikirler ózgeredi, 
pikirler sisteması tarqaladı, qádiriyatlıq orientatsiyalar anıqlılıqqa iye bolıp baslaydı. 
Bunday kózqaraslardıń hám ustanovkalardıń qáliplesiwinde jaqınǵa shekem 
sheshiwshi áhmiyetke real haqıyqıylıq (onıń tásiri stixiyalı, ádette qarsılıqlı bolǵan), 
shańaraq hám mektep (olardıń tásiri maqsetke baǵdarlanǵan bolıp insannıń tabıslı 
sociallasıwına, onıń eń jaqsı sapalarınıń rawajlanıwına tásirin tiygizgen) iye bolǵan. 
Búgin bolsa birinshi planǵa massalıq kommunikaciya quralları shıqqan. 

197 
Sotsiologlerdiń pikirinshe, ǵalaba xabar quralları ózinshe bir dúnyalıq dinge 
aylanbaqta, tariyxıy dástúrdi, milliy mádeniyatlardı, haqıyqıy dindi, shańaraqtı hám 
doslardı almastıradı
57
. Haqıyqattanda usınday ma?
Bizlerdi qıynaldıratuǵın hám bizler dodalaytuǵın problemadan baslayıq. Jeke 
sorawlardı (stomatologke barıw zárúrligin, atızǵa baratuǵın waqıttı h.b.) keyinge 
súrip, bizler kóplegen qaldırılǵan syujetlerdiń: joqarı maǵlıwmat tólemli boladı ma?; 
iri neft kompaniyası kriziske ushıraydı ma?; atı belgili kinoaktrisa kúyewi menen 
ırasında da ajırasqan ba? h.b. - ǵalaba xabar quralları arqalı beriletuǵının kórsek 
boladı.
Bir qaraǵannan bul jerde ápiwayı logika bar: bulardıń hámmesi haqıyqıylıqta 
orın alǵan, sol sebepli adamlar bular haqkında biliwi, xabardar bolıwı tiyis. Biraq 
kórsetilgen waqıyalar menen bir qatar kúnde dúnyada taǵı da basqa waqıyalar da 
(ilimde, meditsinada, iskusstvoda, óndiriste) júz beredi. Biraq, mısalı ushın, qanday 
da bir oylap tabılıw yaki ilimiy ashılıw haqqında ǵalaba xabar quralları dúnyaǵa jar 
salsa, olardıń oraylıq bolıwı múmkin bolmasa kerek. Solay etip, jurnalistler xabardı 
belgili dárejede tańlawdı iske asırǵanda, eń aldı menen, olardıń sensaciyalıǵına, 
«massanıń adamı» ushın qızıqlı bolıwına itibar qaratadı. Usı kórsetiwler, basılımlar
joqarı reytingke iye boladı, al reklamadan túsetuǵın payda da joqarı boladı. Sol 
sebepli, haqıyqattan da, kóplegen áhmiyetli waqıyalar hám problemalar sayada qalıp 
ketedi. Nátiyjede, bizler kóplegen áhmiyetli processlerdiń basın jiberip qoyamız; 
waqıyanı onıń unamsız aqıbetlerinen qutılıw qıyın bolǵan waqıtta kóremiz; dıqqatqa 
ılayıqlı adamlarǵa waqtında itibar qaratpaymız. 
Massalıq kommunikaciya sociallıq stereotiplerge, yaǵnıy jámiyette tarqalaǵan 
sociallıq obyektler haqqında sızılmalı hám ápiwayılastırılǵan kózqaraslarǵa tásirin 
tiygizedi. Stereotipler, mádeniy tutınıwdıń ulıwma formaları xalıqtıń artıqmashlı 
qatlamına da, tómengi qatlamına da tarqatıladı. Massalıq kommunikaciya sociallıq 
turmıs máseleleri boyınsha adamlardıń pikirlerine de tásirin tiygizedi. 
Izertlewshilerdiń tastıyıqlawı boyınsha, kimniń pikiri kópshiliktiń pikiri menen 
sáykes kelse, ádette, adamlar solardıń pikirin aytadı, ulıwma qabıl etilgen 
57
Qarańız: Павленок П.Д. Социология. М., 2002. 

198 
kózqarastan parıqlanatuǵın pikirdi olar ózlerinde qaldıradı. Psixologlar bul halatqa 
«úndemew (bile turıp aytpay qalıw) spirali» dep atama beredi hám onı adamnıń 
topardan izolyaciyada qalmawına umtılıwı dep túsindiredi. ǴXQnan adamlar 
jámiyette qanday pikirlerdiń áhmiyetli, al qandaylarınıń áhmiyetli emes ekenligin 
biledi
58
. 
Endi ǴXQınıń rawajlanıw tendentsiyalarına toqtap óteyik. Zamanagóy 
jámiyettiń áhmiyetli tendentsiyasın kúsheyip baratırǵan globallasıw beredi. Ol 
kóplegen processler hám qubılıslardıń ulıwma dúnyalıq xarakterge iye bolıwında 
kózge taslanadı. ǴXQ globallasıwǵa tásir etedi, biraq ózleri de onıń tásirine 
ushıraydı. Bul jaǵday planetamızdıń hár qıylı múyeshlerinde oqıytuǵın globallıq 
gazetalardıń dóreliwinde sáwlelenedi.
Globallasıw procesiniń basqa tárepin jergilikli pressanıń ósiwi, tirajı az bolsa 
da, onshelli úlken bolmaǵan xalıqtıń jasaytuǵın punktlerinde olardıń tásiri kúshli 
boladı. Arnawlı basılmalar da payda boladı. Milliy radio esittiriw kompaniyalarınıń 
úlesi qısqaradı hám jergilikli stantsiyalardıń sanı kóbeyedi.
Sapalı hám isenimli xabar baslı resurs retinde alıp qaralatuǵın 
postindustriallıq jámiyette áhmiyetli, saldamlı basılmalarǵa talap kúsheyedi. Olardıń 
oqıwshıların «aq jaǵalılar», jámiyettiń bilimli adamları quraydı. Bunday pressa 
qaralatuǵın temalardıń sheńberin keńeytedi, demokratiyalıq xarakterge iye boladı. 
Telekórsetiwlerde jámiyetlik hám jeke telekórsetiwlerdiń arasında miynetti 
ózgeshe bólistiriw anıq kórine baslaydı. Olar tek mazmunlıq baǵdarlanıwı, finanslıq 
xarakteri (jeke telekórsetiwdiń ómir súriw hám rawajlanıwınıń tiykarǵı deregin 
reklama waqtın satıw beredi) menen ǵana emes, al translyatsiya usılları menen de 
parıqlanadı. Mısalı ushın, Germaniyada barlıq efirlik televidenie – jámiyetlik-
huqıqıy, al sputniklik hám kabelli televidenie – jeke. Jámiyetlik televidenieniń 
ústinlikke iye baǵdarın xabarlar beredi, ol siyasiy turmıs problemalarına úlken 
dıqqattı awdaradı. Jeke TV kórsetiwlerinde massalıq mádeniyat, sport, reklama 
ústinlikke iye boladı. Kabel TVsi qánigelestirilgen bolıp, onda kino, muzıka, sport 
ayrıqsha orındı iyeleydi. 
58
Qarańız: Богомолова Н.Н. Социальная психология печати, радио и телевидения. М., 1991. 

199 
Aralıqtan sesti hám súwretlewdi jetkerip beriwdiń texnologiyalıq alǵı shártleri 
ótken ásirdiń baslarında qáliplesti. Dúnyada birinshi elektronlı-nurlı trubkanı 
peterburglı professor B.Rozing 1907-jılı dóretedi. Dúnyada birinshi televizionlı 
tájiriybeler 1921-jılı AQShta V.Zvorıkin degen injener tárepinen ótkeriledi. 
Radiotolqınlar arqalı birinshi súwretlew 1925-jılı jetkerilip beriledi. Al altı jıldan 
keyin eksperimentallıq televiziyalıq stantsiyalar payda boladı. 1939-jılı AQShta 
regulyar tárizde telekórsetiwler berilip baslanadı. Franciyada Eyfel bashnyasına 
qoyılǵan antennalı jetkerip beriwshi (peredatchik) tele baǵdarlamalardı 1935-jılı 
kórsetip baslaydı. Usı jılı Berlinde xalıqlıq telekórsetiwdi kóriw ushın punktler 
ashıladı. 1920-jılları payda bolǵan Britaniyalı Bi-bi-si kompaniyası 1936-jılı 
radiotranslyatsiyalarǵa qosımsha teletranslyatsiyalardı da beriwdi basladı. Jigirma jıl 
dawamında, hákimiyat kommertsiyalıq telekórsetiwge ruxsat beremen degenshe, ol 
xabarlawdıń monopolisti bolǵan
59
. 
Burınǵı awqamda birinshi tájiriybelik telekórsetiw 1931-jılı iske asırıldı. 
Dáslebinde kórsetiwler Moskvadaǵı radiotarmaq studiyasınan jiberildi hám 30 
minut dawam ettirildi. Birinshi teleoraylar Moskva hám Leningradta 1939-jılı 
qurıldı. Al massalıq telekórsetiwler Moskvada urıstan keyingi birinshi jıldan 
baslandı. Telekórsetiwler ulıwma soyuzlıq xarakterge 1950-jıllardan kóplegen 
qalalarda teleoraylardıń qurılısına baylanıslı iye boldı. Búgingi kúni, biziń hám sırt 
elli izertlewshilerdiń bergen maǵlıwmatlarına qaraǵanda telekórsetiwler jámiyetlik 
sanaǵa tek unamlı ǵana tásir etip qoymastan, onıń adamnıń hám jámiyet turmısına 
tásiriniń negativ aqıbetleri de kúsheymekte. Eń aldı menen, ol ómirge aktiv 
aralasadı, shańaraq, mektep, jaqın sociallıq ortalıq sıyaqlı áhmiyetli hám dástúriy 
sociallıq institutlardıń tásirin hálsiretedi, hátteki, onı tolıǵı menen shıǵarıp ta 
taslaydı. Nátiyjede, ómirge kózqaras, kóplegen máseleler boyınsha poziciyalar 
tiykarınan telekórsetiwlerdiń astında qáliplesedi. 
Al telekórsetiwler, qálegen ǴQXınday bazar jaǵdayında tek ǵana jámiyetlik 
buyırtpanı orınlap qoymaydı, al kommertsiyalıq nızamlar boyınsha jasaydı hám 
rawajlanadı. Birinshi planǵa jaqsı satılatuǵın ónim (berilgen jaǵdayda baǵdarlama) 
59
Qarańız: Шрейдер Ю.А. Ценности, которые мы выбираем. М., 1999. 

200 
shıǵadı, yaǵnıy ol joqarǵı reytingke (berilgen kórsetiwdi kórgen tamashagóylerdiń 
sanı kóp) iye boladı. 
Biziń waqtımızda, yaǵnıy videokartinalar waqtında telekórsetiwdiń rolin 
túsindiriwshi kúshli teńlestiriwdi b.e.sh. IV ásirde Platon beredi. Óziniń 
«Mámleket» degen miynetiniń jetinshi kitabında ol tań qalarlıq poetikalıq hám bay 
allegoriyanı keltiredi. Onı qısqasha túrde bayanlap óteyik: Jarıq kirmeytuǵın úńgirde 
shınjırlarǵa baylanǵan adamlar boladı. Olar kishkene waǵınan baslap usınday 
tutqında jasaydı. Olardıń arqasında, joqarıda, ot janıp tur. Olar hám ot arasında – tas 
diywal bolıp, onda quwırshaqlar teatrındaǵıday, sharlatanlar aǵash hám tastan 
islengen adamlar, haywanlar, nárselerdiń figuraların háreketke keltiredi. Háreketke 
keltiredi hám tekstti aytadı, hám olardıń sózleri jańǵırıq bolıp, burmalanǵan halda 
úńgir boyınsha tarqaladı. Tek ózleriniń aldındaǵını kóre alatuǵın shınjırǵa 
baylanǵanlar, tutqınlar úńgirdiń diywalında figuralardıń úlken sayaların ǵana 
kóredi. Olar dúnyanıń qanday ekenligin, erkinlikte svettiń qanday bolatuǵınlıǵın 
umıtqan, diywaldaǵı bul sayalardı, jańǵırıqtı, nárse hám adamlardıń haqıyqıy 
dúnyası dep tán alǵan. Olar bul dúnyada jasaydı. Bir kúni, olardıń birewi 
shınjırlardan azat bolıp, joqarıǵa shıǵıwǵa qaray baǵdar aladı. Kúndizgi svet onıń 
kózin qamastıradı, onıń qıynalıwınıń, sebebi, boladı, keyin ala ol úyrenisedi hám 
tań qalıp real dúnyaǵa, juldızlarǵa, quyashqa qaraydı. Joldaslarına járdem berwige 
umtıladı, usı dúnya haqqında olarǵa aytqısı keledi hám sol maqsette ol úńgirge 
qaytadan túsedi. 
Keyin ala Platon olardıń úńgirdegi ushırasıwınıń qanday bolıwı múmkin 
ekenligin kóz aldına keltiredi. 
Óziniń joldaslarına kelip, qashqın olarǵa dúnya haqqında aytqısı keledi, biraq 
qarańǵıda ol endi hesh nárseni kórmeydi, diywaldaǵı sayalardıń súlderin zorǵa 
ajıratadı. Tutqınlar bul esipaz úńgirdi taslap ketip, soqır bolıp qalıptı, pikirlew 
uqıplılıǵın joyıtıptı dep oylaydı. Hám ol shınjırlardan qutılıwǵa, svetke qaray 
kóteriliwge basqalardı úgitlep baslaǵan waqtında, olar onı qáwipli esipaz sıpatında 
óltiredi. 

201 
Eger ol qarańǵıǵa úyreniskennen keyin olarǵa real dúnyanıń qanday ekenligin 
aytsa, tutqınlar onı tań qalıp tıńlawı múmkin hám ózleriniń kóplegen jıllar 
dawamında kózleri hám qulaqları menen kórgen dúnyasınıń onıń dúnyasına 
uqsamaytuǵınlıǵına hayran qalıwı múmkin. Eger onıń izinen tutqınlar svetke qaray 
shıǵıwǵa taslarǵa tiyip jaradar bolıp erse, onı ǵarǵay baslaydı, biraq quyashqa qarap, 
keyinge ózlerine tanıs hám túsinikli bolǵan, ádetke aylanǵan sayalarǵa umtıladı, bul 
sayalar olarǵa joqarıdaǵı kózdi qamastıratuǵın svettiń tásirindegi dúnyaǵa 
salıstırǵanda sonday real bolıp kórinedi
60
.
Platondı adamnıń tábiyatınıń bul qásiyeti – shınlıqtıń jarıq svetine hám real 
dúnyanıń quramalıǵınan sayalardıń teatrınıń fantastikalıq dúnyasın tán alıwı 
qıylandıradı. Biraq onıń bul allegoriyası hesh waqıtta búgingidey dál iske asqanı 
joq. Telekórsetiw adam ushın jaqsı islengen sayalardıń sonday teatrın dóretedi, onıń 
menen salıstırǵanda real dúnya gúńgirt sayaǵa uqsaydı, saya bolǵanda da ekrandaǵı 
obrazlarǵa qaraǵanda shınlıǵı tómen bolǵan dúnyaǵa uqsaydı. Kishkene waqtınan 
baslap televizorǵa baylanǵan adam dúnyaǵa shıqqısı kelmeydi, tolıǵı menen 
figuralardı hám knopkalardı manipulyatsiyalaytuǵın sharlatanlarǵa isenedi, adamdı 
svetke shıǵıwǵa iytermeleytuǵın joldasın óltiriwge tayar da boladı. Stenli Kubrik, 
«Zavodnoy apelsin» degen filmniń rejisserı, óziniń qaharmanınıń tili menen «real 
dúnyanıń boyawların ekranda kórse ǵana real dep tán aladı». Solay etip, 
televiziyalıq mádeniyatta adamlardıń is-háreketlerin túsiniw hám aldınnan boljaw 
ushın reallıqta neniń ómir súrip turǵanı emes, al adamlardıń nege iseniwi 
áhmiyetlirek boladı. Televizor arqalı kórgeni kóplegen adamlar ushın haqıyqıylıqqa 
salıstırǵanda úlken reallıqqa iye boladı. Teleekran dúnyası óziniń problemaları hám 
quramalıǵına iye real dúnya retinde alıp qaralatuǵın sezim payda boladı. 
Haqıyqıylıq
emes, al telepersonalardıń ózleri ayırım jaǵdaylarda jańalıqlardıń 
dereklerine aylanıp baslaydı. Analitiklerdiń bergen maǵlıwmatlarına qaraǵanda 
telekórsetiw oylaw usılın da hám sheshimlerdi qabıl etiw usılın da ózgertedi
61
. 
60
Qarańız: Платон. Сочинения в 3-х т. М. 1971. Т. 3. С. .514-517. 
61
Qarańız: Доценко Е.Л. Психология манипуляции: феномены, механизмы, защита. М., 1997; Фромм Э. 
Бегство от свободы. М., 1989; Ермаков Ю.А. Манипуляция личностью: смысл, приемы, последствия. 
Екатеринбург. 1995. 

202 
Tekstke tiykarlanıp, adam bir syujetten basqasına ótedi hám argumentlerdi izbe-iz 
ashıw procesi júz beredi. Teleqabıllaw bizlerdi kópshilik jaǵdayda sawatsızlıq 
dúnyasına qaytaradı. Bul dúnyada logikalıq qatań oylaw emes, al sezimlerge yaki 
qorqınıshlarǵa emocionallıq, tamashagóylik qatnas úlken áhmiyetke iye boladı. TK 
arqalı shıǵıp sóylewshilerdiń leksikasınıń jarlılanıwına baylanıslı tele 
baǵdarlamalardı kóriwshilerdiń de leksikası ápiwayılasa baslaydı. Psixologlerdiń 
baqlawlarına qaraǵanda, televizordı kóriwdiń paydasına kitaptan bas tartıw 
balalarda oqıwdıń qáliplesken kónlikpelerin ıdıratadı
62
.
Endi bizlerdiń telekórsetiwimizdiń tariyxına toqtap óteyik. Burnıǵı awqamnıń 
telekórsetiwi qatań oraylasqan túrde qáliplesti. 1950-1960- jılları telekórsetiwdiń bir 
pútin xabar sisteması payda boldı, ol Oraylıq telekórsetiw degen atamaǵa iye boldı. 
Elimiz boylap xabardı tarqatıw múmkinshiligi júzege keldi. Regionallıq 
kórsetiwlerdi qısqartıw arqalı iske asırılǵan oraylastırılıw hákimiyattıń xabar aǵımın 
qadaǵalawına hám rásmiy kózqaraslardı úgit-násiyatlawına bolǵan umtılslarına 
juwap beretuǵın edi. 
1980-jılları burınǵı awqamnıń xalqınıń 96% OT birinshi programmasın 
kóretuǵın edi, eki kanaldı – 88%, al úsh kanaldı – 33% qabıllaǵan. Sol waqıtları 
Parijde 15 kanal, Bryusselde – 20, Nyu-Yorkte – 30 kanaldı xalıq kórgen. Burınǵı 
awqamnıń administrativlik oraylarınıń 40% ózleriniń teleoraylarına iye bolmaǵan. 
Keyingi on jıllıqlar ishinde biziń mámleketimizdiń TK ózgerisler júz berdi. TK 
paydalanıwǵa mámleketlik-partiyalıq monopoliya ıdıradı. Burınǵı awqamnıń 
ıdırawı menen Gosteleradio hám OT sisteması óziniń ómir súriwin toqtattı. 
Televiziyalıq óndiriske bazar qatnasıqları kire basladı, menshiklik qatnasıqlar 
ózgerdi: mámleketlik penen birge jámiyetlik-mámleketlik, jeke tele kórsetiwler 
payda boldı. Baǵdarlamalardıń spektri keńeydi. Óziniń jetkerip beriw usılları 
boyınsha da Ózbekstanlı TK zamanagóy. Ol antennalıq (efirlik) TK (telesignaldı 
televıshkadan tarqatıwdıń dástúriy usılınan paydalanadı), sputniklik TK, kabellik 
62
Qarańız: Шостром Э. Анти-Карнеги, или Человек-манипулятор. Минск. 1992; Гальперин Я.Г., 
Жданов О.И. Технология психологической самозащиты. Стресс-дистресс – проблема XX века. М., 1997. 

203 
TK di óz ishine qamtıydı. Biraq sputniklik hám kabel TK ele jetkilikli dárejede 
rawajlanbaǵan. 
Búgingi kúni biziń shańaraqlarımızdıń 97% bir hám onnan da kóp televizorǵa 
iye. Telekórsetiwlerdi kóriwge sarplanatuǵın waqıtta kóbeydi (sutkasına 4,5 saatqa 
shekem). Qánigelerdiń maǵlıwmatlarına qaraǵanda, telekórsetiwler menen bánt 
bolıwdıń sebebi retinde massalıq mádeniyattıń tásirin (tamashalardı passiv qabıl 
alıw, baspa sózge qızıǵıwshılıqtıń páseyiwi), biziń mámleketimizde 1990-jılları 
qáliplesken jaǵdaylardı: baspa ǴXQınıń, spektakl, kinofilmlerge biletlerdiń 
qımbatlawın kórsetedi. Buǵan qosımsha, adamlardıń bir bólegi shártli túrde jumısqa 
barıw zárúrligine iye emes (bántliliktiń krizisi, úyde jumıs islewge ótiw). Usınıń 
menen kúndizgi hám keshki telebaǵdarlamalardıń auditoriyasınıń keńeyiwin 
túsindirsek boladı. 
Massalıq ádebiyat jámiyetlik-tariyxıy qubılıs sıpatında 
Massalıq ádebiyat – tek ádebiyatqa kirisiw tarawınıń túsinigi bolıp 
qoymastan, ol sociologiyalıq ta túsinik bolıp tabıladı. Ol teksttiń strukturasına 
emes, al ulıwma mádeniyattıń sociallıq qáliplesiwine, ómir súriwine tiyisli.
Massalıq mádeniyattıń keń tarqalǵan anıqlamasın massalıq oqıwǵa mólsherlengen, 
baslı funkciyası retinde kewildi kóteriw alıp qaralatuǵın orta sapadaǵı ádebiyat 
beredi. Sol sebepli massalıq mádeniyatqa tereń problematika, qaharmanlardıń hám 
avtordıń quramalı, konfliktli obrazları, kórkem forma tarawındaǵı novatorlıq izleniw 
tán bolmaydı. 
Massalıq mádeniyattıń shıǵarmalarınıń tiykarında, ádette, buzılǵan dúnyalıq 
tártipti qayta tiklew ushın gúresetuǵın, kútá tásirli hám qáwipli háreketlerge 
qatnasatuǵın aktiv qaharman turadı. Bunday mazmun massalıq mádeniyattı folklor 
menen, mısalı ushın ertek penen jaqınlastıradı. Jiyi-jiyi massalıq ádebiyattıń 
shıǵarmaları quramalasqan bayanlaw menen sıpatlanadı: shiyelenisken syujet, 
jumbaqlardıń bolıwı, real hám real emes eki plannıń birigiwi. 
Massalıq mádeniyattıń mazmunlıq diapazonı keń bolıp, primitiv kitchten 
(komiks, melodrama) mazmunlıq jaqtan tolǵan quramalı formalarǵa shekem boladı.

204 
Massalıq ádebiyattıń kelip shıǵıwı haqqındaǵı másele aytıslı másele bolıp, 
ayırım izertlewshiler onıń payda bolıwın Oyanıw, orta ásirler, hátteki antikalıq 
dáwir menen de baylanıstıradı. 
Haqıyqattan da, berilgen ádebiy dáwirlerdiń kóplegen populyar janrların 
massalıq iskusstvonıń qubılısları sıpatında alıp qarawǵa boladı. Biraq bul usılda atı 
kórsetilgen dáwirlerdiń jazba ádebiyatınıń massalıq bolmawı esapqa alınbaydı. 
Sebebi, ol sawatlı adamlardıń kishigirim toparına ǵana tiyisli bolǵan hám tek 
bilimdanlar ortalıǵında ǵana ılayıqlı bahalanǵan. 
Antikalıq dáwirde (orta ásirdi aytpaǵanda) kitaplar qımbat lázzetleniwdi 
ańlatqan, olardan kóshirmeler islew hám tarqatıw úlken miynetti talap etken. 
Sonlıqtan da ádebiyat penen shuǵıllanıw, onı oqıwdı ádetke aylandırıw adamlardıń 
tar sheńberiniń isine aylanǵan. 
Bizlerdiń pikirimizshe, massalıq ádebiyat Jańa zamanda ǵana áhmiyetli 
sotsiomádeniy qubılısqa aylandı degen koncepciya jetkilikli tiykarǵa iye. Bul 
dáwirde áhmiyetli jámiyetlik rolge dúnyalıq adam iye bola baslaǵan, onıń ushın 
iskusstvo hám ádebiyat turmıstıń hám ómirdiń baylıǵına aylanǵan. XIX ásirge 
kelip, iskusstvoda adamnıń kózqarasları hám ideallarınıń sáwlesi sıpatındaǵı 
ózgeshe maqseti payda bolǵan. Ádebiyatshınıń sociallıq statusı da ózgergen – endi 
onı erkin adam sıpatında qabıl ala baslaǵan. Bunday halat onıń ózin ańlawın 
kótergen, finanslıq biyǵárezlilik zárúrligin túsiniwge iytermelegen. Usıǵan 
baylanıslı jazıwshılıq isi kásipke aylanǵan, sonıń aqıbetinde ádebiy ómir 
kommertsiyalasqan. 
XIX ásirdegi massalıq ádebiyattıń payda bolıwın anıqlaǵan tórt tiykarǵı 
faktordı bólip kórsetiwge boladı: 
- Massalıq oqıytuǵın auditoriyanıń payda bolıwı;
- ádebiy turmıstıń kommerciyalizaciyalanıwı; 
- jazıwshı iskerliginiń kásipke aylanıwı; 
- texnikalıq-ekonomikalıq faktorlar. 

205 
Solay etip, kitap tovarǵa aylanadı, ádebiyatshı onı jámááttiń talǵamına say 
islewge háreket etedi. Usıǵan baylanıslı ádebiyatshınıń tiykarǵı baslı sapasın talant 
emes, al satıp alıwshınıń talapların qanaatlandırıw uqıplılıǵı beredi. 
XIX ásirdiń birinshi úsh jıllıǵında, ásirese Franciyada, massalıq oqıytuǵın 
auditoriyanıń payda bolıwı hám arzan massalıq basılmalardıń tarqatılıwı menen 
massalıq ádebiy ónimniń konveyerlik óndirisi jolǵa qoyıldı, jazıwshılardıń artelleri 
payda bola basladı. 
Sol waqıttıń belgili ádebiy firması retinde «Aleksandr Dyuma»nıń artelin alıp 
qarawǵa boladı. Kóplegen xızmetker – ádebiy «negrlerdiń» járdemi tiykarında XIX 
ásirdiń massalıq ádebiyatınıń «imperatorı» hár qıylı ádebiy ónimniń 1200 
átirapındaǵı tomların basıp shıǵarǵan. 
Dyumanıń atı menen roman-felyetonnıń, yaǵnıy házirgi seriallardıń ózgeshe 
baslamshısınıń gúllenip rawajlanıwı baylanıslı bolǵan. Romanlıq janrdıń bul túri 
kommertsiya hám bazardıń jazıwshılardıń dóretiwshilik individuallıǵına tásiriniń 
ayqın mısalı bola aladı. Ol, tiykarınan, kóp tirajlı gazetalardıń betlerine basılıp 
shıǵarılǵan hám uzaq dawam etken halda iseniwsheń oqıwshılardıń aqshaların 
jıynap alıwǵa xızmet etken (sebebi, roman-felyeton oqıwshıǵa az-azdan «dawamı 
bar» degen juwmaq penen berilgen). 
Massalıq ádebiyattıń gúlleniwi kitap sawdasındaǵı hám kitap baspasındaǵı 
ilimiy-texnikalıq progress penen de anıqlanǵan. Rotacion baspa presiniń oylap 
tabılıwına baylanıslı kitaptı basıp shıǵarıw procesi arzanlaǵan. Vokzallardıń qasında 
lavkalar tarmaǵı ashılǵan, olar arqalı baspalar ózleriniń ónimlerin orta hám tómengi 
qatlamnıń wákilleri arasında tarqatqan, kiyimniń qaltasına sıyatuǵın formattaǵı 
jumsaq qabıqta arzan basılmalardı massalıq túrde baspalar shıǵarıp baslaǵan, kóp 
satılatuǵın, yaǵnıy hámmege málim kitaplardı esaplaw sisteması kirgizilgen. 
Olardıń arasınan bestsellerler anıqlanǵan (buǵan baslamanı 1895-jılı amerikalı 
jurnal «Bukmen» salǵan). 
Haqıyqatında da, ádebiyat xalıqtıń kópshilik bólegi tálim alǵan hám oqıy 
alatuǵın uqıplılıqqa iye bolǵan jámiyetlerde ǵana massalıqqa aylanıwı múmkin. 
Qatań sociallıq shegaralar joq bolǵanda, xalıqtıń mobilliligi jaǵdaylarında, onıń iri 

206 
sanaat oraylarına massalıq migraciyası júz bergende, turmıs stili hám obrazı túp-
tamırınan ózgergeninde ádebiyatqa kúndelikli hám dinamikalıq qalalıq ómir súriwge 
jol kórsetiwshi retinde massalıq talap payda boladı. Usı mániste massalıq ádebiyat 
iri masshtablı sociallıq hám mádeniy ózgerislerdiń belgileriniń birin beredi. 
Massalıq ádebiyattı izertlewshiler massalıq ádebiyattıń ómir súriwiniń bir 
qatar ózgesheliklerin bólip kórsetedi. 
Kitaplar satıp alınadı, qayta-qayta oqıladı, bir waqıttıń ózinde taza gazetanıń 
yaki kóp tirajlı jurnaldıń modeli sıyaqlı oqıwshılar tárepinen bir birine aytıp beriledi, 
sol sebepli, massalıq ádebiyattı ǵalaba xabar quralları menen de bir dárejege 
qoyadı. Hárbir kitaptı massalıq tutınıw basqıshı qısqa bolıp, jańa shıǵarmalardıń 
kirip keliwi hámme waqıtta kóp boladı. 
Massalıq mádeniyattı tutınıw procesi kásiplik dıqqattan, ádebiy kritik hám 
retsenzentlerdiń, mektep muǵállimleriniń, kitapxanashılardıń analizinen hám 
usınıslarınan tısqarıda júz beredi. Kópshilik jaǵdayda oqıwshınıń tańlawına berilgen 
tiptegi, janrdaǵı, temadaǵı, syujettegi kitaplarǵa qáliplesken, ádetke aylanǵan 
qızıǵıwshılıq sıyaqlı faktorler tásirin tiygizedi. Ol kitaptı basıp shıǵatuǵın
baspalardıń da strategiyasın anıqlaydı. 
Massalıq mádeniyattıń ómir súriwi ushın kitaptı oqıwshıǵa jetkerip beretuǵın, 
ótkizetuǵın aktiv reklamalıq kompaniyanıń bolıwı zárúr. Eń aldı menen, oǵan 
bestsellerdi anıqlaw kiredi (aydıń eń jaqsı satılǵan kitabı). Reklamanıń basqa túri – 
juldızlardıń biri túrinde jazıwshınıń arnawlı obrazın dóretiw. 
Ádebiyat tarawında belgili ilimpaz Yu.M.Lotman massalıq ádebiyat ekilik 
tábiyatqa iye ekenligin aytqan: belgili bir qatnasta ol ádebiyattı ıdıratıwshı usıl 
sıpatında alıp qaralsa, sol waqıttıń ózinde ol ádebiyattıń sistemasına kiriwi múmkin, 
jańa strukturalıq formalardıń qurılısına qatnasadı. Ilimpaz massalıq ádebiyattıń 
kerekligin hám zárúrligin tastıyıqlaydı, sebebi ol klassiklerdiń dóretiwshiliginde 
óziniń rawajlanıwınıń shıńına iye bolǵan kóplegen ádebiy qubılıslardı 
bekkemleydi
63
. 
63
Qarańız: Лотман Ю. Культура и взрыв. М., 1992. 

207 
Massalıq ádebiyattıń xarakterli belgilerine tómendegi elementlerdi kirgizsek 
boladı: 
- konservativlik siyasiy hám ádep-ikramlılıqqa iye kózqaraslardıń 
sáwleleniwi, sonıń nátiyjesi retinde konfliktsizliktiń kelip shıǵıwı; 
- qaharmanlardıń xarakterleriniń hám psixologiyalıq individuallıǵınıń joq 
bolıwı; 
- bayıtılǵan tań qalarlıq waqıyalardıń gúzetiliwi menen berilgen dinamikalıq 
tárizde hárekettiń rawajlanıwı; 
- oqıwshını tań qalarlıq waqıyalardıń shınlıǵına isendiriwge urınıw; 
- belgili syujetlik sızılmanıń hám shıǵarmanıń tilindegi, stilindegi hám 
kólemindegi standartlardıń bolıwı.
Solay etip, massalıq ádebiyat orta sapadaǵı ádebiyat bolıp onıń tikarǵı 
funkciyası retinde kewildi kóteriw alıp qaraladı hám ol massalıq oqıwshıǵa 
mólsherlenedi. Ol ómirge elikleytuǵın ádebiyat bolıp qoymastan, ómirdi 
bekkemlewdi de, maqullawdı da alǵa súredi. Ol tek ádebiy ierarxiyanıń qádiriyatlıq 
«tómeni», sotsiomádeniy qubılıs, tártipke salınǵan industriya ǵana (bul industriya 
kewildi kóteriwge, ayırım jaǵdayda úgit-násiyatlıq baǵdarlanǵan bolıp, 
standartlasqan ádebiy ónimdi seriyalı shıǵarıwǵa qánigelesken boladı) bolıp 
qoymastan, ol ózgeshe poetikası menen parıqlanatuǵın (tiykarında trafaretlik 
syujetlik sxemalarǵa, tematikanıń ulıwmalıǵına, háreket etiwshi adamlardıń 
qáliplesken dizimine, stillik hám tillik klishelerge iye hámmege málim bolǵan 
janrlıq-tematikalıq kanonlardıń jıynaǵı) ádebiy qubılıstı da ańlatadı. 
Óz betinshe jumıslar ushın metodikalıq usınıslar 
Dodalaw ushın temalar: 
1. Tábiyattaǵı hám jámiyettegi sulıwlıqtıń uqsaslıǵı hám ayırmashılıǵı 
2. Gózzallıqtıń mazmunı hám onıń ólshem, garmoniya, jetiklik kategoriyaları 
menen ara qatnas máselesi 
3. Jámiyet tariyxında gózzallıq haqqında kózqaraslardıń ózgermeliligi 
4. Sulıwlıq hám shıraylı (krasivost): olardıń ara qatnas máselesi 

208 
5. Kóterińkilik hám gózzallıq kategoriyalarınıń uqsaslıǵı hám ayırmashılıǵı 
6. Tábiyattaǵı hám jámiyettgei kóterińkilik 
7. Qaharmanlıq kóterińkiliktiń bir túri sıpatında 
8. Áyyemgi grek tragediyasında rok hám táǵdir máselesi 
9. Tragediyalıq hám qayǵılılıq 
10. Ómirdegi hám turmıstaǵı tragediya 
11. Tragediyalıq qaharman
12. Kúlki jumbaqları. Kúlki degenimiz ne eken? 
13. Qarsılıqlardıń kúlkililikke ótiwi 
14. Yumor, ironiya, satira, grotesk, paradoks: kúlkililiktiń túrleri hám janrları 
15. Komediya janr sıpatında 
16. Iskusstvo qashan payda bolǵan? 
17. Iskusstvo hám ilim. Uqsaslıǵı hám ayırmashılıǵı 
18. Kórkem obraz – ol neni ańlatadı? 
19. Kórkem obrazdıń ózgeshelikleri 
20. Kórkem obrazdıń adamǵa tásiri 
21. Iskusstvo hám haqıyqıylıq: neni sáwlelendiriwge hám neni 
sáwlelendirmewge boladı? 
22. Kórkem shınlıq – haqıyqıy iskusstvo nızamı 
23. Tiplestiriw hám onıń iskusstvodaǵı shınlıqtı támiyinlewdegi roli 
24. Ideal estetika kategoriyası sıpatında 
25. Ideal hám sulıwlıq 
26. Súwretshiniń idealı hám onıń iskusstvodaǵı kórinisi 
27. Iskusstvodaǵı mazmun hám forma 
28. Talǵam túsinigi 
29. Talǵamlar haqqında aytısıwǵa boladı ma? 
30. Talǵamnıń obyektivlik tiykarı 
31. Salıstırılmaytuǵın mazmundı qalay salıstırıwǵa boladı (hár qıylı 
dáwirlerdiń, xalıqlardıń, geografiyalıq zonalardıń iskusstvoları arasında ulıwmalıq 
bar ma)? 

209 
32. Iskusstvodaǵı progress hám jámiyettegi progress 
33. Formalizm hám modernizm 
34. Sulıw nárse degenimiz ne? 
35. Dizayn: múmkinshilikleri hám shegaraları 
36. Moda – dos pa yaki basqınshı ma? 
37. Talǵam hám moda 
38. Iskusstvo keleshegi: integral simfoniyanı hám romanlardı almastırmay 
ma? 
39. Iskusstvo tárbiyashı sıpatında 
40. Turmıstaǵı moral hám iskusstvodaǵı moral 
Bayanatlardıń temaları: 
l. Estetika filosofiya sıpatında: danalıqtıń sulıwlıǵı hám sulıwlıqtıń danalıǵı 
2. Estetika házirgi zaman filosofiyalıq bilimler strukturasında 
3. Estetikalıqtıń tábiyiy tiykarları: tábiyattaǵı sulıwlıq 
4. Estetikalıq jámiyetlik qatnasıq sıpatında 
5 Estetikalastırıw házirgi zaman mádeniyatınıń rawajlanıwınıń ulıwma 
baǵdarı sıpatında 
6. Estetikalıqtıń ontologiyası 
7. Áyyemgi Shıǵıs estetikasına ulıwma sıpatlama 
8. Geraklit: ot logosınıń estetikalıq ontologiyası 
9. Demokrit: tanets (ayaq oyın) oynawshı atomlardıń estetikası 
10. Sokrat hám Platon gózzalıqtıń salıstırmalıǵı hám sulıwlıq penen paydanıń 
óz-ara qatnası haqqında 
11. Platon filosofiyasında iskusstvo probleması: iskusstvo mimesis sıpatında 
hám iskusstvo dóretiwshilik sıpatında 
12. Epikurshılardıń estetikası: erkinlik sulıwlıqtıń dóretiwshisi sıpatında 
13. Plotin: sociallıqtıń estetikası 
14. Avgustin Blajennıy: filosofiya hám filokaliya 
15. Bonaventura: Oyanıw dáwiriniń gotikalıq estetikası 

210 
16. Jańa zaman estetikasındaǵı klassicizm hám racionalizm 
17. Gózzallıqtaǵı tábiyatlıq hám jámiyetlik 
18. Sulıwlıq hám onıń túrleri (náziklik, gratsiyalılıq, súykimlilik h.b.) 
19. Estetika tariyxındaǵı kóterińkilik 
20. Tragediya iskusstvo janrı sıpatında 
21. Iskusstvo hám onıń adamnıń ruwxıy rawajlanıwındaǵı roli 
22. Sáwlelendiriw teoriyası – iskusstvonı túsiniwdiń filosofiyalıq tiykarı
23. Kórkem haqıyqatlıq hám iskusstvonıń shártliligi 
24. Mazmunnıń novatorı bolmay formanıń novatorı bolıw múmkin be? 
25. Estetikalıq qabıllaw hám onıń iskusstvonıń hár qıylı túrlerindegi 
ózgeshelikleri 
26. Iskusstvodaǵı si
n
tez probleması 
27. Talǵam erkinligi hám iskusstvonıń obyektivlik bahası 
28. Turmıs obrazı hám moda 
29. Ilimiy iskerliktegi estetikalıq baslamalar 
TESTLER 
Jetiklikti tolıq biliw haqqında estetika koncepciyasınıń tiykarın salǵan 
A) Russo 
B) Kamyu 
C) Baumgarten 
D) Ingarden 
Adamnıń dúnyaǵa estetikalıq qatnasınıń specifikası 
A)utilitarlıq paydalılıq 
B) qızıǵıwshılıqqa tiykarlanbaǵan lázzetleniw 
C) ámeliy máp (interes) 
D) jaqsılıqtı jamanlıqtan ayırıw uqıplılıǵı 
Estetikalıq refleksiyanıń predmeti 

211 
A) tásirsheń formalardıń dúnyası 
B) adamnıń ekinshi tábiyatı 
C) jaqsılıq hám jamanlıqtıń óz-ara qatnası 
D) quday hám adamlardıń óz-ara qatnası 
Estetikalıq ilimniń oraylıq túsinigi retinde alıp qaralatuǵın túsinik 
A) «ádep-ikramlılıq» 
B) «gózzallıq» 
C) «kóterińkilik» 
D) «tásirsheńlik» 
Antikalıq estetikalıq oy … ramkasında rawajlandı 
A) teologiyanıń 
B) filosofiyanıń 
C) kórkem praktikanıń 
D) fizikanıń 
Orta ásirler estetikalıq oyı tiykarınan … ramkasında rawajlandı 
A) teologiyanıń 
B) filosofiyanıń 
C) teogoniyanıń 
D) matematikanıń 
Oyanıw dáwiri estetikası neniń tiykarında rawajlandı? 
A) filosofiyanıń 
B) kórkem ámeliyattıń 
C) tábiyiy ilimlerdiń 
D) teologiyanıń 
XVII-XVIII ásirlerde estetika neniń tiykarında rawajlandı? 

212 
A) diniy filosofiyanıń 
B) kórkem kritikanıń hám publitsistikanıń 
C) tábiyiy bilimlerdiń 
D) kórkem praktikanıń 
Nemec klassikalıq estetikasınıń wákilleri 
A) Kant, Shelling 
B) Sartr, Kamyu 
C) Sokrat, Platon 
D) T.Mann, M.Prust 
Bir pútin estetikalıq sistemalar qaysı filosofiyada dóretiledi? 
A) Áyyemgi Shıǵıs 
B) ekzistentsializm 
C) germenevtika 
D) nemec klassikalıq filosofiyası 
Klassikalıq racionalizmniń mádeniyat hám estetikadaǵı krizisi qashan 
baslandı? 
A) XVII ásirdiń aqırında 
B) XVIII ásirdiń ekinshi yarımında 
C) XIX-XX ásirlerdiń ortasında 
D) antikalıq estetikada 
Antikalıq dúnyanı seziwdegi sulıwlıq, jaqsılıq hám shınlıqtıń birligi 
principi 
A) blago 
B) mimesis 
C) katarsis 
D) kalokagatiya 

213 
Aristotel iskusstvonıń sáwlelendiriw hám eliklew tábiyatın princip 
sıpatında qalay belgiledi? 
A) mimesis 
B) kalokagatiya 
C) katarsis 
D) entelexiya 
Antikalıq dáwirdiń kórnekli dramaturgleri 
A) Platon, Aristotel 
B) Fidiy, Poliklet 
C) Polignot, Zevksis 
D) Evripid, Aristofan 
Antikalıq dáwirdiń kórnekli súwretshileri 
A) Platon, Aristotel 
B) Fidiy, Poliklet 
C) Polignot, Zevksis 
D) Evripid, Aristofan 
Antikalıq dáwirdiń kórnekli músinshileri 
A) Platon, Aristotel 
B) Fidiy, Poliklet 
C) Polignot, Zevksis 
D) Evripid, Aristofan 
Klassikalıq antikalıq estetikanıń ullı filosofları 
A) Platon, Aristotel 
B) Fidiy, Poliklet 
C) Polignot, Zevksis 

214 
D) Evripid, Aristofan 
Túsirilip qalınǵan sózdi tabıń: Plutarxtıń tastıyıqlawınsha, Afinada tiri 
adamlarǵa salıstırǵanda … kóbirek bolǵan. 
A) ólikler 
B) statuyalar 
C) iytler 
D) eskertkishler 
Iskusstvonıń birinshi tariyxın dóretken XVIII ásirdegi nemec teoretigi 
A) Gegel 
B) Shlegel 
C) Vinkelman 
D) Gyote 
Sokrat gózzallıq túsinigin qanday túsinik penen baylanıstırǵan? 
A) maqsetke muwapıqlıq 
B) kelbetsizlik 
C) komiklik 
D) tragediyalıq 
Platonnıń kózqarasınan súwretshilerdiń dóretpeleri neni ańlatadı? 
A) qudaydıń jerdegi isleriniń dawamın 
B) sayalardıń sayasın 
C) ideyalardıń tikkeley iske asıwın 
D) súwretshiniń jeke dóretiwshiliginiń nátiyjesin 
Platonda sulıwlıqtıń ierarxiyasınıń baslanǵısh punkti 
A) ulıwmalıq iygilik ideyası 
B) gózzal denelerge seziwlik umtılıw 

215 
C) adamnıń ruwxıy sulıwlıǵı 
D) ilimler hám iskusstvolarda jámlengen adamzat tájiriybesi 
Platonda sulıwlıq ierarxiyasınıń sońǵı punkti 
A) ulıwmalıq iygilik ideyası 
B) gózzal denelerge seziwlik umtılıw 
C) adamnıń ruwxıy sulıwlıǵı 
D) ilimler hám iskusstvolarda jámlengen adamzat tájiriybesi 
Aristotel tragediyalıq háreketke qatnasta qorqıw hám qıynalıw arqalı 
affektlerden tazalanıwdı qalay anıqladı? 
A) ekstasis 
B) maniya 
C) filokaliya 
D) katarsis 
Batıs Evropadaǵı orta ásirler arxitekturasınıń stilleri 
A) romanlıq, gotikalıq, vizantiylıq 
B) barokko, klassicizm, renessanslıq stil 
C) romantikalıq, klassikalıq, renessanslıq 
D) ioniylik (ionicheskiy), doriylik (doricheskiy), korinflik(korinfskiy) 
Arxitekturadaǵı gotikalıq stildiń gúlleniwi qaysı dáwirge tuwrı keledi? 
A) V-VII ásirler 
B) VII-IX ásirler 
C) IX-XI ásirler 
D) XII-XV ásirler 
Arxitekturadaǵı roman stiliniń gúlleniwi qaysı dáwirge tuwrı keledi? 
A) V-VII ásirler 

216 
B) VII-IX ásirler 
C) IX-XI ásirler 
D) XII-XV ásirler 
Mádeniyattıń klassikalıq koncepciyasınıń tiykarǵı principleri 
A) intuitivizm, gumanizm 
B) fetishizm, emansipaciya 
C) irracionalizm, tradicionalizm 
D) antiistorizm, degumanizaciya 
Mádeniyattıń klassikalıq emes koncepciyalarınıń xarakterli belgileri 
A) racionalizm, gumanizm 
B) fetishizm, emansipaciya 
C) irracionalizm, tradicionalizm 
D) antiistorizm, degumanizaciya 
Mádeniyatlar dialogine qaray tariyxıy birinshi adım 
A) civilizaciya 
B) paydeyya 
C) jen 
D) dxarma 
Alǵashqı mádeniyattaǵı súwretlew iskusstvosınıń baslı predmeti 
A) haywan 
B) adam 
C) peyzaj 
D) interyer 
Dúnyaǵa klassikanı bergen mádeniyattıń tariyxıy birinshi tipi 
A) Joqarı Italiyalı Qayta tikleniw 

217 
B) Antikalıq dáwir 
C) Batıs Evropadaǵı orta ásirler 
D) Áyyemgi Shıǵıs 
Áyyemgi Shıǵısta quday obrazı neni ańlatadı? 
A) haywanǵa uqsas maqluq 
B) haywan hám adam obrazlarınıń sintezi 
C) antropomorflıq maqluqat 
D) káramatlı (sverxchelovecheskoe) maqluq 
Antikalıqtıń mádeniyatlıq dominantı 
A) din 
B) mifologiya 
C) filosofiya 
D) ilim 
Orta ásirlerdegi Batıs Evropadaǵı mádeniyatlıq dominant 
A) din 
B) mifologiya 
C) filosofiya 
D) ilim 
Batıs Evropadaǵı Qayta tikleniw dáwirindegi mádeniyatlıq dominant 
A) din 
B) mifologiya 
C) filosofiya 
D) ilim 
Jańa zaman dáwiriniń mádeniyatlıq dominantı 
A) din 

218 
B) mifologiya 
C) filosofiya 
D) ilim 
Antikalıq adamnıń kórkem iskerliginiń tiykarǵı principi 
A) arxitekturalıq 
B) plastiklik 
C) kórkemlilik 
D) teatrallıq 
Oyanıw dáwiri adamnıń kórkem iskerliginiń tiykarǵı principi 
A) arxitekturalıq 
B) plastiklik 
C) kórkemlilik 
D) teatrallıq 
Volyuta element sıpatında alıp qaralatuǵın arxitekturalıq stil 
A) klassicizim 
B) barokko 
C) vizantiylik 
D) renessans 
Nervyura element sıpatında alıp qaralatuǵın arxitekturalıq stil 
A) klassicizm 
B) barokko 
C) vizantiylik 
D) gotika 
Ushlı (strelchataya) arka element sıpatında alıp qaralatuǵın 
arxitekturalıq stil 

219 
A) klassicizm 
B) barokko 
C) vizantiylik 
D) gotika 
Qıya (naklonnaya) arka (arkbutan) element sıpatında alıp qaralatuǵın 
arxitekturalıq stil 
A) klassicizm 
B) barokko 
C) vizantiylik 
D) gotika 
Lukovichnıy gúmbez (kupol) element sıpatında alıp qaralatuǵın 
arxitekturalıq stil 
A) klassicizm 
B) barokko 
C) vizantiylik 
D) vizantiylik stildiń áyyemgi rus variantı 
Renessanstıń mádeniy kartinasında adamnıń ornın sıpatlaytuǵın 
principler 
A) panteizm 
B) gumanizm 
C) antropocentrizm 
D) ateizm 
«... – meniń ushın birden-bir ilim hám filosofiya». (Leonardo da Vinchi) 
A) muhabbat 
B) estetika 
C) muzıka 

220 
D) jivopis 
Antikalıq mádeniyatta iskusstvonıń baslı, sistema dóretiwshi túri 
A) jivopis 
B) plastika 
C) poeziya 
D) arxitektura 
Oyanıw dáwirindegi Batıs Evropa mádeniyatındaǵı iskusstvonıń baslı, 
sistema dóretiwshi túri 
A) jivopis 
B) plastika 
C) poeziya 
D) arxitektura 
Jańa zaman batısevropalıq mádeniyattaǵı iskusstvonıń baslı, sistema 
dóretiwsh túri 
A) jivopis 
B) plastika 
C) poeziya 
D) onday belgi joq 
Músinshi-klassicist 
A) Fidiy 
B) Miron 
C) Kanova 
D) Bernini 
Barokko dáwiriniń músinshisi 
A) Fidiy 

221 
B) Miron 
C) Kanova 
D) Bernini 
Rimdegi baslı fontanlardı dóretken barokko dáwiriniń músinshisi 
A) Fidiy 
B) Mikelandjelo 
C) Miron 
D) Bernini 
Tásirleniw estetikası (estetika vpechatleniya)
A) intuitivizm 
B) vizionerstvo 
C) impressionizm 
D) ekspressionizm 
Avgustin oydıń sulıwlıǵına bolǵan muhabbattı ne dep ataydı? 
A) 
Filosofiya 
B) 
Filokaliya 
C) 
Filologiya 
D) 
kallistika 
Tómendegi berilgen juwaplardıń durıslıǵın kemeyiw tártibinde 
jayǵastırıń 
1. Barokko stiliniń arxitekturalıq elementleri 
A) atanaqqa uqsaǵan fundament, volyuta, balkon
B) súyir-sopaq (oval), volyuta, aylanbalı (vitıe) kolonnalar 
C) iyrek (volnistıy) fasad, úlken(massivnıy) tómengi etaj, ushlı (strelchataya) 
arka 
D) súyir-sopaq (ovalnoe) ayna, fial, plafon 

222 
2. Romantizm estetikasınıń specifikalıq ideyaları 
A) burjuaziyalıq jámiyettiń bahalıqların jaqtırmaw 
B) universal adam shaxsın qorǵaw 
C) bolmıstıń ashıqlıǵınıń sáwleleniwi sıpatında iskusstvonıń janrların 
aralastırıw ideyası 
D) iskusstvo tábiyatlıq zárúrlik patshalıǵın ádep-ikramlılıq erkinlik patshalıǵı 
menen biriktiriw sıpatında 
3. Renessans estetikasın tayarlaǵan orta ásirlerdiń filosofları 
A) Avgustin, Boeсiy, Eriugena 
B) Plotin, Lukreciy, Epikur 
C) Vitelo, Orem, Ulrix Strasburgskiy 
D) Bonaventura, Foma Akvinskiy, Savonarola 
4. Qayta tikleniw dáwiri estetikasınıń principleri 
A) panteizm, ontologiyalıq individualizm, gumanizm 
B) teocentrizm, neoplatonizm, antropocentrizm 
C) antropocentrizm, irracionalizm, teizm 
D) dualizm, syurrealizm, polistilizm 
5. Barokko iskusstvosınıń principleri 
A) shınlıqtıń ornına shınlıqqa uqsaslıq, qatań realizm, virtuozlıq (asa 
sheberlik) 
B) illyuzorlıq, poetikalıq ótkirlik (izoshrennost), teatrallıq 
C) ayrıqshalıq (neobıchnost), sánlilik(plastichnost), skulpturalıq 
D) viziolnerstvo, mistitsizm, sfumato effekti 
6. Batıs Evropa estetikası tariyxında iskustvonıń «erkinlikti erkinlik 
arqalı beriw» formulası kimge tiyisli 

223 
A) grek atomistlerine 
B) romantiklerge 
C) nemec klassikasına 
D) F.Shillerge 
7. Qanday estetikalıq dástúrler aristotellik katarsis principinen bas 
tartadı? 
A) modernizm estetikası 
B) postmldernistlik estetika 
C) klassicizm 
D) platonizm 
Slaydlar 
Estetika predmeti 
Estetika predmeti – tábiyattaǵı, jámiyettegi, iskusstvodaǵı gózzallıq nızamları 
haqqındaǵı ilim. 
Gózzallıq nızamları dúnyanı «estetikalıq» ózlestiriwdiń bar baylıǵın ózinde 
jámleydi. 
Estetika filosofiyalıq ilim sıpatında 
- estetika filosofiya menen gnoseologiyalıq qatnasta baylanısqan, sebebi, onıń 
tiykarın biliw teoriyası quraydı. Estetika sáwlelendiriw teoriyasına tiykarlanadı. 
- estetika jámiyet hám onıń tariyxın filosofiyalıq túsiniwge tiykarlanadı. 
Estetikalıq bilimniń strukturası 
a) obyektivlik estetikalıq 
b) estetikalıq subyektiniń dóretiwshi praktikası 
v) iskusstvonıń kórkemlik dóretiwshiliginiń ulıwma nızamlıqları 
Estetika haqqındaǵı kózqaraslar tariyxı 
Gózzallıqtı túsiniw barlıq waqıtta eń baslı problema bolǵan. 

224 
Pifagorshılar: sulıwlıq – bul san: barlıq bóleklerdiń óz-ara qatnası, al olardıń 
garmoniyası sulıwlıqtı keltirip shıǵaradı… 
Geraklit: sulıwlıq – san emes, al qarsılıq. Qarsılıqlıq jaqınlastıradı, hár túrlilik 
gózzal garmoniyanı keltirip shıǵaradı… 
Demokrit: Gózzallıq hámme nársedegi ólshemlilik, artıqmashılıq hám 
kemshilik maǵan unamaydı. 
Protagor: Adam barlıq nárselerdiń ólshemi. 
Sokrat: gózzallıqtıń payda, jaqsılıq, shınlıq penen baylanısı. 
Ol sulıwlıqtı óziniń qasınan, kúndelikli nárselerden, haqıyqıy dúnyanıń 
sulıwlıǵınan izlegen.
Platon: Bizlerdi qorshaǵan nárseler haqıyqıy gózzallıqqa eliklew, bul dúnyada 
emes, al basqa dúnyada jaylasqan ideyalardıń jetiklikke iye bolmaǵan kóshirmeleri. 
Biraq ol Platonnıń gózzallıq haqqındaǵı dialoglarınıń «súyegi» bolıp tabıladı. 
Óziniń shıǵarmalarında ol gózzallıqtıń hár qıylı qırlarınıń bar ekenligine itibarın 
qaratadı. 
Aristotel: ólshemlilik, tártipke salınǵanlıq hám anıqlılıq, ańsat kórinetuǵın 
muǵdar, pútinlik, birlik. 
Poetikada: iskusstvo haqqında 
-iskusstvonıń tiykarı – haqıyqıylıqqa eliklew (mimesis); 
«Eliklewdiń» barlıq túrleri «predmeti hám usılında» parıqlanadı. 
-iskusstvonı ilim menen salıstırıp, ol «poeziya tariyxqa salıstırǵanda 
filosofiyalılıqqa iye hám saldamlıraq: poeziya ulıwmalıq haqqında, al tariyx jekelik 
haqqında aytadı». 
- Ne nárse adamlarǵa tragediyalıqta unaydı? Qaharmanlardıń qayǵısın hám 
baxıtsızlıǵın kórip, onıń nesi menen lázzetlenedi? 
Aristotel boyınsha: qıynalıw hám qorqıw jolı menen tragediyanıń 
tamashagóyi tazalanadı («katarsis»). 
Avgustin: jerlik sulıwlıq – «jaqsı», al quday bolsa «eń jaqsı hám joqarı». 
Biraq ne ushın «jaqsı» «eń jaqsı hám joqarıǵa» salıstırǵanda ózine kóp tartadı? Ne 
ushın bul kúsh penen postıń járdeminde gúresiw kerek? Ne ushın «eń jaqsınıń» 

225 
aldında ózimizdi májbúrlew arqalı basımızdı iyiwimiz tiyis? Berilgen sorawlarǵa 
orta ásirler juwap qaytara almadı. 
Bul sorawlarǵa Oyanıw dáwiri kist, naǵıstı oyıw, sóz járdeminde juwap 
qaytardı (Leonardo, Tician, Rafael, Mikelandjelo, Bokkachcho, Petrarka h.b.). 
Adamlardıń kózleri qaytadan jerge qaradı, onıń sulıwlıǵın qaytadan kóre basladı. 
Rafael: Men sulıwdı salıwım ushın, kóp sulıwlardı kóriwim tiyis. 
Klassicizm: iskusstvo – joqarı (tragediya) hám tómen (komediya) janrlarǵa 
bólinedi. 
Aǵartıwshılıq dáwiri: 
F.Bekon: «proporciyasında qanday da bir ózgeshelikke iye bolmaǵan jetik 
sulıwlıq bolmaydı». 
T.Gobbs: «Sulıwlıq keleshektegi iygiliktiń (jaqsılıqtıń) belgisi». 
A.Sheftsbern: «Sulıwlıq hám iygilik (jaqsılıq) bir nárse». 
F.Xatcheson: «Sulıwlıq kóp túrliliktegi bir túrlilik hám bir túrliliktegi kóp 
túrlilik». 
E.Byork: sulıwlıqtıń belgileri: úlken bolmaǵan kólem, tegislengenlik, 
ótiwlerdiń izbe-izliligi, reńniń jaǵımlılıǵı, náziklik h.b. Gáp kórinetuǵın, sırtqı 
sulıwlıq haqqında ketpekte. 
Didro: sulıwlıq – bul qatnasıq.
Gózzallıq kategoriyası 
Gózzallıqtı úyreniwde birinshi bolıp kózge taslanatuǵın nárse: gózzallıq dep 
adamnıń atama beretuǵın nárseleriniń tań qalarlıq dárejedegi hár qıylılıǵı (aspan, 
tawlar, dáryalar, toǵaylar, adamnıń ózi, onıń miynetiniń nátiyjeleri, oyı, minez-qulqı 
h.b.). 
Ekinshi moment. Onıń tásir etiw sebebi nede? Onıń kúshi nede? Gózzallıq 
jaqsılıqtıń da, úlken qayǵı-qapanıń da sebebi bolıwı múmkin. Mısallar:
- Persiyalı patsha Kserkstıń greklerge shabılıwları; 
- Skulptor Pigmalion haqqındaǵı ańız; 

226 
- Fonvizinniń «Nadan (Nedorosl)» komediyasındaǵı Mitrofanushkanıń 
obrazı;
- Anglichan jazıwshısı Djerom K.Djeromnıń «Laykadan islengen qolǵaplar 
(Laykovıe perchatki)» gúrrińi h.b. 
Tariyxıylıq hám logikalıqtıń birligi metodına tiykarlanǵan halda gózzallıqtı 
izertlewdiń belgileri: 
- quwanıshqa bólew (paydasız jaqsılıq); 
- payda. Paydalı nárseni gózzallıq dep alıp qarawǵa boladı ma? (mısal: 
Melaneziya atawındaǵı «kula» dástúri). «Bir adamnıń seziwi sheklengenlik seziwin, 
al qatnasıq seziwi erkinlik seziwin beredi». 
«Paydasız jaqsılıq» óziniń tamırı menen jaqsılıqqa hám paydaǵa barıp 
taqaladı. 
- adamnıń ómiri, tariyxıy rawajlanıwdıń berilgen basqıshına sáykes keliwshi, 
tolıq kórinisin tapqan ómir, bizlerdiń túsiniklerimiz boyınsha bolıw kerek bolǵan 
ómirdi kóriw. Ómir princip sıpatında, qarańǵılıqqa, ólimge, ıdırawǵa qarsı turatuǵın 
progressiv baslama sıpatında gózzal. 
Gózzallıqtı «maqsetke muwapıqlıq», «jetiklik», «garmoniya» túsinikleri 
arqalı anıqlaw. 
Gózzallıqtıń túrleri: sánlilik, náziklik, poetikalıq, kóterińkilik h.b. 
Kóterińkilik kategoriyası 
Eger de tábiyattaǵa kóterińkilikte adam óziniń ruwxınıń qúdiretin «analogiya 
arqalı» sezse, onda qaharmanlıqta bul batırlıq konkret adamnıń táǵdirinde ayqın 
kózge taslanadı. 
I.Kant kóterińkiliktiń eki túrin bólip kórsetedi: matematikalıq-kóterińkilik 
(berilgen waqıtta bizler ólshey alıw múmkinshiligine iye bolǵan kóterińkilik) hám 
dinamikalıq kóterińkilik (tábiyattıń qudiretli kúshleriniń oyını). 

227 
Jámiyettegi kóterińkilik kategoriyasın anıqlaw ushın arnawlı kategoriya 
«batırlıq, qaharmanlıq» qollanıladı. 
Tragediyalılıq kategoriyası 
Áyyemgi Greciyada adamlar menen bolatuǵın qayǵılı, qorqınıshlı waqıyalardı 
bayanlaw ushın qollanılǵan. 
- táǵdir – turmıstaǵı, ómirdegi bolıp atırǵan, biraq túsindirip bolmaytuǵın 
mazmunnıń shártli belgilengen ataması. 
- insannıń óziniń kózqarası ushın gúresi (V.Gegel. Sokrattıń ólimi mısalı).
Adam óz erki menen ózi ushın baxıtsızlıqtı tańlaydı, sanalı túrde qúdiretli 
kúshlerge qarsı gúresip, ózin qurban etedi. Jazada individuum qurban bolǵanı 
menen, onıń principi ólmeydi. Insan ólimi yaki onıń qıynalıwları onıń ideyalarınıń 
durıslıǵınan, shınlıǵınan derek beredi, bul ideyalardıń keleshektegi jeńiske erisiwin 
bekkemleydi. 
-tariyxıy zárúrlik talap hám onıń praktikalıq jaqtan iske asıw 
múmkinshiliginiń joqlıǵı arasındaǵı qarama-qarsılıq. Tragediyalıqta gózzallıq hám 
kelbetsizlik, ómir hám ólim principleri, rawajlanıw hám nabıt bolıw baylanısqan 
boladı. Tragediyalılıq qıynalıw, qayǵı ólsheminen joqarıda boladı. Sol sebepli 
tragediyalılıq biziń qabıl etiwimizde kóterińkilik penen biriktiriledi. Eki kategoriya 
da adam ruwxınıń hám isleriniń ullılıǵın kórsetedi. 
- tragediyalılıqta joqarı ideya, joqarı tariyxıy princip ushın adamlar jamanlıq 
kúshleri menen gúres alıp baradı, olardı morallıq jaqtan jeńedi, lekin fizikalıq jaqtan 
jamanlıq waqıtsha utısqa erisedi. Progressivlik ideyalar menen azıqlanǵan adamlar 
hám morallıq jaqtan gónergen ótmishtiń kúshleri arasındaǵı gúres tragediyaıq 
konflikttiń tiykarın beredi. 
Kúlkililik kategoriyası 
Kúlkini payda etetuǵın waqıyalar, is-háreketler hám nárseler kúlkililik 
kategoriyasın ańlatadı. 

228 
Estetikalıq kózqarastan komiklik kúlkili bolıp kórinetuǵın kelbetsizlikti 
ańlatadı. 
Kúlkililik gózzallıqtı «unamsız» mısal arqalı tastıyıqlawdı ańlatadı.
Ólshem: jámiyetlik qarsılıq, ómirdegi áhmiyetli qarsılıq. 
Kúlkililiktiń túrleri: 
Yumor, ironiya, satira, grotesk, paradoks... 
Kúlkililiktiń janrları: 
-Ádebiy shıǵarmalardıń tariyxıy jaqtan qáliplesken formaları bolıp, olar qatań 
túrde kúlkililiktiń anaw yaki mınaw túri menen baylanıspaǵan, olar hár qıylı 
túrlerdiń aralasıwında da kóriniwi múmkin. Mısalı, komediya házil de, satira 
da bolıwı múmkin. 
Kúlkililiktiń túrleri bir birinen mazmunı boyınsha parıqlanadı. Bul jerde kúlki 
sapası haqqında aytıladı. 
Kúlkililikti túrlerge bóliw tiykarı retinde sáwlelendirilip atırılǵan qarsılıqtıń 
áhmiyetlilik dárejesi alıp qaraladı. 
Yumor – azarsız, kúlki obyektine ısıq qatnasta boladı. Onıń formalarınıń biri 
retinde doslıq sharjları alıp qaraladı. Yumorda qarsılıqtıń, kemshiliklerdiń hálsiz, 
kishigirim dárejede ekenligin túsingen adamnıń optimizmi óz sáwleleniwin tabadı. 
Ironiya – yumor hám satira ortasındaǵı aralıq forma. Ironiyada yumordaǵı 
jaqsılıq hám reyimlilik joǵaladı, mısqıllawshılıq kúsheyedi. Ironiya yumor azayǵan, 
al satiraǵa bolsa, ele waqıt kelmegen halda payda boladı.
Ironiyanıń ózgesheligi: sırttan ol maqullawdı, al ishten biykarlawdı yaki 
ishten maqullawdı, al sırttan biykarlawdı ańlatadı. 
Satira – jamanlıq penen ashıqtan-ashıq bolǵan hám sanalı gúresti ańlatadı. 
Jamanlıq kelisimge kelmeytuǵın hám kewilli túrde kúlki obyektine aylanadı. 
Satirada jamanlıq ústinlikke iye bolsa, ol sarkazmǵa, hátteki groteskke de 
ótedi. Grotesk – kúlkililik penen kelbetsizliktiń aralasıwın beredi. 

229 
Paradoks – aytılmaǵan, biraq názerde tutılǵan oydıń durıslıǵın ayırıp kórsetiw 
usılı. Paradoks - akrobat oydı, aqıl gimnastikasın ańlatadı, ol adamnıń oylawınıń 
qatıp qalıwınıń aldın aladı. 
Iskusstvonıń mazmunı hám onıń jámiyettegi ornı 
1. Iskusstvo estetikanıń predmeti sıpatında 
a) Iskusstvonıń jámiyetlik sananıń forması sıpatındaǵı ózgesheligi 
b) Iskusstvo jámiyettiń ruwxıy turmısı sistemasında 
v) Iskusstvonıń sociallıq funkciyaları 
Iskusstvonıń kelip shıǵıw sebeplerin túsindiriwshi teoriyalar: 
1. Iskusstvonıń «magiyalıq» teoriyası. Iskusstvo alǵashqı magiyadan kelip 
shıqqan. 
2. Iskusstvonıń «oyınlıq» (igrovaya) teoriyası. Iskusstvo – bul oyın (Shiller, 
Plexanov h.b.).
3. Iskusstvonıń «miynetlik» (trudovaya) teoriyası. Iskusstvo menen óndiristiń 
baylanısı. 
Bulardıń hámmesine tán kemshilik: «Iskusstvonıń jámiyetlik zárúrligi nede?» 
- degen tiykarǵı sorawǵa juwap bere almaydı. 
Iskusstvodaǵı eń quramalı, baslı mazmun: adam hám adamdı qorshaǵan 
haqıyqıylıq haqqında bilim beriw. 
Iskusstvo adam tárepinen haqıyqıylıqtı ruwxıy ózlestiriw túri bolıp, onıń 
maqseti retinde adamnıń qorshaǵan dúnyanı hám ózin sulıwlıq nızamları tiykarında 
dóretiwshilik jaqtan qayta ózgertiwshi uqıplılıǵın qáliplestiriw hám rawajlandırıw 
alıp qaraladı. 
Iskusstvo – arnawlı kórkem dóretiwshilik, kórkem mádeniyattıń baslı 
elementi. 
V.Belinskiy: «Iskusstvo – bul obrazlarda oylaw». 

230 
L.Vıgotskiy: Iskusstvo – «seziwlerdiń jámiyetlik texnikası», «adamlarda 
emociyalardı qozǵawǵa baǵdarlanǵan estetikalıq belgilerdiń jıynaǵı».
Iskusstvonıń jámiyetlik sananıń forması sıpatındaǵı ózgesheligi úsh 
tiykarǵı belgi menen anıqlanadı: 
1. Sáwlelendiriw predmetine qaray;
2. Sáwlelendiriw usılına qaray; 
3. Funkciyalarına qaray. 
Iskusstvonıń predmeti – adam, onıń sociallıq, ruwxıy hám emocionallıq 
qatnasıqları, adamnıń emocionallıq-ruwxıy, sociallıq ómiri. 
Ózgesheligi: adam bir pútinlik túrinde sáwlelenedi. 
Iskusstvonıń sáwlelendiriw usılı – kórkem obraz. 
Shártleri: adamnıń sanasında bolıp atırǵan waqıyanıń kórinisin qaldırıw; 
Kórkem obrazdıń kartina, gúrrińdegi tikkeley berilgen mazmunǵa 
salıstırǵanda keń (úlken) mazmundı qamtıwı. Ol bizlerde salıstırıwdı, yadqa 
túsriwdi (assotsiatsiyanı) payda etetuǵın bizlerge dúnyanıń kartinasın beredi. 
Qıyallanıw jumısına túrtki boladı, tema beredi; 
Gegel: kórkem obrazdıń mánisi, ol bir halat arqalı basqa halattıń obrazı 
járdeminde erisiletuǵın mazmundı ańlatadı.
Kórkem obraz 
1. Ómir shınlıǵı haqıyqıylıqtı sáwlelendiriwdiń ózgeshe forması sıpatında 
(Zevksis (júzim solqımın) hám Parrasiy (perde astındaǵı kartina) degen 
súwretshilerdiń jarısı haqqındaǵı ańız mısal bola aladı). 
2. Tiplestiriw – kórkem obrazdıń dóretiliw nızamı. 
a) ulıwmalastırıw. Belinskiy: «Shıǵarmanıń qaharmanı hámme waqıtta «tanıs 
biytanıs» (Geroy proizvedeniya vsegda «znakomıy neznakomets»)». 
b) individuallastırıw. 
v) estetikalıq ideal. 
3. Forma hám mazmunnıń (tema, ideya, syujet, fabula) birligi.