6
KIRISH
Konchilik mashinalarini boshqa xususiyatlari bilan birga ishlov berishga qulay
va ta’mirga yaroqli ko’rsatkichlari uning sifat ko’rsatkichi va mashina
konstruktsiyasi
takomillashish
darajasini
belgilaydi,
loyihalashtirishda
joylashtirilgan, ishlab chiqarishda erishilgan va ishlatish jarayonida tadbiq etilgan
aniq sharoitlarda konchilik mashinalarini asosiy funktsional tayinlanishiga muvofiq
ishlatishni o’z ichiga oladi. Samaradorlik ko’rsatkichini konchilik ishlab
chiqarishida bir xil sharoitlarda foydali qazilmalarni qazib chiqarishda texnologik
jarayonlarni mexanizatsiyalash vositalari belgilaydi. Turli tuman va nomo’tadil kon
sharoitlarida foydali qazilmalarni qazish konchilik ishlab chiqarish texnologiyasida
shart qilib qo’yilgan, shunday ekan mexanizatsiyaning texnologik jarayonlari turli
vositalariga bo’lgan ehtiyoj konchilik mashinasozlik zavodlarining asosiy mahsuloti
hisoblanadi.
Konchilik texnikalarini seriyali ishlab chiqarish davrida eng ko’p samara olish
uchun boshqa uskuna va maxsus tayyorlangan moslamalarni ammortizatsiya
muddati kelishilgan bo’lishi kerak, ishlab chiqarilayotgan kon mashinalarining
jismoniy uzoqqa chidamliligi tabiiy qarishidan muddatidan oshmasligi kerak.
Konchilik mashinalari parki yashash muddati bir xil o’lchamdagi turli xil
mashinalarni ishlab chiqarishda boshidan oxirigacha bo’lgan davrdagi vaqt (10-50
yil) davomida o’zgaradi, mashinasozlik konchilik zavodlari shunday rivojlanish
darajasi yetishi kerakki, ularni belgilangan muddatlarda samara bilan ishlashi
qobiliyatiga ega bo’lgan konchilik mashinalarini tayyorlashi kerak bo’ladi.
Talaba konchilik elektromexanik mashinasozlik texnologiyasini asoslarini va
konchilik mashinalarini ta’mirlash bilan o’zaro bog’liq jarayonlarni yaxshi bilishi
zarur: texnologik jarayonlarni yaxshi loyihalay olishi, yuqori sifatli ilg’or kon
texnikalarini yaratishni ta’minlashi, uni resurslarini saqlash va qayta tiklashda
imkoni boricha material va mehnat resurslaridan foydalanishda eng kam solishtirma
xarajatlarini ta’minlashi zarur.
Yuqorida keltirilganlarga muvofiq Ma’ruzalar to’plami jarayonlar, kapital
ta’mirlash, shuningdek sifat darajasini oshirish yo’llari va baholash metodikasi,
konchilik texnikalarini ishlov berishga qulayligi va ta’mirga yaroqliligidan iborat;
diagnostika vositalarini qo’llashda konchilik texnikalarini ta’mirlash va texnik
xizmat ko’rsatishda manbaning nobud bo’lishi va eskirishi, ta’mirlash bazasi
xususiyatlariga doir savollar ifodalangan.
Har bir bo’limda ilmiy-texnika taraqqiyot yo’nalishlarini hisobga olgan holda
konchilik mashinalarini ta’mirlash va ularni tayyorlash texnologiyasini
rivojlantirishning istiqbollari ko’rsatilgan.
Ushbu to’plam talabalarning o’quv materiali bilishini hisobga olgan holda
texnologik fanlar “Materialshunoslik va konstruktsion materillar texnologiyasi”,
“O’zaro almashinish, standartizatsiya va konchilik mashinalarini sifatli boshqarish”
va “Konchilik mashinasozligi”, shuningdek umumiy muhandislik va maxsus fanlar
iborat tuzilgan.
7
1-MA’RUZA
KONCHILIK MASHINALARINI TEXNIK HOLATI VA ULARNI
O’ZGARISHINI SABABLARI
Reja
1. Konchilik mashinalarini ishlatish (ekspluatatsiya) xossalari.
2. Konchilik mashinalarini texnik holatini o’zgartirishga ta’sir qiluvchi faktorlar.
1. Konchilik mashinalarini ishlatish (ekspluatatsiya) qilish xususiyatlari
Konchilik mashinalarini ishlatish vaqtida imkoniyatdan kelib chiqib va ulardan
turli sharoitlarda foydalanishda ularni baholash zarurati tug’iladi. Bunday bahoni
o’zida xolisona xususiyatlarni ifodalovchi mashinalar, ularni yaratishdagi paydo
bo’ladigan, ekspluatatsiya qilish, ularni sinash, texnik xizmat ko’rsatish, ta’mirlash
va boshqalarda ishlatish (ekspluatatsiya) xossalari yordamida berish mumkin.
Mashina xossalarini barchasi, tayinlanishiga muvofiq, muayyan talablarga mos
kelgan holda qondirish ularni sifatini belgilaydi. Bir yoki bir nechta mashinaga
miqdoriy tavsif berishda, ko’rilayotgan muayyan sharoitlarga moslashgan holda
ularni yaratilishi va ularni ishlatish sifat ko’rsatkichi deyiladi.
Hozirgi kunda, mashina sifat ko’rsatkichlarining quyidagi asosiy guruhlari
belgilangan: belgilangan vazifani bajarish, ishonchlilik, ergonomik, estetik, ishlov
berishga qulayligi, transportda tashishga mosligi, standartlashtirish va bir
xillashtirish (unifikatsiya), patent huquqli, ekologik, xavfsiz, iqtisodiy.
Belgilangan vazifalarni bajarilishi ko’rsatkichi mashina xususiyatlarini
tavsiflaydi, asosiy funktsiyalarini aniqlash, ular nimalarni bajarish uchun
mo’ljallangani va qaysi joyda ulardan foydalanish shartligini belgilaydi.
Ishonchlilik ko’rsatkichi to’xtamasdan ishlash, ko’p chidashi, ta’mirlashga
yaroqlilik va saqlanuvchanlik kabi xususiyatlarni o’z ichiga oladi.
Ergonomik ko’rsatkich “inson - mashina” tizimini ifodalab beradi va mashinani
boshqarish jarayonida hosil bo’ladigan gigiena, antrometrik, fiziologik va
psixologik inson xususiyatlari majmuini hisobga oladi.
Estetik
ko’rsatkichlar
informatsion
ifodali,
ratsional
shakllar,
kompozitsiyaning butunligi va mashinaning mukammal bajarishi.
Ishlov berishga qulaylik (texnologik) ko’rsatkichi mashina ularni tayyorlash va
ularni ekspluatatsiya qilishga muvofiqligini ifodalaydi.
Transportda tashishga mosligi ko’rsatkichi mashinalarni transportirovka
qilishga moslashganligi ko’rsatadi.
Standartlashtirish
va
bir
xillashtirish
(unifikatsiya)
ko’rsatgichi
mashinalarning standart, unifikatsiya va original (asl) qismlar bilan to’yinganligi,
boshqa mashinalarga nisbatan unifikatsiya miqdorini ifodalaydi.
Patent huquqli ko’rsatkich mashinalar uchun qo’llaniladigan, ularni patentini
himoyalovchi, xorijda va hamdo’stlik davlatlarida mashinani sotishga oid texnik
qarorlarni yangilanganlik darajasi belgilab beradi.
Ekologik ko’rsatkich mashinani ishlatishda atrof muhitga zararli ta’sirlar
darajasini kamaytirishni shart qilib qo’yadi.
8
Xavfsizlik ko’rsatkichi mashinaga xizmat ko’rsatuvchi xodimning xavfsizligini
ta’minlash xususiyatlarini aniqlab beradi.
Iqtisodiy ko’rsatkichi mashinani ishlab chiqish, tayyorlash va uni ishlatish
xarajatlarini aniqlab beradi.
Konchilik mashinalarini ishlatish xususiyatlari vaqt birligi va sifatli ishlatish
darajasida bajarilgan ish hajmini aniqlash bilan ifodalanadi. Turli konchilik
mashinalari bilan bajarilgan ishlar hajmi ularni funktsional mezonlari bilan
aniqlanadi, (1) shaklda hisoblangan va tayinlanishiga muvofiq mashinalar o’z
vazifalari bajarganda solishtirma energiya yig’uvchanlik ishlatish unumdorligini
ishlab chiqishni o’zida ifoda etish (kon massivining vayron bo’lishi, transportirovka
qilish, qotirish va boshq.) ma’lum bir vaqt davomida ishonchlilik ko’rsatgichi
majmuiga ko’ra ekspluatatsiyaga tayyorligini ko’rsatadi.
Yuqorida ko’rsatilgan guruhlarda mashina sifat ko’rsatkichi uni ekspluatatsiya
qilishda ishonchli ekanligi bilan juda ham qalin bog’langan.
“Mashinani ishonchliligi” tushunchasi uning holati bilan juda ham bog’langan.
Konchilik mashinasi ishlatish jarayonida quyidagi holatlardan birida bo’lishi
mumkin: ishga yaroqli va ishga yaroqsiz, ishga yaroqli va buzuq.
Ishlay oladigan holat – mashina holati, unda barcha parametrlar ifodalovchi
imkoniyatlari asosida topshirilgan funktsiyalarni bajarish, me’yoriy-texnik
talablarga va (yoki) konstruktorlik hujjatlariga mos keladi. Ana shu berilgan
parametrlardan birtasi ko’rsatilgan talablarga mos kelmasa unda mashina ishga
yaroqli holatda bo’ladi. Ancha to’liq mashinani holatini xarakterlash tushunchasi
“tuzuq” yoki “buzuq” holatda bo’ladi. Agar mashina ishga yaroqli holatda faqat
o’sha normal faoliyat ko’rsatishni ta’minlashdagi talablarni qondirsa, mashina ishga
yaroqli holatda esa me’yoriy-texnik hujjatlardagi barcha talablarga muvofiq ishlashi
zarur. Mashinaning tashqi buyog’ida kamchilik bo’lsa u ishga yaroqsiz bo’ladi,
bunda u tashqi ko’rinish talablarini qondirmagan hisoblanadi. Shu bilan birga bu
holat mashinani mo’tadil faoliyat ko’rsatishiga xalaqit bermaydi va u ishga layoqatli
holatda bo’ladi.
Mashinaning bir holatdan boshqasiga o’tishi odatda shikastlanishi yoki
ishlamay qolishi(buzilishi)tufayli sodir bo’ladi. Agar mashina ishga layoqatli
holatdan nosoz holatga o’tsa bu holat buzilish deyiladi; agar mashina mehnatga
layoqatsiz holatga o’tsa, bu holat ishlamay qolish (otkaz) deyiladi.
To’satdan ishlamay qolish mashina elementlarining to’yinish yuklamasi keskin
o’zgarish natijasida kelib chiqadi. Bu holat ko’pincha og’ir sharoitlarda ishlayotgan
mashinani ishlatishda undan foydalanish qoidalari va ish tartibini buzilishi natijasida
sodir bo’ladi.
Texnik xizmat ko’rsatish va ta’mir sifatining pastligi, texnologik va ishlab
chiqarish nuqsonlarini hali aniqlanmaganligi, detal materiallarini texnik shartlarga
mos emasligi, eskirish va toliqishi jarayonlari ham to’satdan ishlamay qolishni kelib
chiqishida asosiy rol uynaydi.
Asta-sekin ishlamay qolishlar eskirish natijasida va toliqish tufayli buzilishlarni
to’planishidan kelib chiqadi. Ular ishlatish davomiyligiga bog’liq bo’lib, ularga o’z
vaqtida texnik xizmat ko’rsatishni o’tkazish va ta’mirlash haqida ogohlantirish
berish mumkin.
9
Bundan tashqari, ishlamay qolishlar bog’liq va bog’liq bo’lmagan, konstruktiv
va ishlab chiqarish, ekspluatatsiya qilish kabilar bo’lishi mumkin.
Ishonchlilik - mashina belgilangan chegaragacha uni qo’llash sharoitida va
topshirilgan tartibda talab qilingan funktsiyalarni bajarish xususiyatini ifodalovchi,
texnik xizmat ko’rsatish, ta’mirlash, saqlanishi va transportirovka qilish barcha
parametrlarini xususiyatini o’zida saqlaydi.
Buzilmasdan ishlash - bu xossa bir muncha ishlash muddati yoki bir muncha
vaqtgachaga mashina o’zida ishga layoqatlilikni to’xtovsiz saqlashdan iborat.
Uzoqqa (ko’pga) chidamlilik - xossasi ta’mirlash va belgilangan tizimda unga
texnik xizmat ko’rsatishda oxirgi holatni boshlanishiga qadar ishga layoqatlilik
holatini saqlash.
Mashinalar holati, maqsadga muvofiq bo’lmagan yoki ishlashga yaroqlilik
holatini imkoni yo’q yoki tuzatilgan qayta tiklash maqsadga muvofiq bo’lmagan
yoki kelgusida undan foydalanishning imkoni yo’q holat oxirgi hisoblanadi. Oxirgi
holatning belgilari mashina meyoriy-texnik va (yoki) konstruktorlik hujjatlariga
asosan belgilanadi.
Mashinaning uzoq vaqt xizmat qilishi fizik, iqtisodiy va axloqiy bo’lishi
mumkin.
Ta’mirga yaroqlilik - mashina xossasi, o’z ichiga ta’mirlash va texnik xizmat
ko’rsatish yo’li bilan ishga yaroqlilik holatini qayta tiklash va buzilish va saqlash,
ishlamay qolishlarni sodir bo’lish sabablariga duch kelish va ogohlantirishga
moslashganlikdan iborat.
Saqlanuvchanlik - xossasi mashinani transportirovka qilish va (yoki) ta’mirga
yaroqlilik saqlashdan keyin va davomida uzoqqa chidamliligini va buzilmasdan
ishlash ko’rsatkichlari ahamiyatini saqlab qolishdan iborat.
Mashinani ishlatish natijasida uning texnik holati va ishlatish xususiyatlari
yomonlashadi, bu funktsional ishlar hajmini kamaytirishga olib keladi. Ko’pincha
bu detallarning eskirish natijasida hosil bo’ladi. SHuning uchun undan maksimal
foydalanish, konchilik mashinalarini ishlatish xususiyatlarini qayta tiklash va
saqlash- ishlatishning muhim vazifasi hisoblanadi. Konchilik mashinalarini ishlatish
xususiyatlaridan maksimal foydalanish ularni maqbul tartiblarda ishlatish natijasida
erishiladi. Ishlatish xususiyatini saqlab qolishda texnik xizmat ko’rsatish to’g’ri
tashkil etilishi va ortiqcha yuklarsiz konchilik mashinalarini o’zini ishlatishga
erishish natijasida amalga oshadi. Konchilik mashinalarini ishlatish xususiyatlarini
qayta tiklash ta’mirlashni tadbirlarni amalga oshirish natijasi bilan erishiladi.
2. Konchilik mashinalarini texnik holatini o’zgarishiga
ta’sir ko’rsatuvchi omillar
Ishga tushirilayotgan yangi yoki ta’mirdan chiqqan mashina optimal darajada
ishlashga layoqatli holatda bo’ladi, ma’lum vaqtgacha mehnat unumdorligi
ta’minlanadi, ishlatish sifati belgilangan sathda saqlanib qolinadi. Ishlatish
jarayonida konchilik mashinalari atrof muhit bilan o’zaro harakat qiladi, uning
elementlari esa o’zaro. Buni detallar yuklanishida, ularning o’zaro joylashuvi,
ishqalanishi, qizishi, kimyoviy o’zgarishlar, konstruktiv parametrlar (o’lcham,
10
detallarning o’zaro joylashishi) va ish jarayonida fizik miqdorning o’zgarishi
holatlarida kuzatiladi.
SHunday qilib, mashinalar ishlashida uning mexanizmlari va agregatlarida
murakkab fizik va kimyoviy holatlar sodir bo’ladi. Ana shu holatlarning ayrimlari
(masalan, tormoz va muftada friktsion ishqalanish kuchi ta’siri va boshq.) foydali
ishlarni bajarish uchun zarur, boshqalari (podshipnikdagi sirpanishda ishqalanish
kuchi ta’sir) zararli hisoblanadi.
Turli zararli faktorlar ta’sirida foydali ish jarayonlariga sarflanadigan energiya
ulushi pasayadi, mashinaning texnik holati yomonlanishi sodir bo’ladi.
Texnik holat – texnik hujjatlarda belgilangan, ma’lum lahzada vaqt belgilarini
ifodalovchi, mashinalarni ishlatish xususiyatlari yoki ishlab chiqarish jarayonida
o’zgarishlarga duchor bo’lishlar yig’indisiga aytiladi.
Mashina ishlab turganda ish jarayonlari davrida mashinaga oqib o’tadi, zararli
esa - barcha vaqt davrida mavjudligi.
Jarayonlarda, konchilik mashinalarini ochiq ishlab chiqish ishlatishda oqib
o’tishiga(protekayushie) xususan iqlimiy faktorlar katta ta’sir ko’rsatadi. SHunday
qilib, past harorat esa sovuqqa chidamsiz po’latda zarbiy qovushqoqlikning keskin
pasayishi, moylash materiallarini sovushiga olib keladi.
Zarbiy qovushqoqlikning po’latda pasayishi o’z navbatida, past haroratli
mo’rtlik, yoki sovuq sinuvchanlikni chaqiradi, elementlardagi zarbli yuklashlarda va
kontsentratli kuchlanishda uni o’ta sezuvchan qiladi.
Ana shuning natijasida qishki paytda mashina elementlarida sinishlar soni
po’latning sovuqqa chidamsizligi tufayli oshadi.
Texnik suyuqlik va surkov moylarining sovushi natijasida ularning
yopishqoqligi oshadi va suyuq oquvchanchiligi kamayadi, uzatuvchi quvurlarga
yoki moylash nuqtalariga texnik suyuqlik va moyning qiyin oqib tushishiga olib
keladi.
Surkash materiallaridagi namning sovuqda qotishi natijasida ishqalanish
bug’ining ishini yomonlashtiradi, sirtda tutashmaning eskirishi yanada oshadi.
Havoning yuqori harorati plastmassadan bo’lgan detallarga noqulay ta’sir
ko’rsatadi, elektrli izolyatsiya, cho’lg’am, issiqlik eskirishini chaqiradi, shuningdek
moyning yopishuvchanligini kamaytiradi, ishqalanish bug’i holati yomonlashadi.
Quyoshli radiatsiyasi tabiiy eskirish jarayonini tezlashtiradi, rezina, elektrli
mashinalarini cho’lg’am izolyatsiyasiga, mashinaga ta’sir ko’rsatadi.
Materiallar yanada sinuvchan bo’lib qoladi, ularda yoriqlar paydo bo’ladi,
mexanik pishiqligi, elektr izolyatsiya qarshiligi pasayadi.
Namlikni mavjudligi havoda namlik 70 % dan yuqori bo’lsa metall atmosfera
korroziyasini chaqiradi, oksidlarning plenkasi (parda) hosil bo’lishi esa mexanik
eskirishi (korroziyali-mexanik eskirishi kelib chiqadi) jarayoni jadallashadi. Nam
polimer materiallarni qarishi jarayonini tezlashtiradi, elektr izolyatsiya
mustahkamligini pasaytiradi. Namga chidamsiz konsistent surkovlarga tushib ular
bilan emultsiya hosil qiladi, bu surkash xususiyatlarini kamaytiradi. SHu bilan birga
namlikni suyuq moyga tushishiga olib keladi.
11
Ayrim konchilik mashinalari ko’mirni o’z-o’zidan yonganda ajralib chiqadigan
gaz ta’sirida ishlaydi. Gazlar mashinaning elektr elementlarini korroziyali
eskirishini va polimer materiallarning qarishi jarayonini tezlashtiradi.
Quruq havoda yumshoq va sochiluvchan jinslarning chayqalishi va ularni
ishlab chiqish vaqtida, shamol ta’sirida, shuningdek qumli bo’ron oqibatida havoda
yuqori changlanish kelib chiqadi.
CHang surkovchi sistemalarga o’tiradi, surkovni ifloslantiradi. Uning qattiq
qismchalari surkov bilan ishqalangan sirtga tushib uni tirnab yuboradi va mexanik
(abraziv) eskirishga olib keladi. Elektr mashinalari cho’lg’amiga changning
yog’ilishi cho’lg’amga issiqlik berilishini yomonlashtiradi, ortiqcha qizishni
chaqiradi. Yuqori miqdordagi ko’mir va tok o’tkazuvchi ruda fraktsiyalaridan iborat
bo’lgan chang yalang’och tok uzatuvchi elementlarga cho’kadi va u qisqa tutashuvni
yoki tokni sizib yo’qolishini chaqirishi mumkin.
Mashina elementlariga biologik muhit zararli ta’sir qiladi: mog’or,
mikroorganizmlar va hasharotlar. Nam klimatli tropik va subtropik sharoitlarda ular
yanada faol harakat qilishadi. SHunday qilib, mog’or (turli zamburug’lar) tekstil
materiallar, kanopli arqonlar, daraxt, teri, rezina, lak, platmass to’ldirgichlarni
mexanik va elektr xususiyatlarini pasaytiradi.
SHaxtada ishlovchi konchilik mashinalari va mexanizmlari shaxta suvlari,
chang va haroratga duchor bo’ladi. Tarkibida kislota va ishqor bo’lgan shaxta suvi
ishdan chiqishga olib keladi. Kon havosida hosil bo’lgan ko’mir va jins changlari
surkovga tushsa sirt ishqalanishini eskirish jarayonini tezlashtiradi.
Ishqalangan detallarning molekulyar o’zaroharakati zararli jarayon bo’lib, u
sirt tutashmasini qota boshlashini keltirib chiqaruvchi, tirnalgan va so’nggi
ishqalanib moslanish holatidagi eskirishni chaqiradi.
Ishlatish xarakteri faktorlari mashinalarda zararli jarayonlariga taalluqli
o’tayuklanish, yuklama ta’siriga taalluqli bo’lib, mexanik eskirish natijasida detal
elementlarini mustahkamlanishini kuchsizlanishi, siklik, hisoblanganlikni oshiradi.
Zararli jarayonlar mashina detallari va yig’ma birliklarini konstruktiv
nomukammalligi oqibatida kelib chiqishi mumkin. Ko’p hollarda bu loyihalashda
yo’l qo’yilgan xato, materialni noto’g’ri tanlanishi, o’lchami, ruxsat etilganlik,
termik ishlov berish usullari natijasi sodir bo’ladi. Mashinaning dastlabki
xususiyatlari sur’atini o’zgarishi aniq boshqarishga, shuningdek kimyoviy ta’sirlar,
issiqlik, uzoq mexanik jarayonlar keltirib chiqaruvchi detallar sirt qatlamidagi
tizimli o’zgarishlar, yig’ma birliklar va detallarning xizmat muddatining teng
mustahkam va o’zaro bog’liqlikligiga ta’sir ko’rsatadi.
Mashinani montaj qilish va yig’ishda, detallarga texnik ishlov berishdagi
buzilishlar, detallarni materiallarini noto’g’ri almashtirilishi kabilar zararli
jarayonlarni paydo bo’lishiga sabab bo’ladi.
Zararli jarayonlarni oqimini tezligi tezoquvchi, o’rta tezlik va sekinga
bo’linadi.
Tez oquvchiga yig’ma birliklar tebranishiga taallluqli bo’lib (davomiyligi
sekundiga yuz) harakatlanuvchi birikmada ishqalanish kuchini o’zgarishi, ish
yuklamasining ishchi tebranish yuklanish va boshq., yig’ma birliklar va detallarni
o’zaro holatiga ta’sir ko’rsatadi. O’rta tezlik jarayonida atrof muhit harorati ta’sirida,
12
havo namligi va boshqa faktorlar mashinaga oqishi kiradi, uning davomiyligi minut
va soat miqdorida o’lchanadi. Sekin jarayonda detallarni eskirishi, metall
charchashi, korroziya va boshqalar kiradi. Mashinani ishga yaroqliligi yo’qotilishi
holati ko’rib chiqilganda mashina holatiga ish jarayonlarini ta’sirini hisobga olish
kerak ya’ni chiquvchi parametrlar (to’g’ri aloqa), xuddi mashina holatidagilek
undagi sodir bo’lgan jarayonlar kabi (teskari aloqa).
| 