Microsoft Word Moliyaviy risklar nazariyasi umid

 T.S.Malikov; 
i.f.n., dots. B.K.Sattorov 

3
KIRISH 
Insoniyatning yer yuzida paydo bo‘lishi tarixiga nazar tashlansa, 
moliya sohasi odamlar o‘rtasidagi boyliklarni natural tovar sifatida 
maqsadli va o‘zaro manfaatli tarzda oddiy almashinuvi jarayonidan 
boshlangan. Hozirga kelib bozor alohida o‘z nazariyasiga va faoliyat 
mexanizmiga ega, yuqori darajada tartiblashgan murakkab infratuzil-
ma shaklida namoyon bo‘luvchi dinamik muhitga aylangan bo‘lib, 
zamonaviy iqtisodiyot rivojini obyektiv belgilaydi. Bozorning 
dinamik muhit ekanligi unda tovarlar hajmi va ularning bahosi vaqt 
birligi ichida talab hamda taklif asosida uzluksiz jarayon sifatida 
o‘zgarib borib shakllanishi bilan belgilanadi.
O‘zbekiston Respublikasida iqtisodiyotni erkinlashtirish va 
iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirishda davlat moliyasi va uning 
tarkibiy qismi bo‘lgan moliyaviy risklari alohida o‘rin egallaydi. Har 
qanday xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyati va ularning moliyaviy 
operatsiyalari bevosita turli risklar bilan bog‘liqdir. Davlat, korxona 
va tashkilotlar, tijorat banklari, sug‘urta kompaniyalar faoliyatida bir 
- birlari bilan iqtisodiy aloqalar o‘rnatish vaqtida vujudga keladigan 
risklar darajasi muhim rol o‘ynaydi. Shu sababli xo‘jalik yurituvchi 
subyektlar biron bir subyekt bilan iqtisodiy aloqa o‘rnatishdan oldin 
eng avvalo bu subyekt faoliyatidagi riskli holatlarni o‘rganishga 
intiladi. “Moliyaviy risklar nazariyasi” fanini chuqur o‘rganish 
xo‘jalik yurituvchi subyektlarning faoliyatida vujudga keladigan 
risklarni aniqlash, tahlil qilish va to‘g‘ri qarorlar qabul qilishda 
muhim rol o‘ynaydi. Shuning uchun ushbu o‘quv qo‘llanma 
“Moliyaviy risklar nazariyasi” fanini o‘rganishda muhim sanaladi. 
Iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish, xususiy mulk 
huquqini himoya qilish va uning ustuvor mavqeini yanada kuchay-
tirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojini rag‘batlantirishga 
qaratilgan institutsional va tarkibiy islohotlarni davom ettirish 
maqsadida belgilangan vazifalardan biri korporativ boshqaruvning 

4
zamonaviy standart va usullarini joriy etish, korxonalarni strategik 
boshqarishda aksiyadorlarning rolini kuchaytirish hisoblanadi.
Ayniqsa, bugungi iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoiti 
davrida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish quroli bo‘lgan 
bozor asoslarining ahamiyati ortib bormoqda. Hozirda bozor 
operatsiyalarini amalga oshirish jarayonlarida turli risklarni hisobga 
olish, baholash va boshqarish muhim masalalardan hisoblanadi. 
Shuning uchun fanning o‘rni oliy malakali kadrlarni tayyorlashda 
ahamiyatlidir.

5
I BOB. RISK NAZARIYASI, MOLIYAVIY RISKLARNING 
MAZMUN-MOHIYATI VA TASNIFLANISHI 
1.1. Risk tushunchasi 
Risk mohiyati va mazmunini ko‘rib chiqar ekanmiz, tadbirkor, 
ishbilarmon va menejerning muvaffaqiyati riskka munosabatni 
tushunishiga sezilarli darajada bog‘liqligini isbotlashga endilikda 
hojat qolmagan. Bu muammo alohida qiziqish uyg‘otadi va har 
tomonlama o‘rganishga arziydi. 
Tadbirkorlik faoliyati va biznesda risk boshqaruv nazariyasi 
hamda amaliyotining muhim tarkibiy qismi sifatida, ayniqsa, ushbu 
eng jiddiy muammoning kam o‘rganilganligini hisobga olsak, 
tamomila mustaqil nazariy va amaliy ahamiyatga ega. Risk 
vaziyatlarida boshqaruv masalalari bo‘yicha manbalar ro‘yxati va 
mahalliy adabiyotda uni baholash darajalari anchayin qashshoq, 
fundamental tadqiqotlar deyarli yo‘q. Uzoq vaqt mobaynida 
mamlakat xalq xo‘jaligini asosan ekstensiv rivojlantirishga mo‘ljal 
olish, boshqaruvning haddan tashqari yuqori markazlashuvi, 
boshqaruvning ma’muriy usullari hukmronligi noaniqlik va riskni 
hisobga olish masalasini qo‘yishga imkon bermagan. Bundan 
tashqari, “taqchillik iqtisodiyoti”da tadbirkorda risk qilish, mavjud 
ishlab chiqarish texnologiyasini o‘zgartirishga xohish va qiziqish 
bo‘lmagan. Bundan xo‘jalik va ijtimoiy risk muammosiga barqaror 
qiziqish yo‘qligining sabablari tushunarli. 
Risklar muammosiga bag‘ishlangan iqtisodiy adabiyotlar tahlili 
shuni ko‘rsatadiki, tadqiqotchilar o‘rtasida tadbirkorlik riski ta’rifiga 
nisbatan yagona fikr mavjud emas.
1
1
Абчук В.А. Теория риска. – Л.: “Судостроение”, 1983., Гранатуров В.М. Экономический 
риск: сущность, методы измерения, пути снижения. – М.: “Дело и сервис”, 1999., Дубров 
А.М., Лагоша Б.А., Хрусталев Е.Ю. Моделирование рисковых ситуаций в экономике и 
бизнесе. – М.: “Финансы и статистика”, 1999. Лапуста М.Г., Шаршукова Л.Г. Риски в 
предпринимательской деятельности. – М.: “ИНФРА-М”, 1998. Райс Т., Койли Б. 
Финансовые инвестиции и риск / Пер. с англ. – Киев: Торгово-издат. бюро ВНУ, 1995. 

6
Bugungi kunda risk mohiyati bo‘yicha bir ma’noli izoh yo‘q. Bu, 
xususan, ushbu atamaning ko‘p qirrali ekanligi, xo‘jalik 
qonunchiligimiz tomonidan real iqtisodiy amaliyotda va boshqaruv 
faoliyatida deyarli to‘liq inkor etilishi bilan izohlanadi. Bunga 
qo‘shimcha ravishda, risk – ko‘plab ustma-ust tushmaydigan, ba’zan 
esa qarama-qarshi real asoslarga ega bo‘lgan murakkab hodisadir. Bu 
turli xil nuqtayi nazardan riskning bir nechta ta’rifi mavjud bo‘lishi 
ehtimolini yuzaga keltiradi. 
Riskning ko‘plab ta’riflarini tahlil qilish bizga quyidagi kabi 
riskli vaziyatlarga xos bo‘lgan asosiy masalalarni aniqlash imkonini 
beradi: 
- ehtimoliy natijalardan qaysi biri amaliyotda qo‘llanilishini 
belgilab beruvchi voqea-hodisaning tasodifiylik xarakteri (noaniqlik 
mavjudligi); 
- muqobil yechimlar mavjudligi; 
- natijalar ehtimoli va kutilayotgan natijalar ma’lum yoki ularni 
aniqlash mumkin; 
- zararlar yuzaga kelishi ehtimoli; 
- qo‘shimcha foyda olish ehtimoli.
Bizning fikrimizcha, “risk” tushunchasini to‘liqroq aks 
ettiradigan quyidagi risk ta’rifiga to‘xtalamiz
2
: risk – muqarrar tanlov 
vaziyatlarida noaniqlikni bartaraf etish bilan bog‘liq faoliyat bo‘lib, 
bu jarayonda kutilgan natijaga erishish, muvaffaqiyatsizliklar va 
maqsaddan og‘ishlar ehtimolini miqdor hamda sifat jihatidan 
baholash imkoni mavjud bo‘ladi. 
Ta’kidlash joizki, risk bilan noaniqlik o‘rtasidagi farq axborot 
berish usuliga bog‘liq va nazorat qilinmaydigan o‘zgaruvchilarning 
ehtimoliy tavsiflari mavjudligi (risk holatida) yoki yo‘qligi 
(noaniqlikda) bilan belgilanadi. Qayd etilgan ma’noda ushbu 
atamalar operatsiyalarni tadqiq qilishning matematik nazariyasida 
qo‘llanilib, bunda riskda va mos ravishda noaniqlik sharoitida qaror 
qabul qilish masalalari ajratib ko‘rsatiladi. Agar u yoki bu variantning 
ehtimollik darajasini sifat va miqdoriy jihatdan aniqlash imkoniyati 
mavjud bo‘lsa, u holda aynan shu riskli vaziyat bo‘ladi. 
2
Альгин А.П. Риск и его роль в общественной жизни. – М.: “Мысль”, 1989. 

7
Shunday qilib, risk vaziyati (riskli vaziyat) – bu voqealarning 
yuzaga kelish ehtimoli mavjud va aniqlanishi mumkin bo‘lgan 
noaniqlik turidir, ya’ni, bu holatda, ishlab chiqarish bo‘yicha 
hamkorlar bilan qo‘shma faoliyat, raqobatchilar yoki dushmanlarning 
qarshi harakatlari, iqtisodiyot rivojlanishiga tabiiy muhit ta’siri, xalq 
xo‘jaligiga ilm-fan yutuqlarini joriy etish va boshqalar natijasida 
yuzaga keluvchi voqea-hodisalar ehtimolini baholash imkoniyati 
obyektiv mavjud bo‘ladi.
Adabiyotlarda riskning subyektiv, obyektiv yoki subyektiv-
obyektiv xususiyatini tan oladigan uchta asosiy nuqtayi nazar 
mavjud. Bizning fikrimizcha, eng to‘g‘ri yondashuv – bu subyektiv-
obyektivdir, chunki uni asoslash uchun asosiy dalil shaxs, guruh, 
jamoa va boshqalar faoliyat jarayonida subyektiv munosabatlarga 
jalb qilingani uchun faoliyatning o‘zi ham subyektiv va obyektiv 
jihatlarga ega bo‘lishiga oid voqelikni tan olish hisoblanadi. 
Risk noaniqlik sharoitida va majburiy (zaruriy) tanlov vaziyatida 
maxsus faoliyatni o‘zida aks ettirganiga bog‘liq ravishda, u ham 
o‘zida obyektiv va subyektiv dialektik birlikni ifodalaydi. 
Binobarin, risk har doim muayyan muqobillarni tanlash va 
ularning natijalari ehtimolini chamalash bilan bog‘liq bo‘ladi – uning 
subyektiv jihati shunda namoyon bo‘ladi. Shu bilan birga, risk 
kattaligi nafaqat subyektiv, balki obyektiv hamdir, chunki u real 
mavjud noaniqlikning sifat va miqdor jihatidan ifodalash shakli 
sanaladi. 
Misol uchun tadbirkorlik riskining tabiatini tushunish uchun 
riskning foyda bilan aloqasini o‘rganish o‘ta muhim ahamiyatga ega. 
Tadbirkor noaniqlik sharoitida risk qilishga tayyorligini ko‘rsatadi, 
chunki yo‘qotish riski bilan birga qo‘shimcha daromad olish 
imkoniyati ham mavjud. Holbuki, tadbirkor foyda olishi 
kafolatlanmagani yaqqol ma’lum, u sarflagan vaqti, sa’y-harakati va 
qobiliyatlar uchun mukofot tariqasida foyda olishi ham, zarar ko‘rishi 
ham mumkin. 
1.1.1-rasmda foydaning riskka bog‘liqligi ko‘rsatilgan. Siz risk 
kamroq (r
1
= 0) yechimni tanlashingiz mumkin, lekin bunda 
olinadigan foyda (F
1
) ham kam bo‘ladi, eng yuqori riskda esa (r
3
) 
foyda ham F
3
ga teng eng yuqori qiymatga ega bo‘ladi. 

8
Ta’kidlash lozimki, tadbirkor riskni qisman iqtisodiyotning 
boshqa subyektlari zimmasiga yuklab qo‘yishga haqli, lekin undan 
to‘liq chetlab o‘tolmaydi. Kim tavakkal qilmasa, o‘sha odam g‘alaba 
qozonolmaydi, deb juda o‘rinli aytilgan. Boshqacha aytganda, 
iqtisodiy foyda olish uchun tadbirkor ongli ravishda riskli qarorlar 
qabul qilishi kerak bo‘ladi.
Tadbirkorlik faoliyatida noaniqlik va risk juda muhim o‘rin 
tutishini ishonch bilan ayta olamiz, chunki u rejalashtirilgan va 
haqiqiy natijalar o‘rtasidagi qarama-qarshilikdan iborat, ya’ni, 
tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish manbaidir.
1.1.1-rasm. Foydaning riskka bog‘liqligi 
Bozor munosabatlarida tadbirkorning iqtisodiy xatti-harakatlari 
tanlanadigan, qonunchilik hujjatlaridan kelib chiquvchi imkoniyatlar 
doirasida tadbirkorlik faoliyati bo‘yicha individual dasturda amalga 
oshiriladigan o‘z riskiga asoslangan. Bozor munosabatlarining har bir 
qatnashchisi bozorda ishtirokning ta’minlangan ulushi, ishlab 
chiqarish resurslarini fiksirlangan narxlarda qo‘lga kiritish, pul 
birliklarining xarid qobiliyati barqarorligi, norma, normativ va 
boshqa iqtisodiy boshqaruv instrumentlarining o‘zgarmasligi kabi 
oldindan ma’lum, aniq belgilangan parametrlar, muvaffaqiyat 
kafolatlaridan avvalboshdan mahrum sanaladi.

9
Tadbirkor riski, odatda, noan’anaviy metodlar bilan salmoqli na-
tijalar olishga yo‘naltirilgan. Shu bilan u konservatizm, dogmatizm, 
qoloqlik, istiqbolli innovatsiyalarga to‘sqinlik qiluvchi psixologik 
to‘siqlarni yengib o‘tish imkonini beradi. Risk qilish qobiliyati – tad-
birkor faoliyati muvaffaqiyatli kechishini ta’minlovchi yo‘llardan 
biri. Tadbirkorlik riskiga xos regulativ funksiyaning konstruktiv 
shakli unda namoyon bo‘ladi. 
Shu bilan birga, agar qaror hodisa rivojiga oid qonuniyatlar 
kerakli darajada hisobga olinmagan holda, to‘liq axborotga ega 
bo‘lmagan sharoitda qabul qilingan bo‘lsa, risk tavakkalchilik 
ifodasiga aylanishi mumkin. Bu holatda risk beqarorlashtiruvchi omil 
sifatida namoyon bo‘ladi.
Riskni tadbirkorlik faoliyatini kengaytirish bo‘yicha qarorni tan-
lash va amalga oshirish natijasida yuzaga kelishi mumkin ijobiy yoki 
salbiy oqibatlar ehtimoli sifatida tavsiflash bilan birga, mazkur 
faoliyatning o‘zining ajralmas qismi sifatida ham ko‘rib chiqish 
mumkin. Bu yerdagi bog‘lanish aniq (to‘g‘ridan to‘g‘ri): tadbirkorlik 
faoliyati, hamkorlik va xo‘jalik yuritishning boshqa shakllari 
kengayishi (rivojlanishi) bilan risk sohasi ham kengayadi, riskli 
vaziyatlar soni o‘rtadi. Masalan, xaridor uchun raqobatchi ishlab 
chiqaruvchilar bilan iqtisodiy kurashda tadbirkorlik subyekti o‘z 
mahsulotlarini kreditga (pul summasining muddatida qaytmaslik 
riski bilan) sotishga, vaqtincha bo‘sh pul mablag‘lari mavjud 
bo‘lganda ularni depozit qo‘yilmalari yoki qimmatli qog‘ozlar 
shaklida joylashtirishga (inflatsiya darajasi bilan solishtirganda 
yetarlicha bo‘lmagan foiz daromadi olish riski bilan), eksport-import 
xarakteridagi tijoriy operatsiyalarini boshqarishda turli milliy 
valutalar bilan ish ko‘rish zaruratiga to‘qnash kelishga (valuta 
kurslarining noqulay konyunkturasi tufayli yo‘qotish riski bilan) va 
boshqalarga majbur bo‘ladi. 
Aksariyat firmalar, kompaniyalar muvaffaqiyatga erishmoqda, 
risk bilan bog‘liq innovatsion iqtisodiy faoliyat asosida raqobatbar-
dosh bo‘lib bormoqda. Riskli qarorlar, xo‘jalik yuritishning riskli turi 
yanada samarali ishlab chiqarishga olib kelib, bundan tadbirkorlar 
ham, iste’molchilar ham, umuman, jamiyat yutmoqda. Bu bilan 
tadbirkorlik riski innovatsion funksiyani bajaradi.

10
Risk, chama, hodisa, raqobat – biznesning doimiy hamrohlari. 
Ba’zilar ishga sarmoya kiritish bilan, boshqalar esa – o‘z mulki bilan 
risk qiladi, bu yerda muayyan riskka nafaqat yo‘l qo‘yish mumkin, 
balki u zaruriydir. Tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi 
odamlar yuqori xo‘jalik va tijorat riski sharoitida obyektiv faoliyat 
ko‘rsatadi, chunki ular ishlab chiqarishni tashkil qilish, muayyan 
mahsulotni sotish uchun mustaqil ravishda qo‘shimcha xarajatlar 
qilishga majbur. 
Riskning himoya funksiyasi shunda namoyon bo‘ladiki, agar 
tadbirkor uchun risk tabiiy holat bo‘lsa, u holda muvaffaqiyatsizlikka 
sabr bilan munosabatda bo‘lish ham normal holat sanalishi kerak. 
Tashabbuskor, uddaburon xo‘jalik rahbarlariga muvaffaqiyatsizlik 
holatida jazoni istisno etuvchi va o‘rinli riskni rag‘batlantiruvchi 
ijtimoiy himoya, huquqiy, siyosiy va iqtisodiy kafolatlar kerak. 
Tadbirkor ehtimoliy xato (risk) na uning ishiga, na obro‘siga putur 
yetkaza olmasligiga ishonchi komil bo‘lishi kerak, chunki bu garchi 
chamalangan bo‘lsa-da, o‘zini oqlamagan risk oqibatida yuz bergan 
bo‘ladi.
Tadbirkorlik riskining mavjudligi – bu, mohiyatan, iqtisodiy 
erkinlikning orqa tarafidir, ya’ni, uning uchun o‘ziga xos tovon. Bir 
tadbirkorning erkinligi ayni vaqtning o‘zida boshqa tadbirkorlar ham 
shunday erkinlikka ega ekanligini anglatadi, o‘z navbatida, 
mamlakatimizda bozor munosabatlari rivojlanishi bilan noaniqlik va 
tadbirkorlik riski kuchayib boradi. Tadbirkorlik faoliyatida kelgusi 
noaniqlikni bartaraf etishning imkoni yo‘q, chunki u obyektiv voqelik 
unsuri hisoblanadi.
Risk mavjudligi mumkin bo‘lgan qaror variantlaridan birini 
tanlash zaruratini taqozo etadi, shunga bog‘liq ravishda, qaror qabul 
qiluvchi shaxs qaror qabul qilish jarayonida barcha ehtimoliy 
muqobillarni tahlil qilib, eng rentabelli va eng kam riskli variantni 
tanlaydi. Risk vaziyatining aniq mazmuniga bog‘liq ravishda, 
muqobillik turli darajadagi murakkablikka ega bo‘ladi. Shuning 
uchun murakkab iqtisodiy vaziyatlarda optimal qarorni tanlash uchun 
maxsus tahlil metodlaridan foydalaniladi. O‘z navbatida, tadbirkorlik 
riskining analitik funksiyasini ham ajratib ko‘rsatish mumkin.

11
Tadbirkorlik riski funksiyalari, risk keltirib chiqaruvchi 
yo‘qotish jiddiy ehtimol ekanligiga qaramay, ayni paytda u ehtimoliy 
foyda manbai ham hisoblanadi, degan xulosa chiqarishga imkon be-
radi. Shuning uchun tadbirkorning asosiy vazifasi riskdan umuman 
voz kechish emas, balki obyektiv mezonlar asosida risk bilan bog‘liq 
qarorlar o‘rtasida tanlovni amalga oshirishdir, aynan esa: tadbirkor 
riskni qabul qilar ekan, qanday chegaragacha harakatlanishi 
mumkin? 
Shuni ta’kidlash kerakki, iqtisodiy jarayonning ajralmas qismi 
sifatida riskning mavjudligi, shuningdek, ushbu sohada qo‘llanila-
yotgan ma’muriy ta’sirlarning o‘ziga xosligi shunga olib keldiki, 
riskni boshqarish bir qator hollarda malakali faoliyatning mustaqil 
turi sifatida namoyon bo‘la boshladi. Ushbu faoliyat turini malakali 
mutaxassislar, sug‘urta kompaniyalari, shuningdek, moliyaviy mene-
jerlar, risk menejerlari, sug‘urta mutaxassislari amalga oshirmoqda.
1.2. Iqtisodiyotning turli bo‘g‘inlarida risklar 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida risk bu – tadbirkorlik faoliyatiga 
ta’sir etuvchi eng asosiy elementlardan biri hisoblanadi. Riskning 
o‘ziga xos xususiyatlari bu - noaniqlik, kutilmagan holat, ishonch-
sizlik va taxmin. Siyosiy va iqtisodiy nobarqarorlik sharoitida risk 
darajasi oshadi. 
Riskning ikkita funksiyasi bor: rag‘batlantiruvchi va himoya-
lovchi (1.2.1-rasm). 
1.2.1-rasm. Risk funksiyalari 
Riskning rag‘batlanturuvchi funksiyasining ikkita jihati bor: 
Risk funksiyalari
Rag‘batlantiruvchi
Himoyalovchi

12
- birinchi jihati shunday bir holatda yuzaga keladiki, bunda risk 
iqtisodiy qarorlarni hal qilishda asosiy rolini o‘ynaydi, ayniqsa inno-
vatsion, investitsion qarorlarni qabul qilishda ko‘rinadi; 
- ikkinchi jihati esa asoslanmagan risk bilan qabul qilingan va 
amalga oshirilgan qarorlar natijasida yuzaga keladi. 
Riskning himoyalovchi funksiyasi ham ikki jihatga ega: tarixiy-
genetik va ijtimoiy-huquqiy. Tarixiy-genetik jihati shundan iboratki, 
insonlar doimo kutilmagan noxush voqealardan o‘zlarini asrash 
shakllari va vositalarini izlaydilar. Amaliyotda bu sug‘urtalangan 
rezerv fondlarini tashkil etish, tadbirkorlik risklarini sug‘urtalash 
kabi ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi. Ijtimoiy-huquqiy jihati esa, 
xo‘jalik, mehnat, jinoiy qonun hujjatlari to‘plamida risk kategoriya-
larini joriy qilishda namoyon bo‘ladi. 
Bulardan tashqari riskning quyidagi xususiyatlari ham mavjud 
bo‘lib, ular qarama- qarshilik, alternativlilik va noaniqliklardir (1.2.2-
rasm). 
1.2.2-rasm. Riskning asosiy xususiyatlari 
Qarama-qarshiliklar quyidagilarda namoyon bo‘ladilar: risk bir 
tomonlama muhim iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy-ahloqiy natijalarga 
olib keladi, ya’ni ijtimoiy, texnik rivojlanishni tezlashtiradi, 
jamiyatning fikr va ma’naviy muhitiga ijobiy ta’sir qiladi. Ikkinchi 
tomonlama esa, aksincha ta’sir qilishi mumkin, ya’ni risk ijtimoiy-
iqtisodiy va ma’naviy rivojlanishga to‘sqinlik qilishi mumkin. 
Alternativlilik, bu bir yoki bir qancha ko‘rinishdagi qarorlarni 
tezlik bilan tanlashda namoyon bo‘ladi. Tanlash lozim bo‘lmagan 
joyda riskli jarayonlar ham vujudga kelmaydi va risk bo‘lmaydi. 
Riskning asosiy xususiyatlari
Qarama- qarshilik
Noaniqlik
Alternativlilik

13
Noaniqlilik, bu albatta noaniq, ya’ni kutilmagan holatlar bilan 
bog‘liq. Uning yuzaga kelish va tus olish shakli noaniq bo‘lib qola-
veradi.
O‘tgan asrning 20-yillarida F.Nayt birinchilardan bo‘lib «Daro-
mad doim noaniqlilik bilan bog‘liq» degan fikrni olg‘a suradi. 
Jumladan riskka quyidagicha ta’rif beradi: “Risk va noaniqlilik 
kategoriyasi iqtisodiy munosabatlarda katta rol o‘ynaydi. Xo‘jalik 
faoliyatining ajralmas qismi bo‘lgan noaniqlilik barcha murakkab va 
muhim iqtisodiy hodisalarning asosida yotadi. Noaniqlilik mohiyati 
riskda namoyon bo‘ladi”
3
. 
P.Samuelson esa, quyidagilarni ta’kidlagan: “Noaniqlilik 
qarama-qarshiliklar natijasida kelib chiqadi, ya’ni insonlar nimalarni 
kutmoqdalar-u, nimalar sodir bo‘lmoqda, buning natijasi esa foyda 
yoki zararda namoyon bo‘ladi”
4
. 
Samarali tashkil qilingan bozor iqtisodiyotida mahsulot ishlab 
chiqarish kam xarajat qilish bilan, uning taqsimoti esa bozor talabiga 
asosan amalga oshiriladi. Raqobat korxonalarning xarajatlarini iloji 
boricha minimum darajagacha kamaytirishga, tovarlar ishlab 
chiqarishni strategik rejalashtirishga va faqat bozor talabiga mos 
keluvchi tovarlar ishlab chiqarishga majbur qiladi. 
Ma’lumki, faqat iqtisodiy erkinlik, mulkchilik huquqi, raqobat va 
boshqa bozor atributlari mavjud bo‘lgan holda iqtisodiyot samarali 
bo‘lishi mumkin. 
Bozorning eng muhim atributlaridan biri - bu iqtisodiy erkinlik 
hisoblanadi. Bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiy erkinlik 
asosida faoliyat ko‘rsatish makro, mezo va mikro darajada turli xil 
risklarga bog‘liq bo‘ladi. Agar O‘zbekistonda davlat taktikasini 
shartli ravishda: 
- davlat boshqaruvi bilan bozor mexanizmining samarali 
bog‘lanishi bo‘yicha; 
- ichki ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni saqlab qolgan holda 
raqobatbardosh sohalarni rivojlantirish, tadbirkorlik yo‘lini tanlash; 
3
Найт Ф. Риск, неопределенность и прибыль / пер. с англ. - М.: Дело, 2003. 
4
Samuelson P. “Risk and Uncertainty: A Fallacy of Large Numbers”, Sciyentia, Vol. 98, No. 
4, 1963. 

14
- aholi daromadlarini adolatli taqsimlash yo‘nalishini bosh 
yo‘nalish deb tanlash kabilar bo‘yicha o‘tkazilishini inobatga oladi-
gan bo‘lsak, shu ochiq maqsadli siyosat modelida ham bir necha 
guruh risklar - ijtimoiy-siyosiy, fiskal-monetar va iqtisodiy 
risklarning bo‘lishi muqarrar. 
Risk iqtisodiy faoliyatning eng asosiy elementlaridan biri 
hisoblanib, u keng ma’noga ega bo‘lgan ko‘p qirrali tushuncha 
sanaladi. Shuning uchun iqtisodiy faoliyatning samaradorligiga 
erishish, uning moliyaviy barqarorligini ta’minlash uchun 
iqtisodiyotdagi mavjud risklar, ularning iqtisodiy faoliyatga ta’sir 
qilish tomonlarini chuqur o‘rganib chiqish zarur. 
Iqtisodiyotning tabaqalashgan darajasida risklarni quyidagicha 
ta’riflash mumkin: 
- 
iqtisodiy risk; 
- 
ijtimoiy-siyosiy risk; 
- 
fiskal-monetar risk. 
Iqtisodiy risk deganda, umumiy yirik tizim va uning tarkibi 
rivojlanishida, shu jumladan, agar bunday tizimning umumiqtisodiy 
muvozanatini va uning YaIMning o‘sish sur’atini jahon bozorida 
raqobatbardosh mahsulotni chiqarish orqali o‘rnatish maqsadi 
qo‘yilgan bo‘lsa, u holda ishlab chiqarish shakllarini oqilona 
uyg‘unlashuvini tanlashda yuzaga keladigan risklar majmui 
tushuniladi, bu esa davlatning antitsiklik usullar va boshqalardan 
foydalanib samarali chora-tadbirlar o‘tkazishini taqozo qiladi. 
Ijtimoiy-siyosiy risk deganda, umuman yirik tizim va uning 
tarkibi rivojlanishida, shu jumladan, davlatning narxni shakllantirish 
siyosatiga, shuningdek, mulk va intellektual boylik jamg‘armalari-
ning manbalarini: 
- 
aholining barcha guruhini umumiy tavsifdagi risklardan 
ijtimoiy himoyani ta’minlashga; 
- 
daromadlarning adolatli taqsimlanishiga; 
- 
ishsizlikni qisqartirishga; 
- 
taklif yoki talabning jismoniy hajmlarini narx va boshqalar 
orqali tartibga solishga safarbar etish va jamlash bo‘yicha masalalarni 
yechishga aralashuvida yuzaga keladigan risklar majmui tushuniladi. 

15
Siyosiy risk - bu korxonalar va tashkilotlar faoliyatiga siyosiy 
ahvoldagi o‘zgarishlar ta’siridir, bunga chegaralarning bekilishi, 
boshqa davlatlarga mahsulot, xomashyo olib chiqish taqiqlanishi va 
aksincha boshqa davlatlardan mahsulot, xomashyo olib kirilishining 
ta’qiqlanishi. 
Fiskal-monetar risk davlat o‘tkazayotgan moliyaviy va budjet 
siyosati yordamida, narxlar darajasini barqarorlashtirish va optimal 
soliq me’yorlarini, pul massasining ta’minoti va konyunkturasini 
tartibga solish bo‘yicha Markaziy bankning samarali aralashuvi va 
boshqalar orqali yirik, murakkab tizimlar barqarorligi va iqtisodiy 
o‘sishini ta’minlash bo‘yicha masalalarni yechishda yuzaga 
keladigan risklar majmuidan iborat. 
Tarmoqlar riski ham mavjud bo‘lib, u ma’lum bir tarmoqning 
iqtisodiy-moliyaviy faoliyatidagi boshqa tarmoqlarga nisbatan 
o‘zgarib turish darajasi bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liqdir. Tarmoq 
riskini boshqarishda quyidagilarni e’tiborga olish kerak bo‘ladi: 
- 
alternativ tarmoqlar faoliyati qay darajada, tarmoqlar natijalari 
o‘rtasidagi farq va sabablari; 
- 
yaxshi faoliyat ko‘rsatib kelayotgan tarmoqda keskin o‘zgar-
ishlar bor bo‘lsa, sababi nimadan iborat; 
- 
bank mablag‘idan foydalanmoqchi bo‘lgan korxonaning moli-
yaviy natijasi bilan o‘z tarmog‘i ichidagi o‘xshash korxonalar 
moliyaviy natijalari o‘rtasidagi farq. 
Tarmoq riskini boshqarishda ishlatiladigan tushuncha bu 
sistematik risk deb yuritiladi. U orqali tarmoqlarda yuz berayotgan 
tebranishlar darajasi butun iqtisodda yuz berayotgan tebranishlar 
darajasiga nisbatan solishtiriladi. 
1.3. Risklar nazariyasi, fikrlar va muammolar 
Risk insoniyat faoliyatining barcha bosqichlarida mavjud 
bo‘lgan tarixiy va iqtisodiy kategoriya bo‘lib, u kishilar faoliyatida 
yoki tabiiy hodisalarda mumkin bo‘lgan yo‘qotishlar salmog‘ini 
bildirgan hamda tarixan jamiyat rivojlanishi bilan odamlarning 
halokatdan qo‘rqish darajasiga moslashib turgan. 

16
Tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi riskning iqtisodiy 
kategoriya sifatida yuzaga kelishiga va subyektlar faoliyatida mus-
tahkam o‘rnashib olishiga imkoniyat yaratdi. Shuning uchun ham 
risklar bizni tunu-kun, har yer va har joyda o‘rab kelmoqda. U 
bizning hayotimizda har doim ham qochib bo‘lmaydigan va yechish 
lozim bo‘lgan bir jarayon bo‘lib biror-bir natijani yuzaga kelishiga 
asos bo‘ladi. Bunday natija salbiy va ijobiy bo‘lishi mumkin. 
Riskning sinonimi sifatida biz ishonchizlikni, imkoniyatsizlikni, bir 
voqea bo‘lish-bo‘lmasligini oldindan aytib bera olmaslik kabilarni 
misol qilib ko‘rsatishimiz ham mumkin. Insoniyat tabiatan riskdan 
qochishga intiladi. Agar biz riskni nazorat qila olmasak, odatda, un-
dan qochishga harakat qilamiz. Chunki, har qanday ishonchsizlik 
o‘ziga xos tarzda ma’lum darajadagi yo‘qotishlarga olib kelishi 
mumkin. Endi riskning tub mohiyatini ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, 
“risk” so‘zi ispancha - portugalcha so‘zdan olingan bo‘lib, “suv 
ostidagi qoya” degan ma’noni bildiradi. Shuning uchun ham risk xavf 
tug‘dirish ehtimoli mavjudligini ifoda qiladi.
Taniqli lug‘atchi olim S.I.Ojegov va N.Y.Shevedovaning rus tili 
lug‘atida “risk” bu “muvaffaqiyatga intilish, baxtli hodisa, umid” 
degan ma’noni anglatadi deyilsa
5
, V.T.Sevruk “risk – bu zarar ko‘rish 
yoki manfaatni qo‘ldan chiqarish bilan bog‘liq ehtimollar 
o‘lchamidir” degan ta’rif beradi
6
. 
Professor V.M.Usoskin “Risk doimo noaniqlik bilan birga kelib, 
oxirgi o‘z navbatida oldindan ko‘ra bilish qiyin yoki mumkin 
bo‘lmagan voqealar bilan bog‘liq bo‘ladi” deb izohlaydi
7
. 
P.G.Grabovoy, S.N.Petrova, S.I.Poltavsevlarning “Риски в 
современном бизнеса” kitobida “Risk - bu korxona resurslarining 
bir qismini yo‘qotish yoki daromad ololmaslik, qo‘shimcha xarajatlar 
qilish xavfidir”
8
, deb ta’rif berganlar. 
5
Ожегов С.И., Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка. – М.: ООО “А ТЕМП”, 
2006. 
6 
Севрук В.Т. Банковские риски. М.: “Дело-ЛТД”, 2006. 
7
Усоскин В.М. Современный коммерческий банк: управление и операции. - М.: ИПЦ 
"Вазар-Ферро", 1994. 
8
Грабовой П.Г., Петрова С.Н., Полтавцев С.И. Риски в современный бизнес. М.: 
“Аланс”, 2006. 

17
Yuqorida keltirilgan ta’riflarning barchasida risk qandaydir xavf-
xatar va zararlar ko‘rishdan iborat ekanligi to‘g‘risida fikr yuritilgan. 
Riskni ta’riflaganda, uni zarar bilan bog‘liq xavf-xatar, noaniqlik 
deyish risk tushunchasining mohiyatini to‘la ifodalolmaydi. 
Yuqoridagilarga o‘xshagan ta’riflarni mahalliy iqtisodchilarimi-
zning ishlarida ham uchratish mumkin. Undan tashqari, oxirgi 
yillarda chop qilinayotgan ko‘pgina mualliflarning ishlarida “risk” 
so‘zini o‘zbekchaga tarjima qilishga harakat qilingan. Natijada 
hozirgi kunda turli mualliflar tomonidan “risk” termini turlicha nom 
bilan talqin qilinmoqda. Ba’zi bir iqtisodchilar riskni “tavakkal-
chilik” deb ifodalasalar, boshqalari riskka “xato”, “ikkilanish”, 
“noaniqlik”, “mavhumiylik” va hokazolar deb ta’rif berish to‘g‘riroq 
degan xulosaga keladilar. 
Har bir faoliyatni amalga oshirishda ikkilanish yoki xavf-xatar 
bo‘lishi mumkin. Lekin ularni risk mazmunida ifoda qilib bo‘lmaydi. 
Xavf-xatar deganda biz oldindan biron salbiy natija beruvchi, 
yoki biron-bir salbiylikka yoki zarar, talofatga olib keluvchi jarayon 
mavjudligini bilamiz va biz qo‘rquv, hadiksirash bilan shu voqelikka 
yondashamiz. 
Bank risklari to‘g‘risida iqtisodchi olimlarning fikrlari xilma-xil 
bo‘lib, ular bu tushunchaning mohiyatini turlicha talqin qilganlar. 
Buning sababi shundaki, risk keng ma’noli, faoliyatning, 
jarayonlarning turli bosqichlarida uchrab turuvchi ko‘p qirrali 
tushunchadir.
Iqtisodchi olim O.I.Lavrushin “Bank riski ehtimoliy hodisaning 
qiymat o‘lchovi bo‘lib, u yo‘qotishlarga olib keladi” degan fikrni 
ilgari suradi
9
. 
Rossiyalik yana bir iqtisodchi G.Panova “Risk kutilmagan 
hodisalar yuzaga kelganida yo‘qotish xavfi yoki imkoniyatidir” deb 
ta’rif beradi
10
. U o‘z ta’rifi orqali ikki asosiy yo‘nalishni asoslab 
bermoqchi bo‘ladi. Bular, birinchidan, Professor O.Lavrushinning 
risk to‘g‘risidagi fikri bilan hamohang bo‘lib, u ham risk bu 
9
Лаврушин О.И. Банковские риски. - М.: “Кнорус”, 2007. 
10
Панова Г.С. Кредитная политика коммерческого банка. - М.: “Юрайт”, 2014. 

18
yo‘qotishlarni ifodalaydi deb uqtirsa, ikkinchidan risk bu kutilmagan 
hodisa ekanligini ta’kidlamoqchi. 
Lekin, “Bank risklari va kreditlash” kitobi muallifi Sh.Z.Abdul-
layeva G.Panovaning yuqorida riskka berib o‘tgan ta’rifiga qo‘shil-
magan va quyidagicha ta’kidlagan: “Bank amaliyotida risk har doim 
ham kutilmagan hodisa emas. Bank faoliyatining barcha turi risk bi-
lan bog‘liq. Bank shu faoliyat turi yoki operatsiya riskli ekanligini 
bilib turib, shu operatsiyani amalga oshirishga qaror qiladi yoki 
amalga oshiradi va u barcha hollarda shu operatsiya natijasida yuqori 
daromad olishni rejalashtiradi. Shu sababli biz G.Panovaning bank 
riskiga bergan ta’rifiga to‘la qo‘shila olmaymiz”.
11
Ba’zi xorijiy iqtisodchi olimlarning shu sohadagi ishlari bilan 
tanishib, ular tomonidan ham bank risklarining mohiyatiga turli xil 
ta’rif va tasnif berilganligini ko‘rish mumkin. 
Chet ellik olimlar risklarni ta’riflashdan ko‘ra ularning alohida 
olingan turlarini ko‘rishni afzal hisoblaydilar. Masalan, 
K.D.Valravenning fikricha G‘arb mamlakatlarida iqtisodiyot 
subyektlari ko‘proq likvidlik riski, kredit, portfel, sanoat, mamlakat, 
valuta, foiz risklariga duchor bo‘ladilar
12
. “Банковский 
менеджмент” kitobi muallifi P.S.Rouz moliyaviy risklarning eng 
keng tarqalgan turlaridan biri bank risklariga kengroq to‘xtalib o‘tgan 
bo‘lib, u bank riski oltita asosiy turdagi risk - kredit riski, foyda 
ololmaslik riski, likvidlik riski, bozor riski, foiz riski, to‘lay olmaslik 
riskidan tashkil topgan bo‘lib, bu risklar bank faoliyatida juda 
muhim, hal qiluvchi risklar hisoblanadi, deydi
13
. Bank uchun ikkinchi 
darajada bo‘lgan risklarga P.Rouz siyosiy riskni, suiiste’mol riskini, 
valuta riskini kiritadi. 
Tadbirkorlik riskining klassik va neoklassik ko‘rinishi ham 
ishlab chiqilgan bo‘lib, klassik nazariyada tadbirkorlik riski qabul 
qilingan qarorlar natijasida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan 
yo‘qotishlarning matematik kutilishi bilan tenglashtiriladi deyilgan. 
11
Abdullayeva Sh.Z. Bank risklari va kreditlash. –T.: “Moliya”, 2002. 
12
Валравен К.Д. Управление рисками коммерческим банком. ИЭР Мирового Банка / Под 
ред. Ворд М. Э. Подг. к публ. Соловьева М.Е. -Вашингтон; Инст. эк. разв. Мир. Банка, 
1995. 
13
Роуз П.С. “Банковский менеджмент”. - М.: “Дело”, 1995. 

19
Ushbu qarashlar klassik nazariya namoyandalari Dj.Mill va 
I.U.Seniorlar tomonidan bildirilgan. 
XX asrning 30-yillarida iqtisodchilar A.Marshall va A.Pigu tad-
birkorlik riskining neoklassik nazariyasini yaratdilar. U quyidagilar-
dan iborat: noaniqlilik sharoitida ishlayotgan, daromadi o‘zgarib 
turadigan tadbirkor, bitim tuzayotganda ikkita kriteriyaga asoslanadi: 
- 
kutilayotgan foyda hajmiga; 
- 
uning ikkilanishlarining hajmiga. 
Bu shundan dalolat beradiki, bir xil daromad beradigan ikkita 
kapital qo‘yilmalar orasidan tadbirkor qaysi biriga ko‘proq ikkila-
nayotgan bo‘lsa, o‘sha kapital qo‘yilmani tanlamaslikka harakat 
qiladi. 
1.4. Moliyaviy risklarning mazmun-mohiyati va tasniflanishi 
Qadim zamonlardan risk foydani shakllantirish omili hisob-
lanadi. J.B.Sey fikricha risk foydaning faqat bir qismini shakllantirish 
omili hisoblanadi
14
. XIX asrlarda odamlarning risk qilishga tayyorligi 
ular foydasining shakllanishi va o‘zlashtirilishiga olib kelishi bilan 
izohlanardi. Hozirgi kunda shakllanayotgan foydaning asosiy qismi 
risk ta’sirini kamaytirish orqali vujudga keladi.
Risk nazariyasini o‘rganishda klassik maktab namoyandalari 
muhim hissa qo‘shishgan. A.Smit risk va foyda o‘rtasidagi o‘zaro 
proportsionallik tushunchasini oydinlashtirishga harakat qilgan. 
Uning ta’kidlashicha, “riskli holatlar yuqori bo‘lgan maydonda 
qonun bo‘yicha daromad kichik bo‘ladi, bu esa o‘z navbatida 
kutilayotgan daromad darajasini ko‘paytirish uchun usullar salmog‘i 
yanada ortib boradi”.
Risk to‘g‘risidagi fikrlarni umumlashtirilgan holda prof. 
V.V.Kovalyov quyidagicha ta’rif berib o‘tadi: risk bu moliyaviy 
yo‘qotish darajasini belgilab: 
a) qo‘yilgan maqsadga yetib bormaslik; 
b) noaniqliq holatda natijani belgilash; 
c) subyektiv holatda belgilangan natijani baholash. 
14
Сэй, Ж.Б. Трактат по политической экономии. – М.: “Директ-Медиа”, 2007. 

20
Investitsiya faoliyati ma’lum miqdordagi moliyaviy resurslarni 
talab qiladi. Bu sarflangan resurslardan investorlar ma’lum daromad, 
foyda olishni ko‘zlaydi. Mazkur foyda esa investorlarning 
xarajatlarini, inflatsiya omilini, tadbirkorlik riskini qoplashi lozim. 
Ammo amaliyotda investorlar har doim ham kutilgan, rejalashtirilgan 
natijalarga erisha olmaydilar. Buning asosiy sabablaridan biri - 
risklarning mavjudligidir.
Risk bilan noaniqlikning farqi shundaki, natijalar ehtimolligi 
joriy davr ma’lumotlari asosida baholanayotgan vaqtda risk e’tiborga 
olinadi. Noaniqlik esa bunday ehtimollik o‘tgan va kelasi davr 
ma’lumotlari yetishmasligi yoki to‘liq emasligi sababli subyektiv 
aniqlangan vaqtda e’tiborga olinadi. Har qanday holda ham kelgusi 
iqtisodiy holatlar istiqbolini belgilash (inflatsiya, foiz stavkasi, talab 
va taklif, ishlab chiqarish, sotish hajmi va boshqalar) kelajakning 
ma’lum emasligi sababli faqat taxminiy va noaniq natijalar bo‘lishi 
mumkin. Chunki o‘tgan davr ma’lumotlari asosida faqat noma’lum 
kelajakda yuz berishi mumkin bo‘lib o‘tgan rivojlanish 
tendensiyasini aniqlash mumkin. 
Noaniqlik va risklarning har ikkalasi ham loyihadagi yo‘qotish 
va zararlarga bog‘liq bo‘lganligi uchun ularning bir-biri bilan uzviy 
aloqadorlikda ifodalash maqsadga muvofiqdir. 
Investitsion loyihalar kelajakka qaratilganligi sababli, ularni 
amalga oshirish natijalarini aniq taxmin qilish muammodir. Bunday 
loyihalar kutilishi mumkin bo‘lgan risklar va noaniqliklarni hisobga 
olgan holda bajarilishi kerak. Investitsion qaror bir qator kutilishi 
mumkin bo‘lgan oqibatlarga ega bo‘lgan hollarda, qaror riskli yoki 
noaniqliklarga ega deb ataladi. 
Bugungi kunda biz nafaqat risklar haqida ma’lumotlarga egamiz, 
balki ularni tahlil qilib, baho berib, risklarni boshqarish imkoniyatiga 
egamiz. Lekin tahlilni ham, risklar boshqaruvini ham birinchi 
bosqichi - bu risk turini aniqlashdir. 
Yuqoridagilarga o‘xshagan ta’riflarni mahalliy iqtisodchilarimi-
zning ishlarida ham uchratish mumkin. Undan tashqari, oxirgi 
yillarda chop qilinayotgan ko‘pgina mualliflarning ishlarida “risk” 
so‘zini o‘zbekchaga tarjima qilishga harakat qilingan. 

21
Natijada hozirgi kunda turli mualliflar tomonidan “risk” termini 
turlicha nom bilan talqin qilinmoqda. Ba’zi bir iqtisodchilar riskni 
“tavakkalchilik” deb ifodalasalar, boshqalari riskka “xavf”, “ikkilan-
ish”, “noaniqlik”, “mavhumiylik” deb ta’rif berish to‘g‘riroq degan 
xulosa qiladilar. 
Iqtisodchi olimlardan T.Malikov, O.Olimjonovlarning risk 
to‘g‘risidagi qarashlari diqqatga sazovodir. “Risk” atamasi o‘zbek ti-
lidagi ayrim manbalarda “tavakkalchilik”, “xavf-xatar”, “tahlika” va 
“g‘ov” ma’nolarida tarjima qilinayotgan bo‘lsa-da, ularning hech 
biri, mualliflar fikricha, “risk” atamasining asl ma’nosini 
bildirmaydi. “Zararlarni vujudga kelishi yoki daromadlarning ko‘zda 
tutilgan darajadan kamroq olinishi ehtimoliga risk deyiladi” deb 
ushbu olimlar ta’rif beradi. 
Har qanday iqtisodiy subyekt faoliyat yurgizar ekan, u risk bilan 
to‘qnash keladi. Bu risk har qanday vaqt va sharoitda yuzaga kelishi 
mumkin. Bu riskdan qo‘rqmay, uni boshqarib daromadni ko‘paytirish 
har bir subyektning maqsadi va vazifasi hisoblanadi. Shunday ekan 
risklarni o‘rganish, ularni kelib chiqish sabablarini aniqlash va 
boshqarish metodlarini o‘rganish iqtisodchilarning vazifasi 
hisoblanadi. 
Risk – faoliyat yuritish davomida turli xil omillarning o‘zgarishi 
natijasida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan xatar yoki xatarlar 
majmuasidir. 
Koxonalar moliyaviy-xo‘jalik faoliyatida kutilgan foydaning 
olinmasligi, kutilmagan xarajatlarning kelib chiqishi bilan bog‘liq 
hodisalar yoki ularning yuz berish ehtimolliklari riskni ifodalaydi. 
Fikrimizcha, risk - bu moliyaviy kategoriya bo‘lib, kutilishi mumkin 
bo‘lgan omad yoki xatar, ya’ni ko‘zlangan foydani olish jarayoniga 
xos bo‘lgan umid qilish yoki ko‘p mablag‘larning yo‘qotilishi 
ehtimolliklari bo‘lib, u qandaydir holatlar, omillar ta’sirida 
kutiladigan foydaning pasayishi, ortishi yoki yo‘qotilish ehtimolida 
namoyon bo‘ladi.
Moliyaviy risklar korxonalarning boshqa moliyaviy tashkilotlar 
bilan o‘zaro munosabatlarini amalga oshirish jarayonida yuzaga 
keladigan risklarni tushunish mumkin. Bularga misol qilib, 
korxonalarni tijorat banklari, sug‘urta kompaniyalari, investitsion 

22
kompaniyalar, fond birjalari va boshqa moliyaviy muassasalar bilan 
munosabatlari kiritishimiz mumkin. Korxonalarda moliyaviy 
risklarni yuzaga kelishiga asosan, inflatsion omillar, banklarda kred-
itlarni foiz stavkalari ortib ketishligi, qimmatli qog‘ozlar narxining 
tushib ketishligi kabi omillar ta’sir qiladi.
Risklarning mazmun-mohiyatini tadqiq etish, ularni oldindan 
aniqlash va baholash, ularning oldini olish yoki pasaytirish 
choralarini ko‘rish barcha iqtisodiy korxonalar uchun ahamiyat kasb 
etadi. Shunga ko‘ra, risklarni tahlil qilishda ularni alohida 
xususiyatlari bo‘yicha ajratish va o‘rganish, tahlil qilish va baholash 
juda muhim sanaladi. 
Har bir riskning o‘ziga xos xususiyati va ularni baholash, 
nazorat, monitoring va uning boshqarib turish yo‘llari va bosqichlari 
bor. Riskning qanday yo‘l bilan kelib chiqqanligini va kelib chiqishda 
qanday xususiyat va omil yetakchi bo‘lganligini aniqlash uchun 
risklar umumiy klassifikatisiya qilinadi. Bu klassifikatsiya orqali 
korxona faoliyatida riskning paydo bo‘lishining barcha qirralarini 
tahlil qilish va o‘rganish mumkin. 
Risklarni korxonalar foydasiga ta’sirini baholash va kamaytirish 
maqsadida risklarning turli belgilari bo‘yicha tasniflash muhim 
ahamiyat kasb etadi. Korxonalar joriy va uzoq muddatli vazifalarni 
amalga oshirishlarida qator risklarga duch keladilar. Shuning uchun 
risklarning tabiati va turlarini yoritish uchun ularni tasniflash 
maqsadga muvofiqdir.
Risk turlarining deyarli barchasi korxonalari moliyaviy 
ko‘rsatkichlariga ta’sir etadi, lekin korxona qaysi iqtisodiyot 
tarmog‘ida o‘z faoliyatini yuritishiga qarab, risklar ta’siri darajasi 
ham o‘zgarishi mumkin. 
Ko‘plab xorijiy va mamlakatimizdagi chop etilayotgan iqtisodiy 
adabiyotlarda risklarning bir necha xil turlari sanab o‘tilgan. 
Risklarni boshqarishni samarali tashkil etish ularni muayyan belgilari 
bo‘yicha aniq guruhlarga bo‘lishga bog‘liq. Risklarning ilmiy 
asoslangan tasnifi ularni har birining umumiy tizimdagi o‘rnini 
belgilash imkonini beradi. Iqtisodiy adabiyotlarda risklarni 
tasniflashning turli xil ko‘rinishlari berilgan.

23
Korxonalar xo‘jalik-moliyaviy faoliyatida uchraydigan risklarni 
quyidagi xususiyatlari bo‘yicha tasniflash mumkin: 
1) xo‘jalik faoliyatining shakliga ko‘ra: 
- tijorat riski; 
- moliyaviy risk. 
2) namoyon bo‘lish shakliga ko‘ra barcha turdagi risklar (1.4.2-
rasm): 
- sof risklar; 
- spekulativ risklar. 
3) risklarni yuzaga kelish sohasiga ko‘ra: 
- tashqi risklar; 
- ichki risklar. 
4) paydo bo‘lish xususiyatiga ko‘ra: 
- subyektiv; 
- obyektiv. 
Tijorat riski deyilganda asosan mahsulotlar realizatsiyasi va xo-
mashyolarni sotib olish jarayonlarida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan 
risklar tushuniladi. 
Moliyaviy risk deganda moliyaviy bitimlarni amalga oshirish 
(bankka mablag‘larni qo‘yish, aksiyalar muomalasi, birja faoliyati va 
hokazo) chog‘ida vujudga keladigan risklar tushuniladi (1.4.1-rasm). 
1.4.1-rasm. Moliya risklarning tasniflanishi 
Bozor risklari moliyaviy risklarning qismi sifatida tashkilotlarn-
ing iqtisodiy faoliyati ko‘lamida yuzaga keladi. Uning daromadi 
Moliyaviy risklar
Bozor riski
Valyuta riski 
Kredit riski
Inflatsiya riski
Investitsion riski
Foiz riski

24
shakllanishi bilan bevosita bog‘langan va tashkilotlarning inves-
titsion-moliyaviy faoliyatni amalga oshirish jarayonida ehtimoliy 
iqtisodiy yo‘qotishlari bilan xarakterlanadi. 
Kredit riski deb, qarz oluvchi tomonidan kredit shartnomasi 
shartlarining bajarilmasligi ya’ni kredit summasining (qisman yoki 
to‘liq) va u bo‘yicha foizlarning shartnomada ko‘rsatilgan 
muddatlarda to‘lanmasligi tushuniladi. 
Bozor riski hamda kredit riski tegishli moliyaviy instrumentlarga 
egalik qilish jarayonida yuzaga keladi. Bu ikki turdagi risklar, ayni 
vaqtda o‘ziga xos, alohida yoki tizimli hodisa sifatida nafaqat aniq bir 
moliya institutining say-harakati, balki bozordagi o‘zgarishlar ta’sir-
ida kechishini ham ta’kidlash o‘rinlidir. 
Valuta riski deganda, tashqi iqtisodiy faoliyat jarayonida 
ayirboshlash kurslari o‘zgarishidan yoki boshqa turli valuta 
operatsiyalari amalga oshirilishida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan 
yuqo‘tishlar (yoki daromad olish) tushuniladi. Valuta risklari yuzaga 
kelishining asosiy sababi - valuta kurslari o‘zgarishi hisoblanadi. 
Bunday o‘zgarishlar hamma shaxslarga: ishbilarmon firmalar va 
davlat tuzilmalariga ham ta’sir ko‘rsatadi. Ko‘pgina hollarda, 
ularning faoliyati eksport-import operatsiyalari bilan bog‘liq va shu 
sababli, kreditorlar va qarz oluvchilar, investorlar va chayqovchilar, 
xo‘jalik subyektlari o‘z bizneslarini milliy valutaga nisbatan xorijiy 
valutalarda amalga oshirishni ma’qul ko‘radilar 
Foiz riski korxonalarda ma’lum bir faoliyat turlari bo‘yicha 
uning foiz ko‘rsatkichlari yoki to‘lovlarini oshib ketishi hamda 
kamayib ketishi ehtimolligi natijasida foyda hajmini belgilangan 
darajada ololmaslik ehtimolligidir.. 
Investitsion risklar korxonaning investitsion faoliyatlarini 
amalga oshirish natijasida kutilgan daromadlarni ololmaslik 
ehtimolligidir.
Inflatsiya riski - bu inflatsiyaning o‘sishi natijasida olinadigan 
pul shaklidagi daromadlarning qadrsizlanishidir. Bunda tadbirkorlar 
sezilarli darajada moliyaviy yo‘qotishlarga duchor bo‘ladilar. 
Inflatsiya risklari tashqi tizimli risk hisoblanib, unga ta’sir qilish 
imkoniyatlari juda kichik bo‘ladi.

25
Sof risklar deyilganda, korxonalar xo‘jalik-moliyaviy faoliyatida 
zarar ko‘rishi yoki hech qanday daromad ololmaslik ehtimolini 
tushunish mumkin. 
Spekulativ risklarda esa, korxonaning ijobiy natijaga yoki 
bo‘lmasa salbiy natijaga erishishlik ehtimoli namoyon bo‘ladi. 
Boshqacha qilib aytadigan bo‘lsak, spekulativ risklar korxonalarning 
daromad, foyda olishini yoki zarar ko‘rish ehtimolligini anglatadi. 
Tashqi risklar korxonalar o‘zlarining xo‘jalik faoliyatini bevosita 
tashqi muhit bilan bog‘langan holda amalga oshirishi natijasida 
vujudga keladi. Korxonalarda tashqi risklar darajasiga juda ko‘p 
omillar ta’sir ko‘rsatadi. Bularga misol qilib, siyosiy, iqtisodiy, 
ijtimoiy va tabiiy-iqlim risklarini ko‘rsatish mumkin.
Tashqi risklarning o‘ziga xos xususiyati shundaki, ular 
moliyaviy faoliyat natijalariga ham bevosita, ham bilvosita ta’sir 
ko‘rsatishi mumkin. Albatta, har qanday mulkchilik shaklidagi 
korxonalarga tashqi riskning ta’siri o‘ta salbiy oqibatlarga olib kelishi 
mumkin. 
Barchamizga ma’lumki jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi 
sharoitida mamlakatimizdagi ko‘plab eksportga ixtisoslashgan 
korxonalar va xorijiy davlatlardagi aksariyat firma va kompaniyalar 
faoliyatida iqtisodiy riskning yuzaga kelishi kuzatildi. Albatta 
bunday turdagi risklarni boshqarish yoki tartibga solish nafaqat 
korxona menejerlariga bog‘liq balki xalqaro bozordagi holat va 
boshqa davlatlardagi iqtisodiy vaziyatlarga ham bog‘liqdir. 
Tashqi risklar obyektiv xususiyatga ega bo‘lib, bunday risklarni 
tartibga solish yoki boshqarish korxona uchun qiyin kechadi. Korx-
onalar faoliyatida uchraydigan asosiy tashqi risklardan biri bu 
iqtisodiy risklardir. Iqtisodiy risklar mamlakatdagi iqtisodiy holatdan 
kelib chiqadi va korxonalar faoliyatiga jiddiy ta’sir ko‘rsatishi 
mumkin. 
Ichki risklar, korxonaning ichki xo‘jalik faoliyati natijasida 
yuzaga keladi. Bunday risklarga korxonaning ishlab chiqarish yoki 
xizmat ko‘rsatish jarayonlari bilan bog‘liq, xodimlarning malakalari 
bilan bog‘liq, boshqaruv strategiyasining qanday darajada ekanligi 
bilan, asosiy vositalarning holati va texnika xavfsizligi bilan bog‘liq 

26
holatlarda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan risklarni kiritishimiz 
mumkin. 
1.4.1-rasm. Namoyon bo‘lishiga ko‘ra risklarni tasniflanishi
15
Subyektiv risk - malaka, ish tajribasi va bilimning yetishmasligi, 
bozor qoidalariga rioya etmasligi, bitim mazmun-mohiyatini to‘liq 
tushunib yetmasligi va boshqalar. 
Obyektiv risk - ma’lumotlarning yetishmasligi: bozor konyunk-
turasining, qonunchilik, kreditlash shart-sharoitlari, soliqqa tortish, 
investitsiyalash va boshqalarning kutilmagan holda o‘zgarishi. 
15
Балабанов И.Т. Риск-менеджмент. – М.: Финансы и статистика, 1996.

27
Moliyaviy bozor eng yuqori riskka ega bo‘lgan soha deb 
hisoblanadi. Undagi risklar ikkita katta guruhga bo‘linadi:
- tizimli risklar;
- tizimsiz risklar. 
Tizimli risklar - bu xatar ta’siriga ba’zi bir qimmatli qog‘ozlar 
emas, balki butun bozor, uni katta bir qismi risklarga uchraydi. Bu 
holda iqtisodiy nobarqarorlik tufayli yoki boshqa sabablarga ko‘ra 
ko‘pchilik emitent va qimmatli qog‘ozlar egalari zarar ko‘rishlari 
mumkin. Tizimli risklarga quyidagilar kiradi: foiz riski; valuta riski; 
inflatsiya riski; siyosiy risklar. 
Tizimsiz risklar - xatarga ba’zi bir qimmatli qog‘ozlar yoki ularni 
majmuasi uchraydi, ya’ni ma’lum bir korxonaning qimmatli 
qog‘ozlari yoki tarmoqning qimmatli qog‘ozlari kiradi. Tizimsiz 
risklarga quyidagilar kiradi: tadbirkorlik riski; moliyaviy risklar; 
nolikvidlik riski. 
Risklar kelib chiqishining asosiy sabablariga bog‘liq ravishda, 
ular quyidagi toifalarga ajratiladi: 
- tabiiy risklar – bu kutilmagan tabiiy hodisalar yuzaga kelishi 
bilan bog‘liq risklar; 
- ekologik risklar – atrof-muhitga yetkazilgan zarar uchun 
fuqarolik javobgarligi yuzaga kelishi bilan bog‘liq; 
- siyosiy risklar – bu davlat siyosatining natijasi sanaluvchi 
zararning yuzaga kelishi yoki foyda hajmining qisqarishi ehtimoli; 
- transport risklari, u yuklarni turli xil transport vositalarida 
tashish bilan bog‘liq; 
- mulkiy risklar – bu tadbirkorga bog‘liq bo‘lmagan sabablar 
tufayli uning mulkiy yo‘qotishlari bilan bog‘liq risklar; 
- savdo risklari, ular to‘lovlarni kechiktirish, tovarlarni yetkazib 
bermaslik, to‘lovni rad etish va hokazolar tufayli zararlarga bog‘liq. 
Risklarning katta guruhi pulning xarid qobiliyati bilan bog‘liq. 
Bunga quyidagilar kiradi: 
- inflatsiya risklari pulning real xarid qobiliyatining 
qadrsizlanishi bilan bog‘liq, bunda tadbirkor real yo‘qotishlarga 
uchraydi; 
- valuta risklari valuta kurslari o‘zgarishlari bilan bog‘liq, ular 
spekulativ risklarga kiritiladi, shuning uchun valuta kursidagi 

28
o‘zgarishlar natijasida bir tomon yo‘qotishga uchraganda, odatda, 
boshqa tomon qo‘shimcha foyda oladi va aksincha; 
- likvidlik risklari qimmatli qog‘ozlar yoki boshqa tovarlarni 
sotishda ularning sifati va iste’mol qiymatini baholashdagi 
o‘zgarishlar tufayli yuzaga keluvchi yo‘qotishlar bilan bog‘liq; 
- deflatsiya risklari deflatsiya o‘sishi bilan narx darajasining 
pasayishi, o‘z navbatida, daromadlar kamayishi bilan bog‘liq. 
Investitsion risklar investitsion loyihalarni amalga oshirishda 
foydani olmaslik yoki yo‘qotish ehtimoli bilan bog‘liq bo‘lib, ular 
quyidagi risk turlarini o‘z ichiga oladi: 
- boy berilgan foyda riski shundan iboratki, qandaydir tadbirni 
amalga oshirmaslik natijasida moliyaviy zarar yuzaga keladi; 
- daromadlilik pasayishi riski portfel investitsiyalari bo‘yicha 
foizlar va dividendlar miqdorining pasayishi bilan bog‘liq; u taqdim 
etilgan kreditlar bo‘yicha stavkalar ustidan jalb qilingan mablag‘lar 
uchun to‘lanadigan foiz stavkalari ortishi natijasida yuzaga keluvchi 
foiz riski va qarzdor tomonidan kreditorga to‘lanadigan asosiy qarz 
va foizlar to‘lanmagan holatda yuzaga keluvchi kredit riskiga 
ajratiladi;
- birja risklari birja bitimlaridan yo‘qotishlar xavfini o‘zida aks 
ettiradi; 
- selektiv risklar kapital qo‘yilmalar turlarini, investitsiya qilish 
uchun qimmatli qog‘ozlar turlarini noto‘g‘ri shakllantirish natijasida 
yuzaga keladi; 
- bankrotlik riski tadbirkor tomonidan mablag‘larning noto‘g‘ri 
yo‘naltirilishi oqibatida uning to‘liq yo‘qotishga uchrashi bilan 
bog‘liq. 
Albatta, riskning tasnifiy belgilari, turlari va kichik turlari 
tahlilini davom ettirish mumkin, lekin bu asosan turli tadqiqotchilar 
va mutaxassislarning fikrlarini takror sanab o‘tishga olib kelib, bu 
qanday yondashuv, qanday tasnif asosiy hisoblanadi va u risk darajasi 
kamayishiga qay darajada imkon beradi, degan asosiy savolga javob 
bermaydi. 
Shu bois, faqatgina riskning mumkin bo‘lgan chegarasi 
mezoniga to‘xtalib o‘tamiz. 

29
Yo‘l qo‘yish mumkin bo‘lgan risk deganda, riskning o‘rtacha 
darajasi chegarasidagi risk darajasi, ya’ni, boshqa faoliyat turlari va 
boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlarga nisbatan o‘rtacha darajasi 
tushuniladi.
Agar biz R – orqali iqtisodiyotda o‘rtacha risk darajasini va R
D
– 
orqali yo‘l qo‘yish mumkin bo‘lgan risk darajasini ifodalaydigan 
bo‘lsak, u holda quyidagi tengsizlik o‘rinlidir: 
R < R (1.4.1) 
Kritik risk R
kr
deganda darajasi o‘rtachadan yuqori, lekin mazkur 
iqtisodiy tizimda faoliyatning muayyan turlari uchun riskning R
max 
maksimal mumkin bo‘lgan qiymati chegarasida bo‘lgan risk 
tushuniladi, ya’ni: 
R
D
< R
kr
< R
max
(1.4.2) 
Halokatli risk R
hal
– bu shunday riskki, u mazkur iqtisodiy 
tizimda yuzaga kelgan R
max
maksimal risk chegarasidan ortib ketadi 
va uning uchun quyidagi shart bajariladi: 
R
hal 
> R
max
(1.4.3) 
Iqtisodiy risk paydo bo‘lishi uchun xarakterli sabab noaniqlik 
hisoblanadi. 
Avvalroq qayd qilinganidek, iqtisodiy kategoriya sifatida risk 
sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan yoki sodir bo‘lmaydigan hodisani 
o‘zida aks ettiradi. Bunday hodisa sodir bo‘lgan holatda, uchta 
iqtisodiy natija ehtimol qilinadi: salbiy (zarar, ziyon, boy berish), 
nolli, ijobiy (foyda, daromad, yutuq). 
Riskli vaziyat esa statistik jarayonlar va unga hamrohlik qiluvchi 
quyidagi shartlar bilan bog‘liq: noaniqlik mavjudligi, muqobilni 
tanlash zarurligi va bunda u yoki bu variantni amalga oshirish 
ehtimolini sifat va miqdor jihatdan baholash imkoniyati. 
Birinchi shartga batafsil to‘xtalib o‘tamiz.
Qandaydir iqtisodiy tizim faoliyatini ko‘rib chiqar ekanmiz, unga 
turli sohalarda va rivojlanishining turli bosqichlarida har doim 
noaniqlik hamroh bo‘lishini hisobga olish zarur.
Iqtisodiy tizimlar faoliyatida noaniqlik mavjudligi risklar yuzaga 
kelishini taqozo etib, ularni hisobga olmasdan iqtisodiyot samarali 
rivojlanishi mumkin emas. 

30
1.5. Noaniqliklar tizimi 
Tadbirkorlik faoliyatining ixtiyoriy turida o‘rin tutuvchi 
noaniqlik shartlari iqtisodiy tizimlar o‘zining faoliyat jarayonida 
qator sabablarga bog‘liqligini keltirilgan noaniqliklar sxemasi 
ko‘rinishida tizimlashtirish mumkin (1.5.1-rasm).
1.5.1-rasm. Noaniqliklar sxemasi
16
Yuzaga kelish vaqtiga ko‘ra noaniqliklar retrospektiv, joriy va 
istiqboldagi kabi turlarga ajratiladi. Qabul qilinayotgan qarorlarning 
iqtisodiy samaradorligini baholashda vaqt omilini hisobga olish 
zarurati samara kabi xarajatlar ham vaqt bo‘yicha taqsimlangan 
bo‘lishi mumkinligi bilan bog‘liq. Vaqt bo‘yicha turlicha 
taqsimlangan miqdoriga ko‘ra teng xarajatlar u yoki bu turdagi 
(iqtisodiy, ijtimoiy va boshqalar) bir xil bo‘lmagan foydali natijani 
ta’minlaydi.
Yuzaga kelish omillariga ko‘ra noaniqliklar iqtisodiy (tijoriy) 
va siyosiy noaniqliklarga ajratiladi. Iqtisodiy noaniqliklar korxonalar 
iqtisodiyotidagi yoki mamlakat iqtisodiyotidagi noqulay o‘zgarishlar 
bilan bog‘liq bo‘lib, ularga quyidagilar kiritiladi: bozor talabidagi 
16
Шапкин А.С., Шапкин В.А. Экономические и финансовые риски. Оценка, управление, 
портфель инвестиций. М.: “Дашков и К
0
”, 2016.
Iqtisodiy
noaniqlik 
Siyosiy 
noaniqlik 
Tabiiy
noaniqlik 
Vaqtinchalik 
noaniqliklar 
Noaniqlik turlari 
Tashqi va ichki muhit 
noaniqligi 
Ziddiyatli vaziyatlar 
Bir-biriga mos tushmagan 
manfaatlar va vazifalar 
Ko‘p maqsadli 
vazifalar 

31
noaniqlik, bozor narxlarining oldindan aytish noaniqligi, bozor 
taklifining noaniqligi, raqobatchilar harakatlari haqida axborotlar 
yetarli emasligi va boshqalar. Siyosiy noaniqliklar tadbirkorlik 
faoliyatiga ta’sir qiluvchi siyosiy vaziyat o‘zgarishi bilan 
shartlangan. Noaniqliklarning mazkur turlari o‘zaro bog‘liq bo‘lib, 
amaliyotda ularni ajratish ko‘pincha ancha qiyin kechadi.
Tabiiy noaniqlik bir qator omillar majmui bilan tavsiflanib, 
ularning orasida quyidagilarni sanab o‘tish mumkin: tabiiy shart-
sharoitlari,
turli xil to‘siqlar (atmosfera, elektromagnit va 
boshqalarga oid).
Noaniqlikning keyingi turi tashqi muhit noaniqligi hisoblanadi. 
Tadbirkorlik faoliyatini iqtisodiy tahlil qilishda tashqi va ichki muhit 
tushunchalari joriy qilinadi. Ichki muhit tadbirkorning o‘zi va uning 
aloqalari bilan faoliyatiga bog‘liq omillarni o‘z ichiga oladi. Tashqi 
muhit esa bevosita tadbirkor faoliyati bilan bog‘liq bo‘lmagan va 
yanada kengroq ijtimoiy, demografik, siyosi va boshqa xarakterga 
ega bo‘lgan omillar bilan tavsiflanadi.
U yoki bu tanlovda ishtirok etuvchi shaxslarning strategiya va 
taktikasi, raqobatchilarning xatti-harakatlari, oligopolistlarning narx 
siyosati va boshqalar kabi ziddiyatli vaziyatlarda esa noaniqlikning 
maxsus turi yuzaga keladi.
Noaniqlik sharoitida bir-biriga mos tushmagan manfaatlar 
muammosi ko‘plab mezonlar asosida optimal yechimni tanlash 
ko‘rib chiqiladigan vazifalar maxsus guruhni tashkil qiladi.
Noaniqliklar mavjudligi optimal yechimlarni tanlash jarayonini 
sezilarli darajada murakkablashtiradi va oldindan aytish mumkin 
bo‘lmagan natijalarga olib kelishi mumkin. Amaliyotda, iqtisodiy 
tahlil o‘tkazishda, noaniqlik omili keltirib chiqaruvchi ushbu 
“yovuzlik”ka aksariyat hollarda e’tibor qaratmaslikka harakat 
qilinadi va determinatsiyalangan modellar asosida ish ko‘riladi (qaror 
qabul qilinadi). Boshqacha aytganda, qabul qilinayotgan qarorlarga 
ta’sir qiluvchi omillar aniq ma’lum deb taxmin qilinadi.
Afsuski, asl voqelik ko‘pincha bunday tasavvurlarga mos 
tushmaydi. Shuning uchun nazorat qilinmaydigan omillarni hisobga 
olmay samarali yechimlar tanlash siyosati aksariyat hollarda iqti-
sodiy, ijtimoiy va boshqa tusdagi sezilarli yo‘qotishlarga olib keladi.

32
Iqtisodiy faoliyatda riskning anchayin xarakterli sababi 
hisoblangan noaniqlikni ko‘rib chiqar ekanmiz, faoliyatning 
iqtisodiy, tijoriy, boshqaruv, moliyaviy va boshqa turlari jarayoniga 
tatbiqan uni ajratib ko‘rsatish va o‘rganish favqulodda muhim 
hisoblanishini qayd qilish zarur, chunki bunda aniq belgilash mumkin 
bo‘lmagan shart-sharoitlarda sanab o‘tilgan faoliyat turlarini amalga 
oshirish imkoni bo‘lmagan amaliy vaziyat aks ettiriladi.
Adabiyotlarda “noaniqlik” atamasining turli ta’riflari mavjud. 
Noaniqlik – bu turli sabablar, eng avvalo, yechimlarni amalga 
oshirish shart-sharoitlari, jumladan, ular bilan bog‘liq sarf-xarajatlar 
va natijalar haqida ma’lumotlar to‘liq emasligi yoki noaniqligi tufayli 
yuzaga keluvchi turli parametrlarning kelgusi qiymatlari haqida 
to‘liqsiz yoxud noaniq tasavvurlardir.
17
Noqulay vaziyatlar va oqibatlarga yechim topishni amalga 
oshirish jarayonida yuzaga kelish imkoniyati bilan bog‘liq noaniqlik 
risk tushunchasi bilan tavsiflanadi.
Hodisalarning ustma-ust tushish ehtimoli nuqtayi nazaridan 
noaniqlikni uch turga ajratish mumkin: to‘liq noaniqlik, to‘liq 
aniqlik, qisman noaniqlik.
To‘liq noaniqlik P
t
hodisa yuz berishining nolga yaqin 
prognozlanuvchanligi bilan tavsiflanib, bu matematik jihatdan 
quyidagicha ifodalanadi:
lim
→
P = 0
(1.5.1) 
bu yerda t – vaqt;
t
k
– hodisani prognozlashning yakuniy vaqti.
To‘liq noaniqlikka birga yaqin hodisalar prognozlanuvchanligi 
mos keladi, ya’ni:
lim
→
P = 1 (1.5.2) 
Bu, birinchi navbatda, noaniqlik sharoitida muammoni hal 
qilishda maqbul yechim ba’zi ehtimollik bilan aniqlangan va 
oldindan taxmin qilingan ishonch (odatda 0.9 - 0.99) bilan aniqlangan 
holatlarda mumkin, bu nafaqat sizning strategiyangizni taxmin qilish 
imkonini beradi. 
17
Чернов В.А. Анализ коммерческого риска. – М.: “Финансы и статистика”, 1998.

33
Qisman noaniqlik oldindan aytib bo‘lmaydigan 0 dan 1 gacha 
bo‘lgan tengsizlik bilan aniqlanadigan bunday hodisalarga to‘g‘ri 
keladi. 
0 < lim
→
P < 1 (1.5.3) 
Xavfning obyektiv mavjudligi va u bilan bog‘liq moliyaviy, 
ma’naviy va boshqa yo‘qotishlar sharoitida korxona tomonidan 
belgilangan maqsadlar nuqtayi nazaridan iloji boricha eng yaxshi 
usullarni tadbirkorlik faoliyatini qabul qilish va amalga oshirishda 
hisobga olishga imkon beradigan muayyan mexanizmga ehtiyoj 
paydo bo‘ladi. 
Nazorat savollari 
1. Risk tushunchasiga ta’rif bering. 
2. Risklarni tasniflang. 
3. Moliyaviy risklarni tasniflang. 
4. Paydo bo‘lishiga ko‘ra risklar qayday turlarga ajratiladi? 
5. Risklarni funksiyalarini ayting va ularni izohlang. 
6. Kredit riskiga ta’rif bering. 
7. Risk nazariyasi deganda nimani tushunasiz? 
8. Iqtisodiyotni turli bo‘g‘inlarida risklar yuzasidan fikr bildiring. 
9. Riskning xususiylarini bilasizmi? 
10. Noaniqliklar tizimi deganda nimani tushunasiz? 
Test 
1. Riskning funksiyalari tog‘ri berilgan javobni aniqlang. 
A) rag‘batlantiruvchi va himoyalovchi; 
B) rag‘batlantiruvchi va alternativlik; 
C) himoyalovchi va qarama-qarshilik; 
D) qarama-qarshilik va rag‘batlantiruvchi. 
2. Barchamizga ma’lumki jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi 
sharoitida mamlakatimizdagi ko‘plab eksportga ixtisoslashgan korx-
onalar va xorijiy davlatlardagi aksariyat firma hamda kompaniyalar 
faoliyatida iqtisodiy riskning yuzaga kelishi kuzatildi. Bu yuzaga 
kelishiga ko‘ra qaysi risk turiga mansub. 

34
A) moliyaviy risk; 
B) tashqi risk; 
C) ichki risk; 
D) valuta riski. 
3. Riskning xususiyatlar to‘g‘ri berilgan qatorni aniqlang. 
A) himoyalash, noaniqlik, alternativlik; 
B) noaniqlik, rag‘batlantiruvchilik, qarama-qarshilik; 
C) noaniqlik, baholash, alternativlik; 
D) qarama-qarshilik, alternativlik, noaniqlik. 
4. Kredit riski, foiz riski, bozor riski qanday risk turiga man-
sub? 
A) moliyaviy risk; 
B) tadbirkorlik riski; 
C) sof risk; 
D) loyiha riski. 
5. Risklar yuzaga kelish sohasiga ko‘ra tasniflanishi qaysi 
javobda to‘g‘ri berilgan. 
A) moliyaviy va tijorat risklar; 
B) sof va spekulativ risklar; 
C) tashqi va ichki risklar; 
D) subyektiv va obyektiv risklar. 
6. Riskning neoklassik nazariyasi asoschilari to‘g‘ri 
ko‘rsatilgan qatorni ko‘rsating. 
A) A.Smit, D.Rikardo; 
B) J.Sey, A.Pigu; 
C) J.Mill, I.Senior; 
D) A.Marshal, A.Pigu. 
7. Moliyaviy risklar ta’sirini aniqlash orqali xo‘jalik yurituvchi 
subyektlarning barcha imkoniyatlaridan to‘la foydalanish, 
korxonalarni rivojlantirish istiqbollarini belgilab berish va moliyaviy 
risklarni oldini olish ………………….. oshirishga imkon yaratadi. 
A) risklarni boshqarish imkoniyatlarini; 
B) korxonaning investitsion faolligini; 
C) korxonaning samaradorligini; 
D) risklar ta’sirini. 

35
8. Riskning himoyalovchi funksiyasini ikki jihat to‘g‘ri 
ko‘rsatilgan javobni belgilang. 
A) huquqiy-genetik, tarixiy- ijtimoiy; 
B) tarixiy-genetik, iqtisodiy-huquqiy; 
C) ijtimoiy-huquqiy; moliyaviy-huquqiy; 
D) tarixiy-genetik, ijtimoiy-huquqiy. 
9. “Noaniqlilik qarama-qarshiliklar natijasida kelib chiqadi, 
ya’ni insonlar nimalarni kutmoqdalar-u, nimalar sodir bo‘lmoqda, 
buning natijasi esa foyda yoki zararda namoyon bo‘ladi” degan fikr 
kimga tegishli? 
A) P.Samuelson; 
B) F.Nayt; 
C) A.Smit; 
D) J.Mill. 
10. Riskining klassik nazariyasi asoschilari to‘g‘ri ko‘rsatilgan 
qatorni ko‘rsating. 
A) A.Smit, D.Rikardo; 
B) J.Sey, A.Smit; 
C) J.Mill, I.Senior; 
D) A.Marshal, A.Pigu. 

36
II BOB. BOZOR RISKLARI 
2.1. Bozor risklarining turlari va mohiyati 
Bozor risklari moliyaviy risklarning qismi sifatida tashkilot-
larning iqtisodiy faoliyati ko‘lamida yuzaga keladi. Uning daromadi 
shakllanishi bilan bevosita bog‘langan va tashkilotlarning investit-
sion-moliyaviy faoliyatni amalga oshirish jarayonida ehtimoliy 
iqtisodiy yo‘qotishlari bilan xarakterlanadi. 
Bozor riski o‘z tarkibiga valuta, foiz, moliya bozori va tovar 
narxi risklarini o‘z ichiga olib, ularning bozor bahosidagi o‘zgarishlar 
natijasi hisoblanadi.
Bozor risklari mamlakatdagi makroiqtisodiy sharoit va moliya 
bozoridagi ishbilarmonlik darajasi bog‘liq bo‘lmaydi.
Bozor risklariga quyidagilar kiradi: 
1) iqtisodiy va siyosiy risk; 
2) qonunchilik bilan bog‘liq risklar; 
3) valuta risklari; 
4) tovar narxi risklari; 
5) foiz riski; 
6) moliya bozori riski. 
Iqtisodiy va siyosiy risk – bunday risklarga biror – bir 
korporatsiyaning aktivlariga investitsiya qilayotganida, o‘sha 
korparatsiya qaysidir davlatning yuridik hududiga kiradigan va 
huquqlariga bo‘ysinadigan bo‘lishi mumkin. Shu bilan birga ikkita 
mamlakat o‘rtasida qandaydir ko‘zda tutilmagan kelishmovchiliklar 
bo‘lishi mumkin. Bu esa bevosita investorga ta’sir etadi. 
Bunga misol qilib, AQSH va Iroq o‘rtasidagi urush oqibatlari 
yaqqol misol bo‘la oladi. 2004-yilning may oyining ikkinchi yarim-
ida jahon fond birjalaridagi neftning narxi bir barreli uchun 40 dol-
larga bo‘lishi aniq va yaqqol misoldir. Amerika iqtisodiy 
tahlilchilarining ta’kidlashlaricha, bir barreli uchun 40 dollar 20 yil 
oldin berishgan ekan. Lekin hozirgi kunga kelib boshqa omillar ham 

37
yonilg‘i narxiga ta’sir ko‘rsatishi jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi 
natijasida kuzatildi. 
Qonun hujjatlarining o‘zgarishi risk bilan bog‘liqdir. Bu holatga 
misol qilib soliqqa tortish bilan bevosita bog‘liq o‘zgarishni 
keltirishimiz mumkin. Chunki investitsiyadan olinadigan daromad, 
albatta, soliqqa tortiladi. Qandaydir korxona ma’lum bir mahsuot 
ishlab chiqaradigan bo‘lsa, soliq stavkalari mahsulot tannarxiga ta’sir 
qiladi. Bu esa investorni riskni oldini olish bilan bog‘liq bo‘lgan 
tog‘ri qarorni qabul qilishga undaydi. 
Valutaviy risklarda asosan biror-bir davlatda turib chet el 
valutasiga nisbatan narxlarning o‘zgarishidagi bo‘ladigan zararlar 
tushuniladi. 
Foiz risk. Bunday risklar fond bozorda kreditning foizi stavkasi 
tushib ketishi natijasida vujudga keladi. Bankdagi depozitlarning foiz 
stavkalari ko‘tarilsa, fond bozoridagi aksiyalar bahosi tushib ketadi. 
Agarda bankdagi depozit xizmatlari birdaniga katta darajaga oshib 
ketsa, fond bozoridagi aksiyalarning narxi juda tez narxi tushib 
ketishi mumkin, buning natijasida qimmatli qog‘ozlarni chiqargan 
kompaniya imtiyozli aksiyalari egasi qaytarib sotib olishi uchun olib 
kelishlari mumkin (agarda shartnomada ko‘zda tutilgan bo‘lsa) 
qaytarib olishi mumkin.
2.2. Bozorlarda faoliyat yuritish bilan bog‘liq risklarni hisobga 
olish va baholashning ahamiyati 
Bozor riskini aniqlash ishlarini olib borishdagi izchillik bos-
qichma-bosqich amalga oshiriladigan jarayon bo‘lib, ular quyida-
gilarni o‘z ichiga oladi:
- muammolarning qo‘yilishi;
- kerakli ma’lumotlarni yig‘ish va tahlil qilish;
- baholash usullarini tanlash va ularni qo‘llash;
- bozor bahosiga ta’sir etuvchi omillarni tahlil qilish;
- bozor riski haqida belgilangan shaklda hisobot tuzish. 
Bozor riskini baholash jarayonini tashkil etuvchi bu bo‘g‘inlarni 
har tomonlama ko‘rib chiqamiz. 
Bozor riski qiymatning kerakli darajasi va uni baholash maqsa-
dini muvofiqlashtirishi zarur bo‘lgan umumiy qoidadan istisno 

38
holatlari ham mavjud. Bu tugatish qiymatlarini belgilashga taalluqli. 
Ushbu holatlarda buyurtmachi tugatish qiymatining muayyan turini 
aniqlashni talab qilishi mumkin va baholovchi uning talabini 
bajarishga majbur. 
Endi pasayish tartibiga qarab qiymatlar darajalarining 
namunaviy ketma-ketligini keltiramiz: 
- takror ishlab chiqarishning to‘liq qiymati; 
- o‘rin bosishning to‘liq qiymati; 
- foydalanishda davom etishdagi asoslangan bozor qiymati; 
- foydalanilmayotgan ko‘chmas mulkka asoslangan bozor 
qiymati; 
- o‘rin bosishga asoslangan bozor qiymati; 
- rejali tugatish qiymati (tartibga solingan tugatish qiymati); 
- tezlashtirilgan tugatish qiymati; 
- sinish qiymati. 
Bu sarflashni amaliyotda qiymat darajalarining boshqa nisbati 
bilan ham qo‘llash mumkin. Masalan, ba’zan yangi texnikaning eski 
texnika oldida katta ustunliklarga ega bo‘lishi va bu bilan bog‘liq 
kapital xarajatlarning ortib ketishi tufayli ko‘chmas mulkning o‘rin 
bosish qiymati uning takror ishlab chiqarish qiymatidan kattaroq 
bo‘ladi. Yoki foydalanishda davom etishdagi asoslangan bozor 
qiymati tugatish qiymatidan ham, hatto sinish qiymatidan ham past 
bo‘ladi. Bunday holat, ko‘pincha asosiy fondlarning iqtisodiy 
eskirishida yuz beradi. 
Bozor riskni baholashdan maqsad, eng avvalo, riskning oldini 
olishdir. Qaror qabul qilayotgan shaxs yuz berishi mumkin bo‘lgan 
noxush voqealarning oqibatini yaqqol tasavvur etishi kerak. Bu uning 
keyingi harakatlarini belgilab beradi. Riskni baholashda xodimlari 
o‘z ishlarini amalda joriy qilishlari uchun riskni oldini olish taktika 
va strategriyasini ishlab chiqishlari kerak. 
Har qanday loyihalarini amalga oshirishning maqsadga 
muvofiqligini hal etishda risklarni baholash asosiy o‘rinni egallaydi. 
Bunday baholash asosida loyiha yuzasidan mumkin bo‘lgan barcha 
yo‘qotishlar o‘rganilib, ularning oldini olish yoki tegishli 
vaziyatlarda ularni benuqson hal etish yoki pasaytirish choralari 
ishlab chiqiladi. Riskdan keladigan yo‘qotishlarni kamaytirish yoki 

39
barham toptirish va ular bilan bog‘liq salbiy oqibatlarni kamaytirish 
usullarini taklif etish uchun, eng avvalo, risklarning vujudga 
kelishiga imkon beruvchi omillarni aniqlash, ularning ahamiyatini 
baholash, ya’ni “risk tahlili” deb nomlanuvchi ishni bajarish lozim 
bo‘ladi. 
Bozor risklarni baholashning maqsadi investorga bozor riskini 
amalga 
oshirishda 
qatnashishning 
maqsadga 
muvofiqligi 
to‘g‘risidagi qarorlarni qabul qilish va mumkin bo‘lgan moliyaviy 
yo‘qotishlardan himoyalanish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish 
uchun kerakli ma’lumotlarni taqdim qilishdan iborat. Shunga ko‘ra, 
risk tahlilini loyihaning barcha ishtirokchilari mustaqil tarzda olib 
borishlari maqsadga muvofiqdir. Risk tahlili investitsion loyihaning 
barcha ishtirokchilari – buyurtmachilar, pudratchilar, bank, sug‘urta 
kompaniyalari, lizing kompaniyalari, mol yetkazib beruvchilar 
tomonidan amalga oshirilishi lozim. Bozor risklarini baholash, 
odatda, bir-birini to‘ldiruvchi ikki turga, ya’ni:
- risk turlarini, uni vujudga keltiruvchi omillarni va risklarni 
pasaytirish bo‘yicha tashkiliy chora-tadbirlarni aniqlash maqsadini 
ko‘zlovchi sifat tahlili;
- loyiha risklarini sondagi ifodasini loyiha ko‘rsatkichlari orqali 
hisoblash imkonini beruvchi miqdoriy tahlilga bo‘linadi. 
Risklarni tahlil qilish va baholashdan maqsad loyihaga ta’sir 
etuvchi risk turlarini aniqlab, ularni pasaytirish chora-tadbirlarini va 
usullarini qo‘llashdan iboratdir. 
Bozor risklarini baholash deganda riskning ta’sir darajasini sifat 
va miqdor jihatdan aniqlash tushuniladi. Risklar ta’sirini pasaytirish 
usullari turlicha bo‘lib, ular risk turiga va risk guruhiga qarab 
tanlanadi.
Umuman olganda, risklarni aniqlash - sifat tahliliga; risklarni 
baholash - miqdor tahliliga taaluqlidir. 
Risk tahlilining ahamiyati bozor riskining salohiyatli 
ishtirokchisiga, investorlarga loyihani maqsadga muvofiq tarzda 
amalga oshirish haqidagi qarorlarini qabul qilishi uchun zaruriy 
ma’lumotlarni berishi bilan izohlanadi. 
Risklarni baholash algoritmi (ketma-ketligi) quyidagi tartibda 
bo‘ladi: birinchidan, korxonalar foydasining shakllanishiga ta’sir 

40
etadigan risklarni turli xil variantlari mavjud bo‘lganda uning eng 
optimal variantlarini tanlash va tegishli qarorlar qabul qilish, 
shuningdek, turli xil oraliqlarda qarorlar qabul qilinishi avvalgi qabul 
qilingan qarorlarga bevosita bog‘liqligi va uni istiqbolda yanada 
rivojlantirish holatini aniqlab beradi. 
Bunda riskni tahlil qiluvchi barcha ma’lumotlarga ega bo‘lishi 
kerak. Ikkinchidan, qoida tariqasida, korxona investitsiya faoliyatini 
amalga oshirish davomida qilingan xarajatlar bir martalik moliyaviy 
qo‘yilmalarni amalga oshirishni talab qilmasdan, uzoq muddat 
davomida amalga oshirishni taqozo etadi. Bu holat korxona 
menejeriga kapital qo‘yilmalarni qayta baholash zaruriyatini hamda 
amalga oshirishdagi o‘zgarishlarga tezkorlik bilan munosabat 
bildirishni talab qiladi. Uchinchidan, risklar tarkibini va 
davomiyligini aniqlash, korxonalarning investitsiya faoliyatiga ta’sir 
etishi mumkin bo‘lgan asosiy risklarni aniqlash, asosiy risklarning 
sodir bo‘lish vaqtini aniqlash, asosiy risklarning sodir bo‘lishi 
natijasida qabul qilinishi mumkin bo‘lgan qarorlarni shakllantirish. 
2.3. Bozor risklarini tahlil qilish va baholash 
Bugungi kun amaliyotida bozor risklarini tahlil qilishda bir 
qancha usullardan foydalaniladi. Jumladan: 
- ekspert baholash usuli; 
- “Zararsizlik nuqtasini aniqlash” usuli; 
- qarorlar daraxtini barpo etilishi usuli; 
- Monte-Karlo usuli. 
Biz ko‘proq ushbu rejamizda “Zararsizlik nuqtasini aniqlash” 
usulini o‘rganishga harakat qilamiz. 
Kichik korxonalar ham, yirik korxonalar ham “Zararsizlik 
nuqtasini aniqlash” usulidan ikki sababga ko‘ra foydalanishadi: u 
sodda tasavvurlarga asoslanadi va korxonalar uchun “Zararsizlik 
nuqtasini aniqlash” usulidan olingan ma’lumot qaror qabul qilish 
shart bo‘lgan vaziyatlarda qo‘l keladi. “Zararsizlik nuqtasini 
aniqlash” usuli firma ishlab chiqaradigan mahsulotning zararsizlik 
miqdorini aniqlashda ishlatiladi. Xo‘sh, mahsulotning zararsizlik 
miqdori nimani anglatadi? Zararsizlik miqdori firma daromadlarining 

41
(yoki soliqlar va foizlar to‘langungacha daromad) nolga teng 
bo‘lishini ta’minlaydigan mahsulotning absolut (mutlaq) miqdori 
hisoblandi. Boshqacha qilib aytganda, «Zararsizlik nuqtasini 
aniqlash” usuli tahlilchiga barcha xarajatlarni qoplash uchun qancha 
miqdorda mahsulot ishlab chiqarish kerakligini aniqlashda va turli 
ishlab chiqarish hajmlari orqali ishlab topiladigan soliqlar va foizlar 
to‘langungacha daromadni hisoblashda yordam beradi. 
“Zararsizlik nuqtasini aniqlash” modelining asosiy elementlari. 
“Zararsizlik nuqtasini aniqlash” modelini qo‘llash uchun biz 
kompaniya ishlab chiqarish xarajatlarini ikki o‘zaro bog‘liq 
bo‘lmagan kategoriyalarga ajratishimiz kerak bo‘ladi: o‘zgarmas 
xarajatlar va o‘zgaruvchan xarajatlar. Siz bunda iqtisodiyot 
nazariyasida o‘rganganingiz – uzoq muddatli davrda barcha xarajatar 
o‘zgaruvchan bo‘lishini xotirlaysiz. Shuning uchun ham zararsizlik 
tahlili qisqa muddatli davr uchun mo‘ljallangan.
2.3.1-rasm. Umumiy, o‘zgarmas va o‘zgaruvchan xarajatlarning
mos mahsulot hajmiga nisbatan o‘zgarishi 
O‘zgarmas xarajatlar – savdo hajmi yoki ishlab chiqarilgan 
mahsulot miqdori o‘zgarishi bilan puldagi umumiy qiymati 
o‘zgarmaydigan xarajatlar. Ular shuningdek, bilvosita xarajatlar deb 
ham ataladi.

42
O‘zgarmas xarajatlar firmaning savdo hajmi va ishlab chiqarish 
hajmiga qarab o‘zgarmaydi. Ishlab chiqarish hajmi o‘sib borishi bilan 
mahsulot birligiga to‘g‘ri keluvchi o‘zgarmas xarajat kamayib bo-
radi, chunki firmaning umumiy o‘zgarmas xarajatlari ko‘paygandan 
ko‘payib borayotgan mahsulot miqdoriga taqsimlanaveradi. 2.3.1-
rasmda jami o‘zgarmas xarajatlarni kompaniyaning mos ishlab 
chiqarish va sotuv hajmiga nisbatan o‘zgarishini tasvirlaydi. Unda 
o‘zgarmas xarajatlar miqdoriga ishlab chiqarilgan va sotilgan 
mahsulot miqdori ta’sir etmasligi ko‘rsatib berilgan. Ayni kompaniya 
uchun ba’zi ishlab chiqarish hajmlarida jami o‘zgarmas 
xarajatlarning miqdori oshishi yoki kamayishi mumkin.
Ishlab chiqarish jarayonidagi ayrim o‘ziga xos o‘zgarmas 
xarajat namunalari quyidagilar:
- boshqaruv xodimlari ish haqi; 
- amortizatsiya; 
- sug‘urta; 
- vaqtli reklama dasturlariga sarflanadigan ulgurji xarajatlar; 
- mol-mulk soliqlari; 
- ijara xarajatlari. 
O‘zgaruvchan xarajatlar – ishlab chiqarish hajmi o‘zgarishiga 
qarab o‘zgaradigan xarajatlar. Ular bevosita xarajatlar ham deb ata-
ladi. 
Mahsulot birligiga to‘g‘ri keluvchi o‘zgaruvchan xarajat ishlab 
chiqarish hajmiga qarab o‘zgaradi. Jami o‘zgaruvchan xarajatlar 
mahsulot birligiga to‘g‘ri keluvchi o‘zgaruvchan xarajatni ishlab 
chiqarilgan va sotilgan mahsulot miqdoriga ko‘paytirish orqali 
aniqlanadi. “Zararsizlik nuqtasini aniqlash” usuli jami o‘zgaruvchan 
xarajatlar va sotuv hajmi o‘rtasida mutanosiblik bor, deb ta’kidlaydi. 
Shunday ekan, sotuv hajmi 10 foizga o‘rtadigan bo‘lsa, shunga 
monand ravishda o‘zgaruvchan xarajatlar ham 10 foizga ko‘payadi. 
Shuni yodda tutish kerakki, agar nol birlik mahsulot ishlab chiqarilsa, 
o‘zgaruvchan xarajatlar ham nolga teng bo‘ladi, lekin o‘zgarmas 
xarajatlar noldan kattaroq bo‘ladi.
Mahsulot birligining sotuv narxi mahsulot birligiga to‘g‘ri 
keluvchi o‘zgaruvchan xarajatdan oshguniga qadar o‘zgarmas 
xarajatlarni moliyalashtirish uchun ajratma ajratib qo‘yish kerakligini 

43
anglatadi. Bu nima sababdan ba’zi firmalar savdo hajmi tushib ketgan 
hollarda ham ishlab chiqarishni davom ettirishlarini tushuntirishga 
yordam beradi: bu orqali ular o‘zgarmas xarajatlarni qoplashga 
harakat qiladilar.
O‘zgaruvchan xarajatlarning ba’zi ko‘rinishlari quyidagilar:
- ish haqi; 
- xomashyo va materiallar;
- ishlab chiqarish bilan bog‘liq energiya xarajatlari (yoqilg‘i, 
elektr, tabiiy gaz);
- zavoddan chiqib ketuvchi mahsulotlar uchun tashish xarajatari; 
- qadoqlash; 
- sotish uchun komission to‘lovlar. 
2.3.1-rasmda jami xarajatlarning kompaniyaning mos ishlab 
chiqarish hajmiga nisbatan o‘zgarishi tasvirlangan. Jami xarajatlar 
firmaning o‘zgarmas va o‘zgaruvchan xarajatlari yig‘indisidir.
Xarajatlarning tabiati haqida fikr yuritish bu holatda juda 
muhim sanaladi. Hech kim hamma xarajatlar o‘zgarmas va 
o‘zgaruvchan xarajatlarning biz xuddi 2.3.1-rasmda tasvirlaganimiz-
dek amal qilishiga ishonmaydi. Shuningdek biror-bir qonun yoki 
buxgalteriya tamoyilida firma jami xarajatlarining aniq bir turi doimo 
o‘zgarmas yoki o‘zgaruvchan xarajat sifatida tasniflanishi kerak, 
deyilmagan. Bir firmada energiya xarajatlari asosan o‘zgarmas 
bo‘lsa, yana boshqa firmada ular mahsulot hajmiga qarab o‘zgarishi 
mumkin
18
.
Shuningdek, ayrim xarajatlar ba’zan o‘zgarmas bo‘lishi 
mumkin, keyinchalik esa ishlab chiqarish hajmi yuqori pog‘onaga 
ko‘tarilgach ular ham keskin ko‘tariladi va o‘zgarmay turaveradi; 
ishlab chiqarish hajmi yana o‘ssa, ular ham ko‘payadi. Bunday 
xarajatlar yarim-o‘zgaruvchan yoki yarim-o‘zgarmas xarajatlar deb 
nomlanishi mumkin. Tanlash sizning ixtiyoringizda, chunki har ikki 
termin ham amaliyotda qo‘llaniladi. Ishlab chiqarishni nazorat 
18
Havo harorati qattiq nazorat qilinuvchi issiqxonalarda isitish xarajatlari ko’pincha issiqxona 
binosi o’simliklar bilan to’la yoki to’la emasligidan qat’i nazar o’zgarmas bo’ladi. Tutqichlarni 
ishlab chiqarishga qaratilgan metalga shakl berish jarayonida mashinalar to’xtab turgan yoki 
ishchilar ishda bo’lmagan vaqtda korxonani yuqori darajada isitish shart emas. Bu holatda, 
isitish xarajatlari ko’proq o’zgaruvchan deb hisoblanadi. 

44
qiluvchilarga to‘lanadigan ish haqi bunga misol bo‘lishi mumkin. 
Qisqa muddat ishlab chiqarish hajmini 15 foizga qisqartirib turishga 
to‘g‘ri kelsa, korxona nazoratchilar ish haqini ham 15 foizga 
qisqartirishi haqiqatdan yiroq. Shunga o‘xshash, sotuvchilarga 
to‘lanadigan komission haq ular ko‘proq sotganlari sayin ortib 
boradi. Xarajatlarning bu turdagi xususiyati 2.3.2-rasmda 
tasvirlangan.
2.3.2-rasm. Yarim-o‘zgaruvchan xarajatlarning mahsulotning
mos hajmiga nisbatan o‘zgarishi 
«Zararsizlik nuqtasini aniqlash” usulini qo‘llash va murakkab xa-
rajatlar strukturasi masalasini hal qilish uchun moliyaviy menejer re-
jalashtirilayotgan maqsadlar uchun eng munosib ishlab chiqarish 
hajmini aniqlash va ushbu ishlab chiqarish hajmiga muvofiq ravishda 
yarim-o‘zgaruvchan xarajat moddalarining bir qismini o‘zgarmas, 
qolganini esa o‘zgaruvchan xarajatlarga ajratish orqali ularning 
qiymatli samaradorligini aniqlashi shart. Haqiqiy biznes jarayonida 
bu jarayon hazil emas. U haqiqiy zararsizlik hisob-kitoblarini qilishga 
nisbatan xarajatlarni o‘zgarmas va o‘zgaruvchan kategoriyalarga 
ajratishda raqamlar bilan ishlashga ko‘proq vaqt sarflaydigan 
tahlilchi uchun noodatiy emas.

45
“Zararsizlik nuqtasini aniqlash” usulidan foydalanishda jami 
daromad va ishlab chiqarish hajmi muhim o‘rin egallaydi. O‘zgarmas 
va o‘zgaruvchan xarajatlardan tashqari, “Zararsizlik nuqtasini 
aniqlash” usuli savdodan olingan jami daromad va ishlab chiqarish 
hajmi kabi muhim elementlarni ham o‘z ichiga oladi. Jami daromad 
jami savdo hajmining puldagi qiymatini anglatadi va u mahsulot 
birligi narxining sotilgan mahsulot miqdoriga ko‘paytirish orqali 
aniqlanadi. Ishlab chiqarish hajmi esa firmaning faollik darajasini 
bildiradi va uni birlik miqdorda yoki pulda ifodalash mumkin.
Jami daromad – pulda ifodalangan jami savdo hajmi. Ishlab 
chiqarish hajmi – ma’lum muddat davomida ishlab chiqarilgan va 
sotilgan mahsulot miqdori. 
Zararsizlik nuqtasini topish. Ishlab chiqarilgan mahsulot birligi 
nuqtayi nazaridan zararsizlik nuqtasini topishning bir necha usullari 
bor. Bu usullarning barchasi hozirgina ta’kidlab o‘tilgan “Zararsizlik 
nuqtasini aniqlash” usulining muhim elementlariga asoslanadi. 
Zararsizlik modeli firmaning daromadlar to‘g‘risidagi hisobotini 
quyida berilgan formula ko‘rinishida ifodalashni talab etadi:
𝑆𝑎𝑣𝑑𝑜 ℎ𝑎𝑗𝑚𝑖 − (𝑗𝑎𝑚𝑖 𝑜 𝑧𝑔𝑎𝑟𝑢𝑣𝑐ℎ𝑎𝑛 𝑥𝑎𝑟𝑎𝑗𝑎𝑡𝑙𝑎𝑟 +
+𝑗𝑎𝑚𝑖 𝑜 𝑧𝑔𝑎𝑟𝑚𝑎𝑠 𝑥𝑎𝑟𝑎𝑗𝑎𝑡𝑙𝑎𝑟) = 𝑓𝑜𝑦𝑑𝑎 (2.3.1) 
Ishlab chiqarilgan mahsulot birligi asoslanadigan bo‘lsak, barcha 
mahsulot sotilishi mumkin bo‘lgan narx va mahsulot birligiga to‘g‘ri 
keluvchi o‘zgaruvchan xarajatni ko‘rsatib o‘tish zarur. Chunki 
“Zararsizlik nuqtasini aniqlash” usulida o‘rganiladigan foyda 
tushunchasi FSTD (foiz va soliqlar to‘languncha daromad) ni 
bildiradi, biz esa foyda so‘zi o‘rniga ushbu qisqartmani qo‘llaymiz. 
Mahsulot birligi jihatidan, (2.3.1) tenglikda keltirilgan daromadlar 
to‘g‘risidagi hisobot FSTD ni nolga tenglash orqali zararsizlik 
modeliga aylanadi:
×
−
×
+
= 𝐹𝑆𝑇𝐷 = 0 (2.3.2) 

46
Endi bizning vazifamiz tenglama, ya’ni FSTD=0 shartni 
qanoatlantiruvchi ishlab chiqarilishi va sotilishi lozim bo‘lgan 
mahsulot miqdorini topishdir. Bu esa FSTD=0 bo‘lishini 
ta’minlovchi sotilgan mahsulot miqdorini topish uchun (2.3.2) 
tenglamani yechish orqali amalga oshiriladi.
Aniqroq qilib aytganda, sotilgan mahsulotning zararsiz miqdori 
quyidagicha topiladi:
=
(2.3.3) 
Zararsizlik darajasini hisoblash.
2.3.1-misol. “Pierce Grain” kompaniyasi bir necha turdagi 
mahsulotlarni ishlab chiqarishiga qaramay, uzoq muddat kuzatuvlar 
natijasida uning mahsulotlari tuzilishi ancha o‘zgarmas ekanligi 
aniqlandi. Bu esa menejerlarga mahsulot birligiga to‘g‘ri keluvchi 
“odatiy” sotuv narxi va mahsulot birligiga to‘g‘ri kelivchi “odatiy” 
o‘zgaruvchan 
xarajatdan 
foydalangan 
holda 
moliyaviy 
rejalashtirishni amalga oshirish imkoniyatini beradi. Mahsulot 
birligiga to‘g‘ri keluvchi “odatiy” sotuv narxi va o‘zgaruvchan 
xarajat o‘zgarmas ishlab chiqarish tuzilishidan kelib chiqib 
hisoblanadi. Bu xuddi mahsulot tuzilishi bu yagona katta mahsulot 
deb hisoblashga o‘xshaydi. Sotish narxi $10, o‘zgaruvchan xarajatlar 
esa $6. Firmaning yillik jami o‘zgarmas xarajatlari esa $100000. 
Kelgusi yil uchun ishlab chiqariladigan va sotiladigan mahsulot 
miqdorining zararsizlik nuqtasi qanday?
Biz xarajatlarni qoplashdan “Pierce Grain” kompaniyasi tomoni-
dan sotilishi kerak bo‘lgan mahsulot tuzilmasi miqdoriga qiziqib 
ko‘ramiz. Bunda FSTD (foyda) nolga teng bo‘ladi. Umumiy nazari-
yadan olingan (2.3.3) tenglama quyida yana bir bor berilgan:
𝑆𝑜𝑡𝑖𝑙𝑔𝑎𝑛 𝑚𝑎ℎ𝑠𝑢𝑙𝑜𝑡𝑛𝑖𝑛𝑔
𝑧𝑎𝑟𝑎𝑟𝑠𝑖𝑧𝑙𝑖𝑘 𝑚𝑖𝑞𝑑𝑜𝑟𝑖
=
𝑗𝑎𝑚𝑖 𝑜 𝑧𝑔𝑎𝑟𝑚𝑎𝑠 𝑥𝑎𝑟𝑎𝑗𝑎𝑡𝑙𝑎𝑟
−
Qo‘yilgan masala va tenglamadan bilganlarimiz quyidagilar:
- jami o‘zgarmas xarajatlar = $100000; 

47
- mahsulot birligi sotuv narxi = $10; 
- mahsulot birligiga to‘g‘ri keluvchi o‘zgaruvchan xarajat = $6. 
Bu ma’lumotlarni (2.3.3) tenglamaga qo‘yadigan bo‘lsak: 
=
$
,
(
) $/
=25000 
Shu tariqa, “Pierce Grain” kompaniyasi kelgusi yilda faqatgina 
o‘zgarmas xarajatlarni qoplash uchun 25000 birlik mahsulot sotishi 
kerak. Eng muhimi, 25000 birlik mahsulotni sotganidan so‘ng 
“Pierce Grain” kompaniyasi 25000 birlik mahsulotni ishlab 
chiqarishga sarflangan xarajatlarni ham qoplaydi va FSTD=0 bo‘ladi. 
𝑍𝑎𝑟𝑎𝑟𝑠𝑖𝑧𝑙𝑖𝑘 𝑑𝑎𝑟𝑎𝑗𝑎𝑠𝑖 =
(2.3.4) 
Ko‘p turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi firma uchun zararsizlik 
miqdorini mahsulot birligi emas, balki sotilgan mahsulotning puldagi 
qiymati orqali ifodalash qulayroq.
Aslida esa, savdo muayyan mahsulotlar tuzilmasi uchun umumiy 
maxraj bo‘lib xizmat qiladi. Shuningdek, tashqi tahlilchi mahsulot 
birligi qiymati haqidagi ichki ma’lumotlarni ola olmasligi mumkin. 
Shunday bo‘lsa-da, u firmadan yillik hisobotlarni olish imkoniyatiga 
ega. Agar tahlilchi yillik hisobotda berilgan firmaning jami 
xarajatlarini o‘zgarmas va o‘zgaruvchan xarajatlarga ajrata olsa, u 
holda, umumiy puldagi ifodalangan zararsizlik darajasini hisoblashi 
mumkin bo‘ladi.
Quyidagi topshiriqni bajarib ko‘ring. Zararsiz savdo darajasini 
tahlil qilish. 
“Creighton Manufacturing” kompaniyasi yig‘ilib yotgan an-
tikvar avtomobillar tormoz tizimini yaxshilash uchun tormoz 
kontrollerlarini yig‘adi.
O‘tgan yili firmaning daromadlari $20 millionni tashkil qilgan 
bo‘lib, uning $10 millioni soliqlar va foizlar to‘langungacha daromad 
(FSTD) ni tashkil qilgan.

48
O‘zgarmas xarajatlar $2 million edi. O‘zgaruvchan xarajatlar $8 
million bo‘lib, u firma daromadining 40 foizini tashkil qilgan. 
Berilgan 
xarajatlar 
strukturasiga 
tayangan 
holda 
firma 
daromadlarining zararsizlik darajasini hisoblang. 
Biz bu jarayonni “Pierce Grain” kompaniyasining xarajatlar 
strukturasidan foydalangan holda tasvirlaymiz. Tasavvur qiling, 
hisobot 
berilgan 
moliyaviy 
ma’lumotlar 
2.3.1-jadvalda 
ko‘rsatilganidek ko‘rinishga ega.
Agar biz xarajat-savdo-foyda tahlili asoslanadigan sodda 
matematik bog‘liqlikdan xabardor bo‘lsak, u holda biz 2.3.1-
jadvaldan “Pierce Grain” kompaniyasi uchun puldagi zararsizlik 
nuqtasini topishda foydalanishimiz mumkin bo‘ladi.
Yuqoridagi 
(2.3.4) 
tenglamadan 
foydalangan 
holda 
daromadlarning zararsizlik darajasini topishimiz mumkin:
“Pierce Grain” kompaniyasi misolida firmaning o‘zgaruvchan 
xarajatlarining ($180000) daromadlarga ($300000) nisbati 
$180000/$300000 yoki 0,6 ga teng bo‘ladi hamda bu natija barcha 
daromad darajalari uchun o‘zgarmas deb olinadi. Natijada, biz (2.3.4) 
tenglamadan kompaniya daromadlari zararsizlik darajasini 
aniqlashda foydalanamiz.
𝐷𝑎𝑟𝑜𝑚𝑎𝑑𝑙𝑎𝑟𝑛𝑖𝑛𝑔 𝑧𝑎𝑟𝑎𝑟𝑠𝑖𝑧𝑙𝑖𝑘 𝑑𝑎𝑟𝑎𝑗𝑎𝑠𝑖 =
$100000
1 −
$180000
$300000
= $250000 
2.3.1-jadval 
“Pierce Grain” kompaniyasining daromadlar to‘g‘risida hisoboti
Savdo hajmi 
$300000 
Minus: Jami o‘zgaruvchan xarajatlar 
$180000 
O‘zgarmas xarajatlardan oldingi 
daromad 
$120000 
Minus: Jami o‘zgarmas xarajatlar 
$100000 
FSTD 
$ 20000 

49
Yuqorida o‘rganilgan fikrlar natijasida quyidagi xulosalarga 
kelishimiz mumkin: 
Usulning 
nomi 
Formula 
U nimani angla-
tadi? 
Daromadlar-
ning zararsizlik 
darajasi
𝑫𝒂𝒓𝒐𝒎𝒂𝒅𝒍𝒂𝒓𝒏𝒊𝒏𝒈
𝒛𝒂𝒓𝒂𝒓𝒔𝒊𝒛𝒍𝒊𝒌 𝒅𝒂𝒓𝒂𝒋𝒂𝒔𝒊
=
𝒋𝒂𝒎𝒊 𝒐 𝒛𝒈𝒂𝒓𝒎𝒂𝒔 𝒙𝒂𝒓𝒂𝒋𝒂𝒕𝒍𝒂𝒓
𝟏 −
𝒐 𝒛𝒈𝒂𝒓𝒖𝒗𝒄𝒉𝒂𝒏 𝒙𝒂𝒓𝒂𝒋𝒂𝒕𝒍𝒂𝒓
𝒅𝒂𝒓𝒐𝒎𝒂𝒅𝒍𝒂𝒓
 
O‘zgarmas va o‘zga-
ruvchan xarajatlarni qop-
lash uchun kerak bo‘lgan 
daromadlarning puldagi 
qiymati. 
 
Zararsizlik miqdorini 
topish uchun daromadlar-
ning zararsizlik darajasini 
mahsulot narxiga bo‘ling.
Daromadlarning zararsizlik darajasini yuqoridagi topshiriq 
asosida aniqlab ko‘ramiz. Bu esa yaxshiroq tushunushimizga yor-
dam beradi. 
“Creighton 
Manufacturing” 
kompaniyasining 
o‘zgarmas 
xarajatlari $2 millionni tashkil etadi va $8 million/$20 million=40 
foizga teng o‘zgaruvchan xarajatlarni amalga oshiradi. Shuning uchun, 
2.3.4 tenglamadan foydalangan holda, biz firma daromadlarning 
zararsizlik darajasini quyidagicha aniqlaymiz: 
𝐷𝑎𝑟𝑜𝑚𝑎𝑑𝑙𝑎𝑟𝑛𝑖𝑛𝑔
𝑧𝑎𝑟𝑎𝑟𝑠𝑖𝑧𝑙𝑖𝑘 𝑑𝑎𝑟𝑎𝑗𝑎𝑠𝑖
=
$2,000,000
1 −
$8,000,000
$20,000,000
= $3,333,333 
Bozor uchun korxonani baholashning har bir bosqichi quyidagi 
pog‘onalarga bo‘linadi:
- korxonaning tavsif baholash predmetini aniqlash; 
- baholash vaqtini belgilash; 
- baholanishining maqsad va vazifalarini aniqlash; 
- baholanishni turli aniqlash: buyurtmachi va baholovchi 
manfaatlarini himoyalash.
Korxonaning tashkiliy-huquqiy va qisqartirilgan nomi, uning 
tashkiliy-huquqiy shakli, hisobga olingan joyi, joylashgan yeri, ishlab 

50
chiqarish tarmog‘i, ishlab chiqariladigan mahsulotlarning asosiy 
turlari va hokazolar korxonaning tavsifnomasiga kiradi. Agar 
baholanayotgan korxona shu’ba korxona bo‘lsa yoki qaram korxona 
bo‘lsa, asosiy yoki ustun korxonani aniqlab olish zarur. Agar boshqa 
(ustun) korxonada ustav kapitalning 20% dan oshiq ovozga ega 
aksiyalari bo‘lsa, bu korxona qaram korxona hisoblanadi.
Baholash predmetini aniqlash, ya’ni korxonada baholash 
mumkin bo‘lgan barcha mulkiy huquqlar, aksionerlik jamiyatining 
aksiyalari kapitaliga egalik huquqi, korxona ustav kapitalida 
qatnashuvchilar ulushi, korxona aksiyalari paketiga egalik huquqi va 
boshqalar korxonani baholashning eng muhim bosqichlaridan 
hisoblanadi.
Shunday qilib, qisqa qilib aytganda, baholash predmeti – bu 
baholanadigan mulkiy huquq turlaridir. Qiymatning bahosiga xavf-
xatarning (riskning) ta’sir ko‘rsatishi kelajakda daromad olishga o‘z 
ta’sirini ko‘rsatadi. Shuningdek, har qanday obyektning baholash ja-
rayoniga talab va taklifning ta’siri bo‘ladi. Agar talab taklifdan yuqori 
bo‘lsa, unda xaridorlar maksimal narxni berishga tayyor.
Talab narxining yuqori chegarasi tadbirkorning bu korxonani 
boshqarishdan oladigan daromadi bilan belgilanadi. Bu tabiiy im-
koniyatlari cheklangan soha uchun xarakterli hisoblanadi. Bundan 
ma’lum bo‘ladiki, ehtiyojning ortishi holati xomashyo ishlab chiqara-
digan tashkilotlarda narxning yuqori chegarasiga nisbatan yaqin 
bo‘ladi. Ayni vaqtda talabning taklifga nisbatan ortishi ba’zi 
tarmoqlarda yangi tashkilotlarni paydo bo‘lishi ham mumkin. Bu, o‘z 
navbatida, ular sonining ortishiga olib keladi. Keyinchalik bu 
tashkilotlarning narxi ancha pastlashi mumkin. 
Bozor riskini baholash xalqaro tajribada baholash faoliyatining 
bir turi bo‘lib, turli – tuman bozor holatlarida unga ehtiyoj seziladi. 
Ular quyidagilardir:
- inqirozga uchragan korxonani sotish uchun baholash;
- normal ishlayotgan aksionerlik jamiyati o‘z aksiyalarini qanday 
so‘mmaga sotish huquqiga egaligini aniqlash uchun baholash; 
- xususiylashtirilayotgan korxonani baholashda;
- aksionerlik jamiyatlarni sotib olish narxlarini hisoblashda; 
Bozor riskini baholashning ikki predmeti bor:

51
- mulk formalari turli bo‘lgan korxonalarni baholash, bunday 
baholash ularning moddiy va nomoddiy aktivlarini baholash ishiga 
asoslanadi;
- kelajakda kutilayotgan taxminiy foydani ta’minlovchi mulkka 
egalik qilish huquqi, texnologiyalar va aktivlar “biznes liniya”ni 
baholash majmui hisoblanadi.
Bozor riskida juda ko‘plab tushunchalar qo‘llanilishi mumkin, 
shulardan biri biznes-liniya bo‘lib, u bozorda korxonaga egalik qilish 
emas balki, foydalanishni ifoda etuvchi tushunchalar sirasiga kiradi. 
Ayrim holatlarda biznes-liniya haqida oddiy qilib shartnomalar 
majmui (ayniqsa uzoq muddatli shartnomalar) deb gap yuritiladi. 
Bunga faoliyat turi va texnologiyalarga beriladigan litsenziyalar ham 
kiradi.
Doimiy qo‘shimcha foyda yoki xarajatlarda turg‘un iqtisodni 
olish imkonini beruvchi alohida uzoq muddatli ayrim shartnoma ham 
hattoki baholash predmeti bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Masalan, 
bunga bozor bahosidan yuqori narxda tovarlarni yetkazib berish 
to‘g‘risidagi shartnomalar, xomashyolar sotib olish to‘g‘risidagi 
imtiyozli shartnomalar kiradi. Real xo‘jalik amaliyotida biznes-lini-
yani baholashda odatda quyidagi asosiy maqsadlar ajratib 
ko‘rsatiladi: 
- ular qiymatining narxi bilan ish firmaning haqiqiy bozor 
bahosini tavsiflash uchun firmaning barcha biznes liniyalarini 
baholash:
- taxminiy, asoslangan, eng yuqori (sotuv uchun boshlang‘ich) 
bahosini aniqlash, bu narx bilan biznes liniya shartnomani tuzuvchi 
qimmatli qog‘oz egasi shartnomaga muvofiq o‘z huquqini uchinchi 
bir shaxsga sotishi mumkin.
Nazorat savollari 
1. Bozor riskiga ta’rif bering. 
2. Bozor risklarini baholash deganda nimani tushunasiz? 
3. Bozor risklarini baholashning miqdoriy tahlilini tushuntirib 
bering. 
4. Bozor risklarini tahlil qilishni qanday usullarini bilasiz? 
5. “Zararsizlik nuqtasini aniqlash” usulini tushuntirib bering. 

52
6. Firma xarajatlarini tasniflang. 
7. Nima uchun firmalar ko‘p hollarda “Zararsizlik nuqtasini 
aniqlash” usulidan foydlanishlarini tushuntirib bering. 
8. “Biznes-liniya”ni baholash haqida fikr bildiring. 
9. Zararsizlik miqdori qanday aniqlanadi? 
10. Daromadlarning zararsizlik darajasi nima? 
Test 
1. Moliyaviy risklarning qismi sifatida tashkilotlarning iqtisodiy 
faoliyati ko‘lamida yuzaga keluvchi risklar …….. deb ataladi. 
A) bozor risklari; 
B) inflatsion risklar; 
C) likvidlilik riski; 
D) investitsion riski. 
2. Bozor riskini aniqlash jarayonini o‘z ichiga oluvchi vazifalar 
ketma-ketligi to‘g‘ri berilgan javobni belgilang. 
A) muammolarning qo‘yilishi, kerakli ma’lumotlarni yig‘ish va 
tahlil qilish, baholash usullarini tanlash va ularni qo‘llash, bozor 
bahosiga ta’sir etuvchi omillarni tahlil qilish, bozor riski haqida bel-
gilangan shaklda hisobot tuzish; 
B) muammolarning qo‘yilishi, kerakli ma’lumotlarni yig‘ish va 
tahlil qilish, baholash usullarini tanlash va ularni qo‘llash, bozor riski 
haqida belgilangan shaklda hisobot tuzish; 
C) muammolarning qo‘yilishi, kerakli ma’lumotlarni yig‘ish va 
tahlil qilish, baholash usullarini tanlash va ularni qo‘llash, bozor 
bahosiga ta’sir etuvchi omillarni tahlil qilish; 
D) muammolarning qo‘yilishi, kerakli ma’lumotlarni yig‘ish va 
tahlil qilish, baholash usullarini tanlash va ularni qo‘llash. 
3. Bozor risklarni baholash nechta turga bo‘linadi? 
A) 3 ta; 
B) 4 ta; 
C) 2 ta; 
D) 5 ta. 
4. Bozor risklarni baholashning risk turlarini, uni vujudga 
keltiruvchi omillarni va risklarni pasaytirish bo‘yicha tashkiliy chora-

53
tadbirlarni aniqlash maqsadini ko‘zlovchi turi ……. tahlili deb 
ataladi. 
A) miqdoriy; 
B) statistik; 
C) sifat; 
D) moliyaviy. 
5. Bozor risklarni baholashning loyiha risklarini sondagi 
ifodasini loyiha ko‘rsatkichlari orqali hisoblash imkonini beruvchi 
turi …………. tahlil deb ataladi. 
A) miqdoriy; 
B) statistik; 
C) sifat; 
D) moliyaviy. 
6. Kichik korxonalar va yirik korxonalar “Zararsizlik nuqtasini 
aniqlash” usulidan qanday sabablarga ko‘ra foydalanishadi? 
A) bozor riskini baholashning ushbu usuli sodda tasavvurlarga 
asoslanadi va korxonalar zararsizlik modelidan olingan ma’lumot 
qaror qabul qilish shart bo‘lgan vaziyatlarda qo‘l keladi; 
B) bozor riskini baholashning ushbu usuli murakkab tasav-
vurlarga asoslanadi va korxonalar zararsizlik modelidan olingan 
ma’lumot qaror qabul qilish shart bo‘lgan vaziyatlarda qo‘l keladi; 
C) bozor riskini baholashning ushbu usuli sodda tasavvurlarga 
asoslanadi va olingan ma’lumot qaror qabul qilishda muhim rol 
o‘ynamaydi; 
D) bozor riskini baholashning ushbu usuli chuqur tahlilga asos-
lanadi va olingan ma’lumot korxonaning moliyaviy qaror qabul 
qilishida muhim rol o‘ynaydi. 
7. Firmaning savdo va ishlab chiqarish hajmiga qarab 
o‘zgarmaydigan xarajatlari ………. deb ataladi. 
A) yarim o‘zgarmas xarajatlar; 
B) yarim o‘zgaruvchan xarajatlar; 
C) o‘zgaruvchan xarajatlar; 
D) o‘zgarmas xarajatlar. 
8. Firmaning faollik darajasini anglatuvchi ko‘rsatkich 
………….. deb ataladi. 
A) jami daromad; 

54
B) sotuv hajmi; 
C) FSTD; 
D) ishlab chiqarish hajmi. 
9. “MMM” korxonasi erkaklar uchun oyoq kiyimlari ishlab 
chiqaradi. Tayyor tovarning o‘rtacha sotilish narxi har bir juftiga 65 
so‘m. Bir juft oyoq kiyimning o‘zgaruvchan xarajati 46 so‘m. 
“MMM” korxonasining doimiy xarajatlari yiliga 120,0 ming so‘mni 
tashkil etadi. Korxonaning zararsizlik miqdorini aniqlang. 
A) 6316; 
B) 6136; 
C) 6613; 
D) 6163. 
10. “XNG” korxonasi erkaklar uchun ko‘ylak ishlab chiqaradi. 
Tayyor tovarning o‘rtacha sotilish narxi har bir donasiga 110 so‘m. 
Bir dona ko‘ylakning o‘zgaruvchan xarajati 78 so‘m. “XNG” 
korxonasining doimiy xarajatlari yiliga 215,0 ming so‘mni tashkil 
etadi. Korxonaning zararsizlik miqdorini aniqlang. 
A) 6798; 
B) 6719; 
C) 6710; 
D) 6799. 

55
III BOB. KREDIT RISKI 
3.1. Kredit riski va uni keltirib chiqaruvchi omillar 
Banklar faoliyatini to‘g‘ri tashkil qilish, ularda mavjud risklarni 
minimallashtirish masalalaridan biri kredit risklari, ularning 
darajasini aniqlash va tahlil qilishdan iborat. 
Kredit riski deb, qarz oluvchi tomonidan kredit shartnomasi 
shartlarining bajarilmasligi ya’ni kredit summasining (qisman yoki 
to‘liq) va u bo‘yicha foizlarning shartnomada ko‘rsatilgan 
muddatlarda to‘lanmasligi tushuniladi.
Kredit risklarini aniqlash va baholash har qanday tijorat 
bankining rivojlanish hamda taraqqiy etish maqsadiga erishish uchun 
ishlatiladigan kurash usullarining ajralmas qismi hisoblanadi. 
Kredit risklarining banklar uchun dolzarb muammoligi shundaki, 
kredit riski mavjud bo‘lgan holda kreditorda qarz oluvchi tomonidan 
kredit shartnoma shartlarini, uning o‘z majburiyatlarini belgilangan 
vaqtda bajara olish imkoniyatiga ishonchsizlik hosil bo‘ladi. 
Ma’lumki, bank amaliyotida foyda berilgan kreditlar bo‘yicha oli-
nadigan foizlardan tashkil topadi.
Qarz oluvchi tomonidan olingan kreditlar bo‘yicha foiz to‘lovlari 
yoki kreditning asosiy summasining o‘z vaqtida to‘lanmasligi, yoki 
umuman to‘lanmasligi bank foydasining kamayishi bankning ke-
lajakdagi mablag‘lari salmog‘ini tushib ketishiga olib keladi. 
Shuning uchun kreditorlar ular bergan mablag‘larning qaytishi bilan 
bog‘liq risklarni kamaytirishga harakat qiladilar. 
Qarz oluvchi faoliyatida mavjud risklar darajasini kreditor kredit 
bergunga qadar, keyinchalik kredit bergandan keyin, undan 
foydalanish davomida aniqlash mumkin. 
Riskni minimallashtirish maqsadida kreditor kredit berishdan 
oldin riskni aniqlashga harakat qiladi. 
Kredit risklari tarkibiga quyidagi risklarni kiritish mumkin: 

56
1) kreditni o‘z vaqtida qaytarmaslik bilan bog‘liq risk. Bu risk 
qarz oluvchining kredit shartnomasining shartlarini bajarmasligi 
bilan bog‘liq. 
2) kredit tanasi va foizlarni muddatida qaytara olmaslik natijasida 
bank likvid mablag‘larining kamayishiga olib kelishi bilan bog‘liq 
risk. 
3) kreditni ta’minlash bilan bog‘liq risk. Bu risk turi kredit uchun 
qo‘yilgan garovni sotishdan tushgan mablag‘ ajratilgan kreditni 
qoplash uchun yetarli emasligi bilan bog‘liqdir, natijada bank o‘z 
talabini to‘la qondira olmaydi. 
4) qarz oluvchining ishbilarmonligi bilan bog‘liq risklar. Bu risk 
korxonaning ish faoliyati bilan bog‘liq bo‘ladi (sotib olish, ishlab 
chiqarish va sotish). Ammo boshqa risklardan farqli o‘laroq bu riskka 
korxona rahbari bilan bog‘liq bo‘lmagan omillar ham ta’sir 
ko‘rsatadi, masalan tarmoqning rivojlanishi va konyukturasi. Bu 
riskning hajmini investitsion dastur va ishlab chiqaradigan mahsulot 
turi hamda sifati belgilaydi. 
Kredit riskining darajasi quyidagi omillarga bog‘liq: 
- bank kredit faoliyatining ma’lum bir sohada markazlashuvi 
darajasi; 
- o‘ziga xos ma’lum qiyinchiliklarni boshidan kechirayotgan 
mijozlarga kredit xizmatlarining to‘g‘ri kelishi; 
- kredit berish, qimmatli qog‘ozlar portfelini shakllantirish 
bo‘yicha bank siyosatiga jiddiy o‘zgarishlar kiritish; 
- kam o‘rganilgan, yangi, noan’anaviy sohalarda bank faoliyatini 
olib borishi; 
- yangi va yaqinda jalb qilingan mijozlarning ulushi; 
- qisqa vaqt ichida amaliyotga juda ko‘p xizmatlarning 
kirgizilishi; 
- bozorda sotilishi qiyin bo‘lgan qimmatliklarni yoki qiymati tez 
tushadigan narsalarni garov sifatida qabul qilib olish.
Krеdit riskining yuzаgа kеlishigа quyidаgilar sаbаb bo‘lishi 
mumkin: 
- turli хil mаkrо vа mikrоiqtisоdiy оmillаr, iqtisоdiy qоnunchilik 
vа mе’yordаgi o‘zgаrishlаr; 

57
- qаrz оluvchi fаоliyatidаn bo‘lаdigаn iqtisоdiy vа siyosiy 
muhitdаgi o‘zgаrishlаr, sаlbiy hоllаr tufаyli оlingаn krеditni 
to‘lаshgа mоs pul оqimini tаshkil qilа оlmаslik; 
- krеditning tа’minlаngаnligi uchun оlingаn gаrоvning qiymаti 
vа sifаti bo‘yichа to‘liq ishоnchning yo‘qligi; 
- yuqоri bilimgа egа bo‘lgаn bаnk хоdimlаri vа mijоzlаrning 
yеtishmаsligi; 
- qаrz оluvchi subyеktning mаhаlliy yoki dаvlаt miqyosidа 
оbro‘sini tushib kеtishi, uning ishchаnlik fаоliyatidаn yuzаgа kеlgаn 
o‘zgаrishlаr. 
Kredit bo‘limi bankning eng asosiy bo‘limidir. Kredit berishda 
har doim mijoz bilan kreditni qaytarmaslik riski mavjud. Albatta, 
rivojlangan mamlakatlarda kreditni qaytarish sud orqali talab 
qilinishi mumkin, ammo aksariyat hollarda banklar bunday yo‘l 
tutmaydi. Axir kreditning qaytarilmasligi – bankka bevosita zarar 
yetkazishdir, bu xodimlar ish haqiga ham ta’sir etib, hatto bankni 
bankrot holatiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun, kredit 
qaytarilmasligining oldini olish, kredit qaytmasligi riskini 
kamaytirish – bu kredit bo‘limining eng muhim vazifasi hisoblanadi. 
Banklarda kredit riski qarzdorlarning bank ssudalariga bo‘lgan 
qarzlarining yig‘indisidan tashkil topadi, shuningdek, mijozlarning 
boshqa bitimlar uchun qarzlaridan iborat. Kompaniyalar ham bank 
bilan bo‘lgan operatsiyalarida ma’lum bir kredit riskiga duch kelishi 
mumkin. Agar kompaniya bank omonatlariga joylashtirgan ko‘pgina 
bo‘sh zaxiralarga ega bo‘lsa, bankning tugatilish riski yuzaga 
kelganida kompaniya o‘z omonatlarining katta qismini yo‘qotadi. 
Shuningdek, kompaniya bitta bankning o‘zida juda ko‘p omonatini 
joylashtirgan taqdirda, foizli risk mavjud, sababi, bank doimiy 
omonatchi mijoz ekanligini bilgani holda, kompaniyaning boshqa bir 
bankdan yangi omonati uchun olishi mumkin bo‘lgan yuqori foiz 
stavkasini taklif etmasligi mumkin. Kredit riskining hajmi – qarz 
to‘lanmasa yoki to‘lanishi kechiktirilganda yo‘qotilishi mumkin 
bo‘lgan summa. Maksimal potensial zarar – mijoz tomonidan 
qaytarilmagan qarzning umumiy miqdori. Kechiktirilgan to‘lovlar – 
bevosita zararga olib kelmasdan, balki bilvosita, foizlar (keragidan 
ortiq uzoq vaqt davomida debitorlarni moliyalashtirish zarurati 

58
tufayli) bo‘yicha xarajatlar yoki mablag‘ o‘z vaqtida qaytarilib 
omonatga qo‘yilganida olinishi mumkin bo‘lgan foizdagi 
yo‘qotishlar. Qiyin sharoitda qolgan kompaniyalarga kredit berishda 
kredit riski yuqori bo‘lishiga qaramasdan, ehtimolli daromadni boy 
bermaslik uchun banklar ularni taqdim etishga majbur. 
3.1.1-misol. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, bank kreditlariga 
so‘rovlar quyidagicha: 15% – davlat organlari, 25% – boshqa banklar 
va boshqa yuridik shaxslar. Olingan qarzni qaytarmaslik ehtimoli 
mos ravishda: 0,03; 0,06 va 0,15 ga teng. 
To‘liq ehtimollik formulasi bilan kreditning navbatdagi 
so‘rovining qaytarilmaslik ehtimolini ko‘rib chiqamiz. Agar B
1
- 
davlat tashkilotlaridan tushgan so‘rov, B
2
- bankdan, B
3
- yuridik 
shaxsdan va A - navbatdagi kredit qaytarilmasligi bo‘lsa: 
𝑅(𝐴) = 𝑅(𝐵 )𝑅 (𝐴)+ 𝑅(𝐵 )𝑅 (𝐴) + 𝑅(𝐵 )𝑅 (𝐴) = 0,15 ∗
0,03 + 025 ∗ 0,06 + 0,6 ∗ 0,15 = 0,1095 
Kreditning qaytarilmasligi haqida xabar kelganidan so‘ng, 
faksdagi mijoz ma’lumoti mujmalligi aniqlandi. Ushbu kreditning 
davlat tashkiloti tomonidan qaytarilmaslik ehtimoli qanday? 
Kreditning kredit oluvchi tomonidan qaytarilmaslik ehtimoli Bayes 
formulasi orqali aniqlanadi. 
𝑅 (𝐵 ) =
(
)
( )
( )
(3.1.1.) 
Bayes formulasi bo‘yicha quyidagilarni aniqlaymiz: 
𝑅 (𝐵 ) =
𝑅(𝐵 )𝑅 (𝐴)
𝑅(𝐴)
=
0,15 ∗ 0,03
0,1095
= 0,0411 
Demak, ushbu hisob-kitoblardan ko‘rinib turibdiki, davlat 
tashkilotini kreditni qaytarmaslik ehtimoli 0,0411 ga teng. 
Kredit riski qaramlik koeffitsiyenti bo‘yicha o‘lchanadi. Giring 
bu – koeffitsiyent bo‘lib, uning mohiyati foiz hisoblanadigan jalb 
qilingan kapital miqdorining aksiyadorlik kapitaliga nisbatini 

59
aniqlashdir. Giringni topish uchun aksiyadorlik va jalb qilingan 
kapitallarni aniqlash kerak bo‘ladi. 
Aksiyadorlik kapitali – muomaladagi oddiy aksiyalar hisobiga 
shakllantirilgan kapital bilan zaxiralarning balans qiymatlari 
yig‘indisiga teng. Jalb qilingan kapital – bank zayomlari, tijorat 
ssudalari va qarz majburiyatlaridan tashkil topadi. 
Agar kompaniyaning giringi 100% dan oshib ketsa, u juda yuqori 
hisoblanadi. Bu jalb qilingan kapital biznes uchun zarur bo‘lgan 
moliyaviy mablag‘larning asosiy manbai bo‘lganda yuz beradi. 
Yuqori giring yuqori kredit riskini ko‘rsatadi. Biroq, giringning 
aniq darajasi yo‘q, uning oshishi kompaniyaga qarz berishning riski 
muqarrar ekanligini anglatadi. Giringning o‘zgarishi mamlakatdagi 
iqtisodiy vaziyat va bozordagi vaziyatga bog‘liqdir. 
3.2. Kredit riskini tahlil qilish va baholash 
Moliya va buxgalteriya hisobidagi asosiy tamoyillari va amaliy 
me’yorlaridagi farqlarga qaramay, kompaniyaning moliyaviy 
hisoboti o‘z ichiga moliyaviy holati va o‘tmishdagi xo‘jalik faoliyati 
samaradorligi haqidagi ma’lumotlarni qamrab olgan bo‘ladi, bu 
rahbarlarga kompaniyaning bo‘lg‘usi ishlarini tahlil qilish va 
istiqbolini belgilashda asqotishi mumkin bo‘ladi. Firmaning 
moliyaviy hisobotlari asosida moliyaviy natijalarini tahlil qilishda 
qator maxsus koeffitsiyentlardan foydalaniladi, ular yordamida 
ko‘rsatkichlarni turli xil kompaniyalar bo‘yicha hamda bitta 
kompaniyaning turli xil vaqt oralig‘idagi ko‘rsatkichlarini solishtirish 
mumkin bo‘ladi. Ushbu koeffitsiyentlardan foydalangan holda firma 
faoliyatining beshta asosiy jihatlarini tahlil qilish mumkin: 
rentabelligi, aktivlar aylanmasi, o‘zining va jalb qilingan mablag‘lari 
hisobiga moliyalashtirish yoki moliyaviy «dastak» (moliyaviy 
liveridj), likvidlik va bozor qiymati. 
Kredit riskini tahlil qilishning eng muhim omillaridan biri foizlar 
qoplamasi hisoblanadi. Uning mohiyati kompaniyaning foizli 
to‘lovlarini bu to‘lovlarni amalga oshirishdan keladigan foyda 
summasi bilan taqqoslashdan iborat. Bu koeffitsiyent kredit uchun 
foizlar to‘lash bo‘yicha kompaniyaning o‘z majburiyatini bajarish 

60
imkoniyatini aks ettiradi. Aynan kompaniyaning foizlar to‘lay 
olmaslik imkoniyati yuqori giring holatida aks etadi. 
Foizlarni qoplash koeffitsiyenti (FQK) foiz va soliqlar 
to‘langunga qadar daromadning (FSTD (
EBIT – earnings before 
interest and taxes
)) foizlarni to‘lash xarajatlariga nisbati sifatida 
aniqlanadi va quydagicha aniqlanadi
: 
𝐹𝑄𝐾 =
(3.2.1) 
Ikki va undan kam foizli qoplash juda past deb hisoblansa, uchta 
qoplash oxirgi darajasi sanaladi va faqat u oshib ketgandan so‘ng, 
foizlarni to‘lash uchun sarflanadigan xarajatlar nomaqbul baholanadi. 
Biroq, bir yil ichida kam foizli qoplash vaqtinchalik hodisa bo‘lib, 
agar foyda oshib ketsa yoki foiz xarajatlari tushib ketsa, yo‘qolishi 
mumkin. Yildan yilga pasayib va yomonlashib borayotgan bu 
ko‘rsatkichlar kompaniya uchun katta tashvish tug‘dirmoqda. Kredit 
qobiliyatini tahlil qilishda yana bir ko‘rsatkich – qarzdorlik darajasi 
(QD) dan foydalanish mumkin. U kompaniyaning kredit hisobiga 
moliyalashtiriladigan umumiy aktivlari miqdorining bir qismini 
belgilaydi va quyidagicha hisoblab chiqiladi: 
𝑄𝐷 =
=
(3.2.2) 
Yuqori koeffitsiyent yuqori kredit riski mavjudligini bildiradi. 
Koeffitsiyentning miqdorining 50% dan yuqori, umumiy qarzning 
yuqori darajasini ko‘rsatadi. 
Xalqaro amaliyotda kredit risklarini baholash uchun bir qancha 
me’yorlar qo‘yilgan. Bular quyidagilardan iborat: 
1) bitta qarzdor uchun risk darajasining maksimal qiymati: 
𝐾 =
∗ 100% (3.2.3) 
bu yerda: K
m
- bitta qarzdorning kreditlar bo‘yicha majburiyatlarin-
ing yig‘indisi; 

61
K
b
- Bank kapitali. 
Bu ko‘rsatkichning qiymati 25 % dan oshmasligi kerak. 
2) yirik kreditlar me’yori: 
𝐾 =
(3.2.4) 
bu yerda: K
y
- yirik kreditlar yig‘indisining miqdori; 
K
b
- bank kapitali. 
Bu ko‘rsatkichning qiymati bank kapitalining 8 barobaridan katta 
bo‘lmasligi kerak. 
3) xalqaro kreditlarning maksimal miqdori: 
𝐾
=
(3.2.5) 
Bu yerda: K
x
– xalqaro kreditlar yig‘indisining miqdori; 
K
b
- bank kapitali. 
Bu ko‘rsatkichning maksimal qiymati 200 % ga teng bo‘ladi. 
Kredit riskining haqiqiy darajasi (K
rh
) quyidagicha aniqlanadi: 
𝐾
=
∗ 100% (3.2.6) 
Bu yerda: K
rh 
– kredit riskining haqiqiy darajasi; 
TMK – to‘lanmagan kreditlar; 
JBK – jami berilgan kreditlar. 
Kreditlash jarayoni juda ko‘p va turli xil xavf-xatarlar (risklar) 
bilan bog‘liq bo‘lib, qaysiki kreditlarni belgilangan muddatda 
qoplanmaslik muammosini keltirib chiqaradi. Shu sababli banklar o‘z 
mijozlariga kredit berishda, mijozning kreditga layoqatliligini tahlil 
qiladilar.Bank mijozining kreditga layoqatligi deganda mijozning o‘z 
qarz majburiyatlari bo‘yicha to‘liq va o‘z vaqtida hisoblashish 
qobiliyati tushuniladi. Mijozning kreditga layoqatlilik darajasi 
banklar uchun juda zarur, chunki har bir berilgan kredit risk bilan 
bog‘liq. Agar bank riskni hisobga olmasa, kredit o‘z vaqtida 
qaytmasligi yoki umuman to‘lanmasligi mumkin. Shu sababli, 
banklar o‘z mijozlari moliyaviy holatini, to‘lovga qobilligini va 
albatta, kreditga layoqatliligini tahlil qiladi. 
Kreditga layoqatlilikni tahlil qilishdan asosiy maqsad, bu qarz 
oluvchi, xo‘jalik yurituvchi subyektning imkoniyatlari, qarzni o‘z 
vaqtida qoplashni, risk darajasini, kredit miqdori va boshqa omillarni 
belgilangan sharoitda va holatda tahlil qilishdan iboratdir. Banklar 

62
uchun bu masalalarni amalga oshirish juda qiyin bo‘lsada, xuddi ana 
shu maqsad amalga oshirilsagina berilgan kreditdan foyda olinadi. 
Kreditga layoqatlilikni tahlil qilish vazifasi bo‘lib quyidagilar 
hisoblanadi: 
- kreditga layoqatlilikni ifodalovchi ko‘rsatkichlarni aniqlash;
- ko‘rsatkichlarni tahlil qilish (yil boshi va yil oxirini 
taqqoslash); 
- ko‘rsatkichlarga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash;
- kreditga layoqatlilikni mustahkamlash yo‘llarini aniqlash. 
Korxonalarning kreditga layoqatliligini aniqlovchi ko‘rsat-
kichlarni quyidagi 2 guruhga bo‘lishimiz mumkin: 
1) kreditga layoqatlilikni ifodalovchi asosiy ko‘rsatkichlar quyi-
dagilar:
- qoplash koeffitsiyenti;
- o‘z aylanma mablag‘lari bilan ta’minlanganlik (muxtoriylik) 
koeffitsiyenti; 
- likvidlik koeffitsiyenti. 
2) qo‘shimcha koeffitsiyentlar: 
- aylanma mablag‘larining aylanuvchanlik koeffitsiyenti;
- o‘z aylanma mablag‘lari mavjudligi;
- foyda va rentabellik koeffitsiyentlari. 
Jahon amaliyotida korxona likvid mablag‘lari ikkiga bo‘linadi: 
1) absolut likvid mablag‘lar; 
2) joriy likvid mablag‘lar. 
Absolut likvid mablag‘lar tarkibiga balans aktiv qismining ikkin-
chi bo‘limi jamisi kiritiladi. Ular 3 qismdan iborat: 
1) oson ishlatiladigan zaxiralar; 
2) pul mablag‘lari; 
3) oson amalga oshiradigan talablar, «debitorlik qarzlari». 
Likvid mablag‘larning korxonada yetarlicha bo‘lishi, uning 
majburiyatlarini o‘z vaqtida qoplay olishidan dalolat beradi. Joriy lik-
vid mablag‘lar bu juda ham tez pulga aylanadigan korxona 
vositalarini o‘z ichiga oladi, shu sababli joriy likvid mablag‘lar 
tarkibiga balans aktiv qismi ikkinchi bo‘limining quyidagilari kiradi: 
1) pul mablag‘lari; 
2) debitorlik qarzlari. 

63
3.2.1-misol. Quyidagi ma’lumotlar asosida aksiyadorlik 
jamiyatining uzoq muddatli bank krediti olish uchun kreditga 
layoqatlilik ko‘rsatkichlaridan qoplash koeffitsiyentini hisoblang: 
- asosiy vositalar qoldiq qiymati: 365,0 ming so‘m;
- tovar moddiy zaxiralari va xarajatlari: 10600,0 ming so‘m; 
- debitorlik qarzlari: 430,0 ming so‘m; 
- pul mablag‘lari: 2,0 ming so‘m; 
- uzoq muddatli majburiyatlar: 345,0 ming so‘m; 
- joriy majburiyatlar: 10700,0 ming so‘m.
Yechish: Korxonaning kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichlaridan 
qoplash koeffitsiyenti quyidagi formula bilan yechiladi: 
Qoplash koeffitsiyenti =
’
=
,
,
= 1,031. 
Likvidlik koeffitsiyenti quyidagicha aniqlanadi: 
𝐿𝑖𝑘𝑣𝑖𝑑𝑙𝑖𝑘 𝑘𝑜𝑒𝑓𝑓𝑖𝑡𝑠𝑖𝑦𝑒𝑛𝑡𝑖 =
’
(3.2.8) 
Likvidlik koeffitsiyenti mijozning aylanma kapitali strukturasini 
baholash asosida yaqin kelajakda bankdan olgan kreditlarini tezkor 
(tezkorlik) va o‘z vaqtida to‘lay olish qobiliyati hisoblanadi. 
Likvidlik koeffitsiyenti 1,5 va undan yuqori bo‘lsa, korxona yuqori 
kreditga layoqatlilik darajasiga erishgan bo‘ladi. 
3.2.2-misol. Quyidagi ma’lumotlar asosida aksiyadorlik jamiya-
tining uzoq muddatli bank krediti olish uchun kreditga layoqatlilik 
ko‘rsatkichlaridan likvidlik koeffitsiyentini hisoblang: 
- asosiy vositalar qoldiq qiymati: 365,0 ming so‘m;
- tovar moddiy zaxiralari va xarajatlari: 10600,0 ming so‘m; 
- debitorlik qarzlari: 430,0 ming so‘m; 
- pul mablag‘lari: 2,0 ming so‘m; 
- uzoq muddatli majburiyatlar: 345,0 ming so‘m; 
- joriy majburiyatlar: 10700,0 ming so‘m.

64
Yechish: Korxonaning kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichlaridan 
likvidlilik koeffitsiyenti quyidagi formula bilan yechiladi: 
𝐿𝑖𝑘𝑣𝑖𝑑𝑙𝑖𝑘 𝑘𝑜𝑒𝑓𝑓𝑖𝑡𝑠𝑖𝑦𝑒𝑛𝑡𝑖 =
Pul mablag’lari + oson amalga oshiriladigan talablar
Qisqa muddatli majburiyatlar
=
432,0
10700,0
= 0,04 
Qoplash va likvidlik koeffitsiyentlarini topishda, qisqa muddatli 
majburiyatlarni to‘g‘ri hisoblash talab etiladi. Qisqa muddatli 
majburiyatlar, bugalteriya balansining passiv qismidagi majburiyat-
lar bo‘limidan olinadi. 
Banklardagi kredit inspektorlari mijozning kreditga layoqat-
liligini tahlil qilishda, balansdagi asosan (joriy aktivlari va majburiyat 
bo‘limidagi) moddalarning tarkibiy o‘zgarishlarini ko‘rib chiqadilar. 
Bu albatta, xavf-xatarni baholashni yengillashtiradi. 
Korxona kreditga layoqatliligi tahlili uchun kerak bo‘ladigan 
keyingi ko‘rsatkich – bu mustaqillik (muxtoriylik) koeffitsiyentidir. 
Ushbu koeffitsiyent 0,6 dan, ya’ni 60 %dan yuqori bo‘lsa, kredit 
xatari eng kam hisoblanadi. Bu koeffitsiyent 30 % dan, ya’ni 0,3 dan 
kam bo‘lmasligi lozim.
𝑀𝑢𝑥𝑡𝑜𝑟𝑖𝑦𝑙𝑖𝑘 𝑘𝑜𝑒𝑓𝑓𝑖𝑡𝑠𝑖𝑦𝑒𝑛𝑡𝑖 =
(
)
∗ 100% (3.2.9) 
Bu ko‘rsatkichni hisoblash uchun korxonaning balans bo‘yicha 
o‘z mablag‘lari manbalari ya’ni, balans passivining birinchi 
bo‘linmasi summasi jami passiv summasiga bo‘linadi. Nolikvid 
balanslarga ega bo‘lgan korxonalarga esa bank kreditlaridan 
foydalanish huquqi berilmaydi. Korxona balansi likvidligi 
quyidagicha hisoblanadi: korxona balansi (1- shakl) passiv qismi 
birinchi bo‘limi summasiga, ikkinchi bo‘lim uzoq muddatli 
majburiyatlari qo‘shilib (agar to‘lov muddati uch oydan ortiq bo‘lsa) 
balans aktiv qismi birinchi bo‘limi summasi ayriladi. Agar chiqqan 
natija ijobiy bo‘lsa, korxona balansi likvidli hisoblanadi.

65
3.2.3-misol. Quyidagi ma’lumotlar asosida aksiyadorlik 
jamiyatining uzoq muddatli bank krediti olish uchun kreditga 
layoqatlilik ko‘rsatkichlaridan muxtorlik koeffitsiyentini hisoblang: 
- asosiy vositalar qoldiq qiymati: 365,0 ming so‘m;
- tovar moddiy zaxiralari va xarajatlari: 10600,0 ming so‘m; 
- debitorlik qarzlari: 430,0 ming so‘m; 
- pul mablag‘lari: 2,0 ming so‘m; 
- uzoq muddatli majburiyatlar: 345,0 ming so‘m; 
- joriy majburiyatlar: 10700,0 ming so‘m;
- o‘z mablag‘lari manbalari: 435,0 ming so‘m. 
Yechish: Korxonaning kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichlaridan 
muxtorlik koeffitsiyenti quyidagi formula bilan yechiladi: 
𝑀𝑢𝑥. 𝑘𝑜𝑒𝑓. =
(
)
∗ 100% =
,
,
∗ 100% = 3,8% . 
Bank kredit berishda korxonaning mahsulot sifatini, muddati 
uzaytirilgan debetorlik qarzlarini, kapital remont uchun qilingan 
xarajatlarni, turli zararlarni qoplashini ko‘rib chiqish kerak. Bunga 
sabab shuki, ushbu aytilganlar bo‘yicha qo‘shimcha sarflanishlarga 
yo‘l qo‘yilgan bo‘lsa, korxonada bu qo‘shimcha sarflanishlar 
aylanma mablag‘lari hisobidan bo‘ladi, shu sababli ushbu 
qo‘shimcha sarflanishlar aylanma mablag‘lariga salbiy ta’sir etib, 
haqiqatda xo‘jalik jarayonida qancha aylanma mablag‘lari ishtirok 
etayotganligini ifodalaydi. Balans bo‘yicha aylanma mablag‘larini 
mavjud summasi bilan haqiqatdan ham korxona xo‘jalik aylanmasida 
ishtirok etadigan aylanma mablag‘larini summasi bir-biridan farq 
qiladi.
Har ikki ko‘rsatkich o‘rtasidagi farq aylanma mablag‘larini 
immobilizatsiyasini tashkil etadi. Immobilizatsiyasi aylanma 
manbalarini chetga tortilishidir. Ya’ni o‘z maqsadidan tashqari 
sarflanishidir. Kredit inspektori ushbu koeffitsiyentni hisoblashda, 
albatta aylanma mablag‘larining mavjud summasi immobilizat-
siyasini hisobga olishi kerak. 

66
Korxona (mijoz) kredit olishga layoqatliligining tahlilida 
qo‘llaniladigan qo‘shimcha ko‘rsatkichlar bo‘lib, aylanma mablag‘-
larining aylanuvchanlik koeffitsiyentini va aylanma mablag‘larining 
kunlardagi aylanuvchanligi ko‘rsatkichlari qo‘llaniladi. 
Aylanma mablag‘lari aylanuvchanligi koeffitsiyenti aylanma 
mablag‘lari harakatining tezligini ifodalaydi va tahlil qilinayotgan 
davr uchun mahsulot sotishdan olingan tushum va aylanma 
mablag‘larining o‘rtacha qiymati o‘rtasidagi tafovut sifatida 
aniqlanadi. Tahlil uchun ma’lumotlar yillik hisobotning 1-shakli 
balans va ikkinchi shakli moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotdan 
olinadi. 
𝐴𝑦𝑙𝑎𝑛𝑢𝑣𝑐ℎ𝑎𝑛𝑙𝑖𝑘 𝑘𝑜𝑒𝑓𝑓𝑖𝑡𝑠𝑖𝑦𝑒𝑛𝑡𝑖 =
’
’
=
’
(3.2.10) 
𝐴𝑦. 𝑚𝑎𝑏. 𝑘𝑢𝑛𝑙𝑎𝑟𝑑𝑎𝑔𝑖 𝑎𝑦𝑙. =
’
’
∗
=
’ ∗
(3.2.11) 
3.1.4-misol. Quyidagi ma’lumotlar asosida aksiyadorlik 
jamiyatining uzoq muddatli bank krediti olish uchun kreditga 
layoqatlilik aniqlash uchun qo‘shimcha ko‘rsatkichlaridan aylanma 
mablag‘lar aylanuvchanlik koeffitsiyentini hisoblang: 
- asosiy vositalar qoldiq qiymati: 365,0 ming so‘m;
- tovar moddiy zaxiralari va xarajatlari: 10600,0 ming so‘m; 
- debitorlik qarzlari: 430,0 ming so‘m; 
- pul mablag‘lari: 2,0 ming so‘m;
- uzoq muddatli majburiyatlar: 345,0 ming so‘m; 
- joriy majburiyatlar: 10700,0 ming so‘m;
- o‘z mablag‘lari manbalari: 435,0 ming so‘m; 
- mahsulotlarni sotishdan kelgan sof tushum: 9350,0 ming so‘m. 
Yechish: Aylanma mablag‘lar aylanuvchanlik koeffitsiyenti qu-
yidagicha hisoblanadi: 
𝐴𝑦𝑙𝑎𝑛𝑢𝑣𝑐ℎ𝑎𝑛𝑙𝑖𝑘 𝑘𝑜𝑒𝑓𝑓𝑖𝑡𝑠𝑖𝑦𝑒𝑛𝑡𝑖 =
𝑆
𝑂’𝑄
=
9350,0
11032
= 0,85 

67
Tijorat banklari xo‘jalik yurituvchi subyektlar bilan kredit 
munosabatlarini mustaqil ravishda o‘rnatadilar. Xo‘jalik yurutuvchi 
subyektlar tijorat banklaridan kredit olish uchun kredit buyurtmasini 
beradilar.
Shu kredit buyurtmasiga asosan tijorat banklari qarz oluvchining 
moliyaviy ahvolini tahlil qiladilar. Bu jarayon quyidagi 
bosqichlardan iborat: 
- kredit olish uchun berilgan kredit buyurtmasini ko‘rib chiqish 
va bo‘lajak qarz oluvchi bilan suhbatlashish; 
- qarz oluvchining kredit qobiliyatini va qarz berish bilan 
bog‘liq xatarlarni baholash; 
- kredit narxini belgilash; 
- kredit shartnomasini tayyorlash va uni tuzish. 
Tijorat banklari ichki kredit siyosati asosida chiqarilgan 
yo‘riqnoma bo‘yicha korxonalarni kreditga layoqatliligi asosiy 
ko‘rsatkichi bo‘lib: qoplash koeffitsiyenti, likvidlik koeffitsiyenti va 
o‘z aylanma mablag‘lari bilan ta’minlanish koeffitsiyentlari hisobla-
nadi (3.2.1- jadval). 
3.2.1-jadval 
Korxonalarning kreditga layoqatlik ko‘rsatkichlari 
bo‘yicha sinflarga bo‘linishi 
T/r 
Nomi 
1-sinf 
2-sinf 
3-sinf 
1. Qoplash koef. (Q.k) 
Q.k

2 
10,52. Likvidlik koef.(L.k) 
L.k

1,5 
1< L.k <1,5 
0.53. Muxtoriyat koef.(M.k) 
M.k

60% 30%< M.k<60% 15%>M.k<30% 
Agar korxona 1-sinfga kiritilsa, unda umumiy asoslarda kredit-
lanadi. Ularga nisbatan kredit berishning imtiyozli tartibi ham naz-
arda tutilishi mumkin, ya’ni ishonchli kredit berilishi, qo‘shimcha 
ma’lumotlar va hisob-kitoblarsiz kredit berilishi hamda boshqa 
imtiyozlar taqdim etilishi mumkin.

68
Agar korxona 2-sinfga kiritilsa, xo‘jalik yurituvchi subyekt 
manfiy qo‘shimcha ko‘rsatkichlarga ega bo‘lsa, beqaror (barqaror 
emas) deb hisoblash lozim, bunday korxonalar bilan kredit 
shartnomalari tuzilganida uning faoliyati va kreditning qaytarilishi 
ustidan nazoratning qo‘shimcha choralari ko‘zda tutilishi kerak. 
Xususan, garov huquqi qattiqlashtirilishi, foiz stavkalari oshirilishi, 
kafolatlar berilishi hamda kreditdan foydalanish miqdorlari va 
muddatlari cheklanishi kerak. 
Agar korxona 3-sinfga kiritilsa, bu korxonalarga faqat favqu-
lodda hollarda yuqori tashkilot kafolatlari yoki oshirilgan foiz stav-
kasini undirish bilan mol-mulk garovga qo‘yilgandagina kreditlanadi. 
Kreditga layoqatlilikni mustahkamlash yo‘llari deganda, bu iloji 
boricha asosiy va qo‘shimcha ko‘rsatkichlarni yuqori bo‘lishini 
ta’minlashdir. Demakki, har bir ko‘rsatkich bo‘yicha yuqorilikka 
erishishdir. Buning uchun korxona barqaror ishlab chiqarish 
jarayonini birinchi galda tashkil etishi lozim. Pul mablag‘larining 
ortishi korxonaning birlamchi to‘lovlarni oshirish uchun kerak. 
Mablag‘larga bo‘lgan ehtiyojlarni kamaytiradi va korxonada ishlab 
chiqarish maromiyligi buzilmasligiga olib kelishi mumkin. 
O‘z aylanma mablag‘lari bilan ta’minlanish koeffitsiyenti 
bo‘yicha esa, yuqori natijalarga erishish uchun o‘z mablag‘lari 
manbaini ortishini ta’minlash kerak. Chunki aylanmada ishlati-
ladigan mablag‘larda o‘z aylanma mablag‘lari ulushi qancha ko‘p 
bo‘lsa, uning kreditga layoqatliligi o‘rtadi. Uzoq muddatli aktivlar 
ortishi salbiy ta’sir etsada, ularning ortish sur’atini o‘z aylanma 
mablag‘lari mavjud summasini ortish sur’atidan pastroq bo‘lishini 
ta’minlash zarur.
Yana korxonada o‘z aylanma mablag‘larini immobilizatsiyasiga 
yo‘l qo‘ymaslik zarur, ya’ni ularning o‘z maqsadidan boshqa 
maqsadlarda ishlatilishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Chunki ular 
immobilizatsiyasiga yo‘l qo‘yilsa, ularning balans bo‘yicha 
hisoblangan qiymatidan haqiqatda aylanmada qatnashayotgan 
aylanma mablag‘lari kam chiqadi. Buning natijasida esa, aylanma 
mablag‘lari aylanish koeffitsiyenti pasayadi, oqibatda o‘z aylanma 
mablag‘lari yetishmovchiligi yuzaga keladi.

69
Kreditga layoqatlilik tahlilida aylanma mablag‘lari immobilizat-
siyasini ham hisobga olish kerak. Kreditga layoqatlilikni mustah-
kamlash yo‘llaridan yana foyda va rentabellik ko‘rsatkichlarini 
oshirish hisoblanadi. Korxona sof foydasi o‘tgan yilga nisbatan 
hisobot yilida ortishini ta’minlash lozim, buning uchun esa unga 
salbiy ta’sir etuvchi omillar kamayishi va ijobiy ta’sir etuvchi omillar 
ko‘payishini ta’minlash kerak. 
Mijozlarning kreditga layoqatligini baholash tizimini takomil-
lashtirish lozim. Hozirgi vaqtda amaliyotda qo‘llanilayotgan 
korxonalarning kreditga layoqatliligi asosiy ko‘rsatkichlari davr 
talabiga javob bermay qolmoqda. 
Har bir bankda mijozning kreditga layoqatliligini baholashda 
qo‘llaniladigan yagona ko‘rsatkichlar tizimi ishlab chiqarilishi lozim. 
Hozirgi kunda mijozning moliyaviy ahvolini tahlil qilish uchun 
qo‘llaniladigan ko‘rsatkichlar ko‘p sonli va xilma – xil bo‘lib, 
ularning sezilarli ko‘pi bir – birini takrorlash xarakteriga ega. Ayrim 
kompyuter dasturlari o‘n va undan ortiq ko‘rsatkichlarni hisoblaydi. 
Ko‘rsatkichlarni bu qadar ko‘pligi tahlilni qiyinlashtiradi. 
Bank amaliyoti shuni ko‘rsatadiki, tarmoqlar o‘rtasidagi jiddiy 
farqlar koeffitsentilarining barcha tarmoq korxonalari uchun yagona 
ahamiyati xususida gapirish imkonini bermaydi. Shuning uchun 
bo‘lsa kerak, ayrim xorijiy davlatlarda kreditning sifatini tasniflashda 
tarmoq ma’lumotlariga asoslaniladi. Korxonaning moliyaviy ahvoli, 
ko‘p jihatdan, tarmoqdagi ahvol bilan belgilanadi. Va bunda, tarmoq 
riski degan tushuncha kiritiladi. Bu tushunchaga muvofiq, moliyaviy 
holat faoliyatidagi o‘zgarishlarning darajasiga bevosita bog‘liqdir. 
Shuning uchun ham korxonaning moliyaviy ahvoli, baholana-
yotganda, avvalo, korxona faoliyati bo‘yicha hisoblangan koeffit-
sentlarni o‘rtacha tarmoq koeffitsentlari bilan taqqoslash zarur. 
3.3. Kredit riskini kamaytirish usullari 
Qarzlarni to‘lash uchun to‘rtta potensial pul mablag‘lari manbasi 
mavjud:
1) tijorat operatsiyalari;
2) asosiy vositalarni sotish;

70
3) yangi mablag‘ topish;
4) uchinchi tomon kafolati. 
Pul mablag‘larining asosiy manbai, odatda, kompaniyaning 
tijorat operatsiyalaridan pul tushumlari hisoblanadi. Kreditni 
to‘lamaslik riskini kamaytirishning asosiy usullaridan biri – potensial 
qarzdorlarni sinchiklab tanlashdir. Mijozning moliyaviy ahvolini va 
bankka o‘z vaqtida qarzlarini qaytarishga ishonchliligini tahlil qilish 
bo‘yicha ko‘plab usullar mavjud. 
Amerika banklari amaliyotida “c” harfidan boshlangan so‘zlar 
bilan ifodalanadigan mijozlarni tanlashning “beshta “c” qoidalari” 
mezonlari qo‘llaniladi: 
- character (qarz oluvchining tabiati);
- capacity (moliyaviy salohiyati);
- capital (kapital, mol-mulk);
- collateral (ta’minlash);
- conditions (umumiy iqtisodiy shartlar). 
Qarz oluvchining tabiati deganda uning obro‘si, javobgarlik 
darajasi, qarzni qaytarishga tayyor turishi va istaklari tushuniladi. 
Bank, birinchi navbatda, qarz oluvchining (firma yoki xususiy shaxs) 
o‘z majburiyatlariga o‘tmishdagi munosabati, qarzlarini qaytarishda 
kechikishi yoki biznesdagi mavqei qanday ekanligini aniqlashga 
harakat qiladi. Bank ushbu maqsadda shaxsiy intervyu, shaxsiy arxiv 
faylini, boshqa banklar va firmalar bilan maslahatlashuvlarni va 
boshqa mavjud axborotdan foydalanib, qarz oluvchining psixologik 
portretini olishga intiladi. 
Qarz oluvchining moliyaviy imkoniyatlari uning qarzni to‘lash 
qobiliyati, daromadlari va xarajatlari hamda kelajakda ularni 
o‘zgartirish istiqbollarini diqqat bilan tahlil qilish orqali aniqlanadi. 
Kredit riskini kamaytirish yo‘llari quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 
- kredit bo‘limi kreditlarni ajratish va qaytarish to‘g‘risidagi 
ma’lumotlarni muntazam ravishda tizimlashi va umumlashtirishi 
kerak. Berilgan kreditlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar berilgan kreditlar 
hajmiga ko‘ra, kredit olgan mijozlar (shaxslar, davlat organlari, 
korxonalar, boshqa banklar va boshqalar) bo‘yicha tasniflanishi 
kerak; 

71
- bank umuman iste’molchilarining kredit tarixini, shu jumladan, 
potensial mijozlarning kredit tarixini (ya’ni, mijozning qayerda va 
qanday kredit olganligi va ularni qanday qaytarib berganligi) 
o‘rganishlari kerak. Hozircha O‘zbekistonda ko‘pchilik mijozlar o‘z 
kredit tarixiga ega emas. Bundan tashqari, odatda, mijozning kreditni 
qaytarish imkoniyati, agar u bank bo‘lsa – uning balansi; ishlab 
chiqarish rejalari va texnik darajasi, agar u korxona va hokazo bo‘lsa 
– rivojlanish istiqbollarini tahlil qilish orqali; 
- bankda kredit berish to‘g‘risida aniq ko‘rsatmalar bo‘lishi kerak 
(kimlarga kredit berilishi va qancha muddatga berilishi); 
- kredit berish uchun aniq vakolatlar belgilanishi kerak, bank 
xodimining darajasi qanchalik baland bo‘lsa, u imzolaydigan kredit 
miqdori shunchalik ko‘p bo‘lishi kerak; 
- kreditni ta’minlashning turli xil usullari mavjud, masalan, mijoz 
garov sifatida biron narsani beradi va agar u qarzni qaytarmasa, bank 
garov egasiga aylanadi; 
- katta miqdordagi va tahlikali kreditlarni berishda bir nechta 
banklar birlashadi va birgalikda ushbu kreditni beradi; 
- kredit qaytarilmasligini sug‘urtalaydigan sug‘urta kompaniya-
lari mavjud (lekin kreditni qaytarmaslik sug‘urta qilinmaydi – bu 
bankning riski deb hisoblaydigan nuqtayi nazarlar mavjud); 
- kreditlarni berish bo‘yicha tashqi cheklovlar mavjud (masalan, 
Markaziy bank tomonidan belgilangan); aytaylik, bitta mijozga juda 
katta miqdorda kredit berishga yo‘l qo‘yilmaydi. 
Kreditlarning qaytarilmasligi bilan bog‘liq zararlar har qanday 
bank faoliyatining muqarrar mahsulidir. Ular butunlay yo‘q qilinishi 
mumkin emas, lekin ularni kamaytirish mumkin. Amerika tijorat 
banklarida muammoli kreditlarning sabablarini aniqlashga yordam 
beradigan tizim mavjud bo‘lib, ularning paydo bo‘lishini oldindan 
aytish mumkin. Ushbu tizimga ko‘ra, bankka bog‘liq va bog‘liq 
bo‘lmagan omillar shubhali kreditlarning paydo bo‘lishiga olib 
keladi. Birinchisi, kredit jarayoniga bog‘liq barcha jihatlarni o‘z 
ichiga oladi, ya’ni, kredit arizalariga munosib yondashish, kredit 
hujjatlari va boshqalar. Mustaqil omillar – qarzdorning o‘ziga xos 
nomaqbul iqtisodiy sharoitda qolishi, tabiiy ofatlar. 

72
Amerika tijorat banklari tomonidan muammoli kreditlarni tahlil 
qilish, kredit arizalarini tahlil qilish va uning bajarilish bos-
qichlarining o‘zida istiqbolini belgilashga katta e’tibor qaratilmoqda. 
3.4. Kredit to‘lovlari 
Kreditlash va sarmoyalashning xilma-xilligi kapitalning eng 
daromadli joylashuv mezonini topish zaruriyatini talab qiladi. Buni 
quyidagicha talqin qilish mumkin: bizda ikkita reklama mavjud. Bitta 
bank har chorakda hisoblash sharti bilan yiliga 15,5 %, boshqasi esa 
oyiga hisoblash sharti bilan 15,2 % taklif qiladi. Qaysi biri yaxshi? 
Ushbu va shunga o‘xshash savollarga javob berish uchun yordamchi 
tushuncha – samarali foiz stavkasi joriy qilinadi. 
Agar R asosiy omonatga yil davomida m marta murakkab foiz 
hisoblansa, unda r yillik foiz stavkasi bir yildan keyin kutilayotgan R
t
omonat quyidagini tashkil qiladi: 
𝑅 = 𝑅(1 +
∗
) (3.4.1) 
Samarali yillik foiz stavkasi r
s
ushbu holatdan aniqlanadi: 
𝑅 = 𝑅(1 +
) (3.4.2) 
ya’ni bu yiliga bir marta hisoblanadigan foiz bo‘lib yiliga m marta 
hisoblanadigan murakkab foiz bilan bir xil natijani beradi. 
Tenglamaning o‘ng tomonlarini tenglashtirish, 
𝑅 1 +
𝑟
100
= 𝑅(1 +
𝑟
100 ∗ 𝑚
)
nihoyat topamiz: 
𝑟 = 100(1 +
∗
) − 100 (3.4.3) 
r
s
samarali stavkasidan farqli o‘laroq, m marta hisoblanadigan r 
dastlabki stavka nominal deb ataladi. Endi biz taklifga javob berishga 

73
tayyormiz, qaysi taklif yanada foydali bo‘ladi: har chorakda 15,5 % 
yoki oyiga 15,2 %. 
Birinchi holda 
r = 15,5; m = 4. 
Demak, olingan formuladan foydalanib (3.4.1), topamiz: 
r
s
= 16,4244%. 
Ikkinchi holatda 
r = 15,2; m = 12. 
O‘sha formulaga asosan 
r
s
= 16,3049%. 
Shunday qilib, har chorakda 15,5 % har oyda 15,2 % dan ko‘proq 
yillik daromad keltiradi. 
𝑲 =
𝟏 (𝟏 𝒊)
𝒏
𝒊
∗ 𝑹 (3.4.4 formula shu formuladan keltirilib 
chiqarilgan) formula quyidagi foydali qo‘llanilishga ega: ma’lum bir 
kredit summasi uchun qaytariladigan to‘lovlarni hisoblash. Eng 
sodda misol – bir narsa sotib olish uchun bankdan kreditni qarzni 
muntazam bir-biriga teng ravishda qaytarish sharti bilan olish.
3.4.1-misol. Aytaylik, avtomashinani sotib olish uchun bankdan 
5000 sh.b. pulni qabul qilaylik. Bank o‘z manfaatlariga ega bo‘lishi 
kerak, shuning uchun, uning shartlari: kreditni qaytarish muddati 3 
yil, foiz stavkasi – oyiga yillik 12%. Eslatib o‘tamiz, “oyiga yillik 
1 2 %” jumlasi murakkab oylik 
𝟏𝟐%
𝟏𝟐
= 𝟏% miqdoridagi foizni 
anglatadi. 
𝑅 =
(
)
∗ 𝐾 (3.4.4) 
Bu yerda: K - kredit miqdori; 
r=i*100% - foiz stavkasi; 
R – to‘lovlarni talab etilgan hajmi; 
n – to‘lovlarning umumiy soni. 
Olingan formulani avtomobil sotib olish misoliga tatbiq etamiz. 
Sonlarni qo‘ygan holda 
K = 5000; r = 1%; n = 3 · 12 = 36, 
Kalkulator orqali to‘lov hajmini osongina topamiz 
R = 166,07. 
Ta’kidlash joizki, to‘lovlarning umumiy qiymati quyidagicha: 

74
36 · 166,07 = 5978,52, 
Ya’ni, 5000 ga teng avtomobilning narxi ancha (sezilarli) o‘rtadi. 
Bu ko‘rsatkich bankning «manfaati» dir. 
Agar zayom shartlari bo‘yicha qarzdor qarzni muddat oxirida bir 
martalik to‘lov shaklida to‘lash majburiyatini o‘z zimmasiga 
oladigan bo‘lsa, unda buni ta’minlash choralarini ko‘rib qo‘yishi 
kerak. Katta hajmdagi qarzdorlikda odatiy chora sifatida qarzdorning 
navbatdagi badalidan foizlar hisoblanadigan qarz to‘lash fondini 
(masalan, maxsus bank hisobvarag‘i) yaratishdir. Shunday qilib, 
qarzdor qarzni qaytarish uchun doimiy ravishda investitsiya qilish 
imkoniyatiga ega. Shubhasiz, jamg‘armaning miqdori, qarzning 
oxiriga kelib fondda to‘plangan foizlar bilan birga, uning miqdoriga 
teng bo‘lishi kerak. Badallar vaqt bo‘yicha doimiy yoki o‘zgaruvchan 
bo‘lishi mumkin. Muayyan zayom shartlaridan kelib chiqqan holda 
favqulodda to‘lovlar hajmini va ularni tashkil etuvchi elementlarini 
aniqlash vazifasi qo‘yiladi. 
3.4.2-misol. 100000 sh.b. miqdoridagi kredit yiliga 12 % 
miqdorida besh yilga beriladi. Kredit bo‘yicha foizlar har yarim yil 
oxirida to‘lanishi kerak. Agar jamg‘armaga to‘langan to‘lovlar 
bo‘yicha foizlar yillik 8 % miqdorida hisoblanadigan bo‘lsa, qarzni 
qaytarish jamg‘armasiga kerakli to‘lov miqdorini toping. Uchinchi 
yil oxiriga kelib jamg‘armaning hajmi qancha bo‘ladi? 
Yechish. Jamg‘arma to‘lovlari bo‘yicha foizlar yiliga 8 % yoki 4 
% yarim yillik miqdorida hisoblanadi, bunda beshinchi yilning 
oxirida 100000 sh.b. miqdorida mablag‘ qolishi uchun to‘lovlar 
miqdori teng bo’lishi kerak va 𝐾 =
(
)
∗ 𝑅 formuladan 
quyidagi formulani hosil qilamiz va hisoblaymiz: 
𝑅 =
(
)
𝐾 (3.4.5) 
bu yerda, K
t
= 100000 sh.b., i = 0,04; n = 10 – to‘lov soni, shunda 
𝑅 =
0,04
(0 + 0,04)
− 1
∗ 100000 = 8329,1 𝑠ℎ. 𝑏 
Har yarim yilning oxirida qarzga bo‘lgan foiz 100000 sh.b.dan 
6%, ya’ni, 6000 sh.b. qarz bo‘yicha jami yillik xarajatlar: 
8329,1 + 6000 = 14329,1 sh.b. 

75
Uchinchi yilning oxirida 𝑲
𝟑
=
(𝟏 𝒊)
𝟔
𝒊
𝒊
𝑹 formuladan kelib 
chiqib: 
𝐾 =
(1 + 𝑖) − 𝑖
𝑖
𝑅 =
1,04 − 1
0,04
∗ 8329,1 = 55246,7 𝑠ℎ. 𝑏 
Ma’lumki, keltirilayotgan qarzni qaytarish usuli – jamg’armani 
yaratish –qarzdor uchun foiz stavkasi qarz uchun to‘lovlarning 
foizidan katta bo‘lganda foydalidir. 
3.5. Kredit kafolatlari 
Kredit risklarini kafolatlash mexanizmining faoliyat yuritishi 
moliyaviy tizimning barcha elementlariga taalluqli bo‘lib, korporativ 
va davlat moliyasida muhim o‘rin tutadi. Asosiy kompaniyalar, 
odatda, sho‘ba bo‘linmalarining qarz majburiyatlarini kafolatlaydi. 
Tijorat 
banklari 
va 
sug‘urta 
kompaniyalari 
an’anaviy 
akkreditivlardan boshlab va foiz stavkalari va valuta svoplari bilan 
yakunlangan turli xil moliyaviy instrumentlar uchun pullik 
kafolatlarni taklif etadilar. 
Yirik kafolatli muassasalar sifatida, qoidaga ko‘ra, hukumat va 
davlat tuzilmalari amal qiladi. Hatto AQShda xususiy sektorga 
cheklangan davlat aralashuvi falsafasi hukmronlik qiladigan bo‘lsa 
ham, federal va mahalliy hukumatlar keng moliyaviy kafolatlar 
taqdim etadi. Ular orasida iqtisodiy jihatdan ham, siyosiy jihatdan 
ham eng muhimi bank depozitlarini sug‘urtalash hisoblanadi. Biroq, 
boshqa holatlarda ham kafolatlar keng qo‘llaniladi. Korxona 
sektorida hukumat kichik biznes subyektlarining qarzlarini 
kafolatlaydi, ayrim hollarda bu juda katta korxonalar uchun ham 
amalga oshiriladi. 
Shu bilan birga, kafolatlar mexanizmi aniq kafolatlarning 
bunday ro‘yxatida qabul qilinishidan-da keng tarqalgan. Har bir 
kredit operatsiyasi tuzilganida, uning ishtirokchilari ushbu bitimning 
yopiq kafolatini taqdim etadi.
Buni tekshirish uchun, rasmiy va amaliy nuqtayi nazardan 
amalga oshiriladigan asosiy o‘xshashlikni ko‘rib chiqamiz
. 
𝑀𝑢𝑎𝑚𝑚𝑜𝑙𝑖 𝑘𝑟𝑒𝑑𝑖𝑡 + 𝑘𝑟𝑒𝑑𝑖𝑡𝑛𝑖 𝑞𝑎𝑦𝑡𝑎𝑟𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑎𝑓𝑜𝑙𝑎𝑡𝑙𝑎𝑟𝑖 =
= 𝑟𝑖𝑠𝑘𝑑𝑎𝑛 ℎ𝑜𝑙𝑖 𝑘𝑟𝑒𝑑𝑖𝑡

76
𝑀𝑢𝑎𝑚𝑚𝑜𝑙𝑖 𝑘𝑟𝑒𝑑𝑖𝑡 =
= 𝑟𝑖𝑠𝑘𝑑𝑎𝑛 ℎ𝑜𝑙𝑖 𝑘𝑟𝑒𝑑𝑖𝑡 − 𝑘𝑟𝑒𝑑𝑖𝑡𝑛𝑖 𝑞𝑎𝑦𝑡𝑎𝑟𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑎𝑓𝑜𝑙𝑎𝑡𝑙𝑎𝑟𝑖
Shunday qilib, Amerikada kreditlar (AQSh dollari) AQSh 
hukumatidan boshqasiga beriladigan bo‘lsa, kreditorlar ko‘rinmas 
tarzda ushbu kreditlarning kafolatlarini ham sotishadi. Buning 
asosida kredit operatsiyalarini amalga oshirish turli funksional 
munosabatlardan tashkil topgan ikkita bitimdan iborat: tavakkalsiz 
kreditni taqdim etish va kreditor tomonidan unga qaytarilmaslik 
riskini qabul qilish. Ushbu masalani batafsil ko‘rib chiqish uchun 
kredit faoliyatini ikki bosqichga ajratish maqsadga muvofiqdir: (1) 
kafolat olish va (2) qarz olish. Faraz qilaylik, kafolatchi va kreditorni 
ikki xil shaxs deb hisoblang. Birinchi bosqichda qarz oluvchi 
kafolatchidan 10 sh.b. ga kreditni qaytarish kafolatini sotib oladi. 
Ikkinchi bosqichda qarz oluvchi ushbu kafolatni kreditorga taqdim 
etadi va 100 sh.b. miqdorida yiliga 10% tavakkalsiz foiz stavkasi 
bo‘yicha kredit oladi. Qarz oluvchi natijada bir yildan keyin 110 sh.b. 
qilib qaytarib berish majburiyati evaziga sof 100 sh.b. - 10 sh.b. = 90 
sh.b.ni oladi. Shak-shubhasiz, ko‘pincha qarz beruvchi va kafolatchi 
sifatida bitta shaxs, masalan, tijorat banki chiqadi va qarzdor 
oddiygina 90 sh.b. ni 110 sh.b. qilib qaytarib berish majburiyati bilan 
bankdan oladi. Bunday holdagi zayom bo‘yicha berilgan foiz stavkasi 
22,22 % ni tashkil etadi va quyidagicha aniqlanadi: (110 sh.b. - 90 
sh.b.) / 90 sh.b. Ushbu taklif qilingan stavka o‘zida ham tavakkalsiz 
foiz stavkasini, ham kafolat uchun to‘lovni aks ettiradi. Ikki xil 
harakatlar mavjudligiga ishonch hosil qilish uchun, tavakkalli qarz 
egasi uchinchi tomondan 10 sh.b. ga kafolat sotib olishi 
mumkinligiga e’tibor qarating. Bu holda qarz beruvchining jami 
sarmoyasi 90 sh.b. + 10 sh.b. = 100 sh.b. ga teng., kafolatlangan 
to‘lov esa 110 sh.b. ga teng bo‘ladi. Shunday qilib, aslida, har qanday 
kreditni sotib olish tavakkalsiz kredit olish va ayni paytda ushbu 
kreditni qaytarib berish kafolatini taqdim etish bilan tengdir. Aslida, 
kreditor tavakkalsiz kredit ajratib, shu bilan bir qatorda uning hajmini 
qarzni qaytarib berishni ta’minlash uchun zarur bo‘lgan kafolatlar 
miqdoriga kamaytiradi. Kafolat va tavakkalsiz kreditning nisbati 
sezilarli darajada farq qilishi mumkin. 

77
Kafolatlar nafaqat zayomlar, balki boshqa moliyaviy bitimlar 
tuzishda ham mavjud. Masalan, svop shartnomalari tuzilganda 
tomonlarning majburiyatlarini bajarish kafolati ko‘pincha moliyaviy 
vositachi sifatida faoliyat yurituvchi uchinchi taraf tomonidan 
ta’minlanadi. Agar bunday kafolatlar berilmasa, har bir tomon 
majburiyatlarning bajarilishi uchun haqiqiy kafolatni ta’minlaydi. 
Moliyaviy faoliyatga ixtisoslashmagan firmalar bunday shartno-
malarni tobora kengaytirmoqdalar, ularning ish boshqaruvchilari ular 
bilan bog‘liq bo‘lgan bevosita va yopiq kafolatlarni samarali 
boshqarish usullarini yaxshiroq tushunishlari kerak bo‘ladi. 
Bunday kafolatlarning boshqaruvini tahlil qilish uchun, optsion 
narxlash nazariyasidan foydalanish mumkin. Kafolatlar «put» 
optsioniga o‘xshash. Kafolat beruvchi (kafil) agar uning emitenti 
buni bajara olmasa, moliyaviy instrumentda nazarda tutilgan mo-
liyaviy to‘lovni amalga oshirishi kerak. Kafilga yetkazilgan zarar 
kafolatlangan shartnoma majburiyatlari va qarzning ta’minoti yoki 
garovi sifatida qo‘yilgan aktivlarini sotishdan olingan daromadlar 
o‘rtasidagi farqqa tengdir. Bu farq taqchillik (defitsit) deb ataladi. 
Odatda qarzdorning to‘lovga layoqatsizligini musbat taqchillik 
ko‘rsatib turadi. 
Misol uchun, qaysidir alohida kafolatlar berishdan olingan 
daromadni ko‘rib chiqamiz. Agar V aktivlarini qamrab olgan garov 
qiymati nazarda tutilgan kafolatlangan majburiyatlar bo‘yicha E 
to‘lovlardan yuqori bo‘lsa, kafil bu farqni o‘zida qoldiradi va o‘zining 
mablag‘idan hech narsa to‘lamaydi. Biroq, agar aktivlar qiymati 
majburiyat yuzasidan to‘lanadigan to‘lovlardan kam bo‘lsa, kafil E - 
V orasidagi farqni to‘lab berishi lozim. Kafil tomonidan olinadigan 
maksimal daromad zararni to‘lagunga qadar yoki kafolat 
muddatining oxiriga qadar olinadigan qo‘yilgan mukofot qo‘shuv 
mukofotga hisoblangan foizlarga teng. Ushbu maksimal daromad 
kredit oluvchining to‘lovga layoqatsizligi oqibatidagi taqchillik yoki 
yo‘qotish tufayli kamayadi. Kafolatchining maksimal yo‘qotishi 
majburiyatlari bo‘yicha to‘lovning qiymatiga teng bo‘lishi mumkin. 
Shunday qilib, kafil daromadini aniqlaydigan funksiya R - max (0, E 
- V) shaklini oladi, bu yerda R – uning sarmoyasidan olinadigan 
mukofot va foizlar. 

78
Nazorat savollari 
1. Kredit riskining ta’rifi qanday? 
2. Kredit riskini yuzaga keltiruvchi omillar qaysilar? 
3. Korxonaning kreditga layoqatliligi deb nimaga aytiladi? 
4. “Beshta “c” qoidalari”ni tushuntirib bering. 
5. Kredit kafolatlari nimalardan iborat. 
6. Kredit riskini oldini olish uchun kredit beruvchi nimalarga 
e’tibor berish kerak? 
7. Samarali foiz stavkasini kredit riskiga ta’sirini baholang. 
8. Muxtoriylik koeffitsiyentini aniqlash formulasini yozing. 
9. Bayes formulasini yozing va tushuntirib bering. 
10. Giring koeffitsiyentiga ta’rif bering. 
Test 
1. Kredit riski darajasiga ta’sir etuvchi omillar berilgan javobni 
belgilang. 
A) bank kredit faoliyatining ma’lum bir sohada markazlashuvi 
darajasi; o‘ziga xos ma’lum qiyinchiliklarni boshidan kechirayotgan 
mijozlarga kredit xizmatlarining to‘g‘ri kelishi; kredit berish, 
qimmatli qog‘ozlar portfelini shakllantirish bo‘yicha bank siyosatiga 
jiddiy o‘zgarishlar kiritish; kam o‘rganilgan, yangi, noan’anaviy 
sohalarda bank faoliyatini olib borishi; yangi va yaqinda jalb qilingan 
mijozlarning ulushi; qisqa vaqt ichida amaliyotga juda ko‘p 
xizmatlarning kirgizilishi; bozorda sotilishi qiyin bo‘lgan 
qimmatliklarni yoki qiymati tez tushadigan narsalarni garov sifatida 
qabul qilib olish;
B) bank kredit faoliyatining ma’lum bir sohada markazlashuvi 
darajasi; qаrz оluvchi fаоliyatidаn bo‘lаdigаn iqtisоdiy vа siyosiy 
muhitdаgi o‘zgаrishlаr; kam o‘rganilgan, yangi, noan’anaviy 
sohalarda bank faoliyatini olib borishi; yangi va yaqinda jalb qilingan 
mijozlarning ulushi; qisqa vaqt ichida amaliyotga juda ko‘p xiz-
matlarning kirgizilishi; bozorda sotilishi qiyin bo‘lgan qimmat-
liklarni yoki qiymati tez tushadigan narsalarni garov sifatida qabul 
qilib olish.

79
C) bank kredit faoliyatining ma’lum bir sohada markazlashuvi 
darajasi; o‘ziga xos ma’lum qiyinchiliklarni boshidan kechirayotgan 
mijozlarga kredit xizmatlarining to‘g‘ri kelishi; kam o‘rganilgan, 
yangi, noan’anaviy sohalarda bank faoliyatini olib borishi; qisqa vaqt 
ichida amaliyotga juda ko‘p xizmatlarning kirgizilishi; sаlbiy hоllаr 
tufаyli оlingаn krеditni to‘lаshgа mоs pul оqimini tаshkil qilа 
оlmаslik; 
D) bank kredit faoliyatining ma’lum bir sohada markazlashuvi 
darajasi; o‘ziga xos ma’lum qiyinchiliklarni boshidan kechirayotgan 
mijozlarga kredit xizmatlarining to‘g‘ri kelishi; kredit berish, 
qimmatli qog‘ozlar portfelini shakllantirish bo‘yicha bank siyosatiga 
jiddiy o‘zgarishlar kiritish; yangi va yaqinda jalb qilingan mijoz-
larning ulushi; qisqa vaqt ichida amaliyotga juda ko‘p xizmatlarning 
kirgizilishi; bozorda sotilishi qiyin bo‘lgan qimmatliklarni yoki 
qiymati tez tushadigan narsalarni garov sifatida qabul qilib olish.
2. Yirik kreditlar me’yoriy ko‘rsatkichining maksimal qiymati 
to‘g‘ri berilgan qatorni ko‘rsating. 
A) bank kapitalining 8 barobaridan oshmasligi kerak; 
B) bank kapitalining 8 barobari; 
C) bank kapitalining 8 barobaridan kam bo‘lmasligi kerak; 
D) tog‘ri javob berilmagan. 
3. K =
∗ 100%. Berilgan formula oraqli qanday ko‘rsatkich 
aniqlanadi? Bu yerda: K
x
–xalqaro kreditlar yig‘indisining miqdori; 
K
b
- bank kapitali. 
A) kredit riskining haqiqiy darajasi; 
B) xalqaro kreditlarning maksimal miqdori; 
C) yirik kreditlar me’yori; 
D) bitta qarzdor uchun risk darajasining maksimal qiymati. 
4. Mijozning kreditga layoqatligiga to‘g‘ri ta’rif berilgan qatorni 
aniqlang. 
A) mijozning o‘z qarz majburiyatlari bo‘yicha to‘liq va o‘z 
vaqtida hisoblashish qobiliyati; 
B) mijozning o‘z qarz majburiyatlari bo‘yicha qisman va o‘z 
vaqtida hisoblashish qobiliyati; 

80
C) mijozning o‘z qarz majburiyatlari bo‘yicha o‘z vaqtida 
hisoblashish qobiliyati; 
D) mijozning o‘z qarz majburiyatlari bo‘yicha qisman 
hisoblashish qobiliyati. 
5. Kreditga layoqatlilikni ifodalovchi qo‘shimcha ko‘rsatkichlar 
berilgan javobni aniqlang. 
A) qoplash; muxtoriylik va likvidlik koeffitsiyentlari; 
B) aylanma mablag‘larining aylanuvchanlik; o‘z aylanma 
mablag‘lari mavjudligi; foyda va rentabellik koeffitsiyentlari; 
C) aylanma mablag‘larining aylanuvchanlik; o‘z aylanma 
mablag‘lari mavjudligi va rentabellik koeffitsiyentlari; 
D) qoplash; muxtoriylik va foyda va rentabellik koeffitsiyentlari 
6. Quyidagi ma’lumotlar asosida kreditga layoqatlilik 
ko‘rsatkichlaridan likvidlilik koeffitsiyentini hisoblang: 
- tovar moddiy zaxiralari va xarajatlari: 8600,0 ming so‘m; 
- debitorlik qarzlari: 3780,0 ming so‘m; 
- pul mablag‘lari: 7660,0 ming so‘m; 
- joriy majburiyatlar: 9460,0 ming so‘m.
A) 1,22; 
B) 1,15; 
C) 1,10; 
D) 1,18 
7. Korxonalarning kredit layoqatlik ko‘rsatkichlari bo‘yicha 
nechta sinfga ajaratiladi? 
A) 2 ta; 
B) 4 ta; 
C) 5 ta; 
D) 3 ta. 
8. Likvidlilik koeffitsiyenti 1,4; qoplash koeffitsiyenti 1,8; 
muxtoriylik koeffitsiyenti 0,4 ga teng. Korxona kredit layoqatlik 
ko‘rsatkichlari bo‘yicha qaysi sinfga mansub? 
A) 2-sinf; 
B) 3-sinf; 
C) 4-sinf; 
D) 1-sinf. 

81
9. Korxonaning foiz to‘lovlarini ushbu to‘lovlar amalga oshi-
riladigan foyda miqdori bilan taqqoslashni anglatuvchi ko‘rsatkich 
to‘g‘ri berilgan javobni aniqlang. 
A) foiz xarajatlari koeffitsiyenti; 
B) foizlarni qoplash koeffitsenti; 
C) hisoblangan foiz koeffitsenti; 
D) foiz va soliqlar to‘languncha daromad (EBIT). 
10. Korxonaning jami qarzi 75 mln so‘m, korxonaning jami akti-
vlari 1,5 mlrd.so‘m. Korxonaning qarzdorlik darajasini toping. 
A) 15 %; 
B) 5 %; 
C) 6 %; 
D) 9 %. 

82
IV BOB. VALUTA RISKI 
4.1. Valuta riskining iqtisodiy mohiyati, turlari va
yuzaga kelish sabablari 
Valuta riski xalqaro korxonalar va bank muassasalari tashkil 
etish hamda ularning faoliyatini diversifikatsiyalash bilan bog‘liq 
bo‘lib, valuta kurslari tebranishlari natijasida moliyaviy yo‘qotishlar 
yuzaga kelish ehtimolini o‘zida aks ettiradi. Bunda valuta 
kurslarining o‘zgarishi naqd pul oqimlarining doimiy ravishda 
mamlakatdan mamlakatga ko‘chishi, valutaning ichki qiymati 
o‘zgarishi, spekulatsiya kabi omillar ta’sirida sodir bo‘ladi.
Valuta riski deganda, tashqi iqtisodiy faoliyat jarayonida 
ayirboshlash kurslarining o‘zgarishidan yoki boshqa turli valuta 
operatsiyalarini amalga oshirilishida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan 
yo‘qotishlar (yoki daromad olish) tushuniladi. Valuta risklari yuzaga 
kelishining asosiy sababi – valuta kurslarining o‘zgarishi hisoblanadi. 
Valuta risklari xorijiy valutalarni turli xil kurs asosida sotish va sotib 
olish jarayonlarida muayyan zarar sifatida ifodalanadi. Valuta risklari 
bank 
operatsiyalari 
bozorining 
kengayishi, 
transmilliy 
korporatsiyalar va moliyaviy tashkilotlarning tashkil etilishi hamda 
ular faoliyatining diversifikatsiyalashuvi bilan bog‘liq bo‘lib, valuta 
kurslarining keskin tebranishi natijasida pul yo‘qotishlari holatini 
yuzaga keltiradi. 
Har qanday valutani tavsiflovchi asosiy omil – bu rezident va 
norezidentlarning valutaga bo‘lgan ishonch darajasidir. Valutaga 
ishonch – murakkab ko‘p omilli mezon bo‘lib, bir necha 
ko‘rsatkichlardan iborat (masalan, siyosiy tuzumga ishonch 
ko‘rsatkichi, mamlakatning ochiqlik darajasi, iqtisodiyotni 
erkinlashtirish va ayirboshlash kursi rejimi, mamlakatning eksport-
import balansi, asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar va hokazo). 
Ammo bu faqat valuta kursi rejimining muayyan turiga, ya’ni, 
erkin suzuvchi valuta kursiga taalluqli. Bugungi kunda jahon 
amaliyotida mamlakatlarning o‘ziga xos xususiyatlariga qarab valuta 

83
risklarining bir necha turlari mavjud (4.1.1-rasm). Jumladan, valuta 
riskini uch turga ajratish mumkin: 
4.1.1-rasm. Valuta riskini tasniflanishi
19
Operatsion valuta riski. Operatsion risk asosan savdo oper-
atsiyalari, shuningdek, dividend to‘lovlari va moliyaviy investitsiya-
lash bo‘yicha pulli shartnomalar bilan bog‘liq holda yuzaga keladi. 
Operatsion risk pul mablag‘lari harakatida yuzaga kelgan holda foyda 
darajasiga bevosita salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Bu riskni pul mablag‘larining kutilayotgan oqimiga almashinuv 
kursi o‘zgarishining bevosita ta’siri natijasida yuqori foydaga erish-
maslik yoki zararning yuzaga kelishi holati sifatida ta’riflash 
mumkin.
Sotilgan mahsulotga xorijiy valuta olishi lozim bo‘lgan eksport 
qiluvchi milliy valutaga nisbatan xorijiy valuta kursining pasayishi 
natijasida zarar ko‘radi. Xorijiy valutada to‘lovni amalga oshirishi 
lozim bo‘lgan import qiluvchi esa, milliy valutaga nisbatan xorijiy 
valuta kursining oshishidan zarar ko‘radi.
Valutalar almashinuvini taqozo qiluvchi bitimlar bilan bog‘liq 
risk narxlar siyosati yordamida boshqarilishi mumkin. Shuningdek, 
riskka pulni to‘lash va olish muddatlari ham birmuncha ta’sir 
ko‘rsatishi mumkin. Agar valuta tushumi va valuta xarajatlari o‘zaro 
bir-biriga muvofiq bo‘lsa operatsion riskni kamaytirish mumkin. 
19
Ataniyozov J., Alimardonov E. Xalqaro moliya munosabatlari. –T.: “O‘zbekiston faylasuflari 
milliy jamiyati”, 2014. 
Valuta riski
Operatsion valuta
riski
Translatsion valuta
riski
Iqtisodiy valuta
riski

84
Translatsion valuta riski. Mazkur risk hisob-kitob yoki balans 
riski sifatida ham ma’lumdir. Uning manbai bo‘lib, turli mamlakatlar 
valutalarida ifodalangan aktiv va passivlar o‘rtasidagi nomuvofiqlik 
holati hisoblanadi. Bu riskning paydo bo‘lishiga kompaniya balansini 
hisob-kitob qilish jarayonida aktiv va passiv tomonlari o‘zaro 
munosabatlarining to‘g‘ri kelmasligi sabab bo‘ladi. Kompaniya 
shoxobchalari turli mamlakatlarda joylashgani va shu mamlakatlarda 
milliy valuta kursi o‘zgarib turishi ushbu risklarni yuzaga keltiruvchi 
asosiy shartlardir. 
Britaniya kompaniyasi AQSHda o‘zining sho‘ba kompa-
niyasiga ega bo‘lib, uning AQSH dollaridagi aktivlari mavjud. Agar 
Britaniya kompaniyasining AQSH dollaridagi yetarlicha passivlari 
bo‘lmasa, ushbu aktivlarning AQSH dollaridagi to‘langan qiymati 
tufayli kompaniya riskka duchor bo‘ladi. Funt sterlingga nisbatan 
AQSH dollarining qadrsizlanishi natijasida sho‘ba kompaniyasi 
aktivlari qiymatining balans bahosini pasayishiga olib keladi, chunki 
asosiy kompaniyaning balans hisoboti funt sterlingda ifodalanadi. 
Shu singari, mazkur valuta kursining oshishi holatida xorijiy 
valutadagi passivlar bilan kompaniya riskka duchor bo‘ladi. 
Iqtisodiy valuta riski. Iqtisodiy risk kompaniya iqtisodiy hola-
tiga almashinuv kursi o‘zgarishining salbiy ta’siri ehtimoli sifatida 
ta’riflanadi. Bir xil turdagi tovarlarni ishlab chiqaruvchilar hamda 
boshqa turdagi tovarlarni ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida raqobat-
lashuvning o‘zgarishi, shuningdek, muayyan tovar belgisi iste’mol-
chilari ehtiyojining o‘zgarishi natijasida risk yuzaga kelishi mumkin. 
Iqtisodiy valuta riski mamlakatlar o‘rtasida tovar almashishda, 
tayyor mahsulotlarni sotib olish yoki sotishda valutalar kursining 
o‘zgarishida yuzaga keladi. Kompaniya ishlab chiqarayotgan 
mahsulotini boshqa mamlakatga sotish yoki kompaniyaning o‘sha 
mamlakatdagi shoxobchasida sotib olinadigan tovarlarni hisob-kitob 
qilish jarayonida valuta kursi iqtisodiy valuta risklarini yuzaga 
keltiradi. 
Valuta kurslarining muvozanatsizligi xalqaro mehnat taqsi-
motiga, xalqaro savdo balansiga va hajmiga salbiy ta’sir etadi, shu-
ningdek, tovarlar va xizmatlar ekvivalent almashuvini qiyinlash-
tiradi. 

85
Valuta kurslarining muvozanatsizligi import va eksport 
qiluvchilarni o‘zlarining xorijdan sotib olish va xorijga sotish 
operatsiyalarini qisqartirishga majbur qiladi. Chunki import va 
eksport qiluvchilar valutalarning qisqa muddatli davriy oraliqdagi 
o‘zgarishini oldindan bila olmaydilar. Shuning uchun import qiluvchi 
ma’lum bir tovarni o‘zini valuta xavf-xatariga qo‘yib, chet davlatdan 
sotib olganidan ko‘ra, o‘z mamlakatida ishlab chiqarilayotgan 
o‘rinbosar tovarni sotib olgani afzalroqdir. 
Eksport qiluvchi, agarda shartnomaning tuzilishi va u bo‘yicha 
to‘lovning amalga oshirilishi davri ichida baho valutasining kursi 
uning milliy valutasiga nisbatan pasaysa, zarar ko‘radi. Import 
qiluvchi (debitor) uchun esa zararlar, kursning yuqoridagiga nisbatan 
qarama-qarshi harakati natijasida paydo bo‘ladi. 
Eksport va import qiluvchilar, valuta riski bilan, tashqi savdo 
operatsiyalarini amalga oshirganda to‘qnashadilar. Eksport qiluvchi, 
agarda u tovarlarni to‘lovi kechiktirilgan holda sotgan bo‘lsa va baho 
valutasi sifatida import qiluvchi valutasi yoki uchinchi davlat valutasi 
olingan bo‘lsa, valuta riskiga duchor bo‘ladi. Agarda, baho valutasi-
ning kursi eksport qiluvchi milliy valutasiga nisbatan pasaysa, unda 
eksport qiluvchi zarar ko‘rishi mumkin. 
Eksport qiluvchi uchun valuta riski bo‘lib, shartnomaning 
tuzilishidan to ijro etilgunga qadar davr ichida, baho valutasi 
kursining milliy valutaga nisbatan pasayishi hisoblanadi. Demak, 
valuta riski barcha tashqi iqtisodiy aloqalar bilan bog‘liq 
shartnomalarga ta’sir etadi. 
Kurslar harakatidagi va valutalarni sotib olish qobiliyatidagi 
farqlar, tashqi iqtisodiy shartnomalar ishtirokchisi bo‘lgan har 
birining yo‘qotishlar va daromadlar balansining nafaqat valuta 
kursini ijobiy yoki salbiy harakatiga, balki valutalar kurslari 
o‘zgarishining o‘zaro nisbati va birgalikdagi harakatiga bog‘liq. 
Masalan, agarda valutalarning tashqi qadrsizlanishi (valuta kursining 
pasayishi) uni ichki bozordagi qadrsizlanishidan o‘sib ketsa, unda 
xorijlik import qiluvchilar qo‘shimcha foyda olish imkoniyatiga ega 
bo‘ladilar. Chunki ular o‘z valutasida xarajatlarni oshirmasdan turib, 
qadrsizlanib borayotgan mamlakatning valutasiga ko‘proq tovarlar 
sotib olish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. 

86
Tashqi iqtisodiy shartnoma ishtirokchilari uchun valuta riski 
paydo bo‘lishining quyidagi shartlarini ajratib ko‘rsatish mumkin: 
4.1.2-rasm. Valuta riskini paydo bo‘lish sharti 
Valuta mavqei – valuta bozori ishtirokchisi (tijorat banklari, 
kompaniyalar) tomonidan chet el valutasini oldi-sotdi operatsiyasini 
shuningdek, boshqa operatsiyalarni amalga oshirish natijasida chet el 
valutasida ifodalangan talablarning yoki majburiyatlarning o‘zgarish-
iga olib keladigan valuta bozori ishtirokchisining chet el valutasidagi 
talablari yoki majburiyatlari o‘rtasidagi nisbatni ifodalovchi ko‘rsat-
kich. 
Ochiq valuta mavqei – valuta bozori ishtirokchisining chet el 
valutasidagi talablari uning chet el valutasidagi majburiyatlari sum-
masiga mos (teng) bo‘lmagan holatdagi valuta mavqei. 
Uzun valuta mavqei – valuta bozori ishtirokchisining chet el 
valutasidagi talablarining summasi uning chet el valutasidagi 
majburiyatlari summasidan ortiq bo‘lgan holdagi ochiq valuta 
mavqei. 
Qisqa valuta mavqei – valuta bozori ishtirokchisining chet el 
valutasidagi majburiyatlarining summasi uning chet el valutasidagi 
talablari summasidan ortiq bo‘lgan holdagi ochiq valuta mavqei. 
Ochiq valuta mavqelarining jami summasi – barcha turdagi chet 
el valutalari bo‘yicha ochiq valuta mavqelarining jami yig‘indisi. 
ochiq valuta mavqeining mavjudligi;
shartnoma valutasi sifatida xorijiy valutadan foydalanish;
shartnomaning tuzilishi va u bo‘yicha hisob-kitob orasida
vaqt uzilish davrining mavjudligi;

87
Agarda valuta bozori ishtirokchisining talablari majburiyat-
laridan ko‘p bo‘lsa, unda valuta mavqei “uzun” mavqe bo‘yicha 
ochiq hisoblanadi. Agarda valuta bozori ishtirokchisining 
majburiyatlari talablaridan ko‘p bo‘lsa, unda valuta mavqei “qisqa” 
mavqe bo‘yicha ochiq hisoblanadi. Valuta bozori ishtirokchisining 
talab va majburiyatlari o‘zaro teng bo‘lsa, unda valuta mavqei yopiq 
hisoblanadi. 
Ochiq valuta mavqelarini hisoblash uchun valuta bozori 
ishtirokchisining chet el valutasidagi majburiyatlari summasi uning 
chet el valutasidagi talablari summasi bilan taqqoslanadi. Bunda, 
qisqa valuta mavqei “-“ belgisi bilan, uzun valuta mavqei “+” belgisi 
bilan ko‘rsatiladi. 
Masalan, bank 1,2 kurs bo‘yicha 1,0 mln yevroni AQSh 
dollariga sotish orqali, bankda 1,0 mln yevro miqdorida qisqa va 
1200000 AQSH dollar miqdorida uzun mavqe yuzaga keladi. Mazkur 
mavqelar quyidagicha aks ettirilishi mumkin: 
4.1.1-jadval 
Bank balansi 
-1000000 EUR 
+ 1200000 USD 
Aktivlar 
Passivlar 
Vakillik 
hisobraqami 
1200000 USD 
Mijoz 
hisobraqami 
1000000 EUR 
Bino 
1000000 EUR 
Ustav kapitali 
1000000 EUR 
Ochiq valuta mavqei yuqori darajadagi valuta riski manbaidir. 
Valuta yo‘qotishlarni manbai bo‘lgan, ochiq valuta mavqelarini aniq-
lanishi bilan, valuta xavf-xatarlarini bartaraf etish zarurati tug‘iladi. 
Ochiq valuta mavqei valuta riski bilan bog‘liq bo‘lib, valuta bo-
zori ishtirokchilarini (tijorat banklari, firmalar) qo‘shimcha daromad 
olish yoki ortiqcha xarajat qilishga olib keladi.
Taxmin qilaylik, bir qator omillar ta’sirida yevroning dollarga 
nisbatan kursi kutilmaganda 1 yevro uchun 0,1 AQSH dollariga ortib, 
1,3 AQSH dollarini tashkil etdi. Ko‘rinib turibdiki, yevro bo‘yicha 
qisqa mavqe zararga olib keladi. Biroq bu hali haqiqiy emas, 

88
potensial zarar hisoblanadi, chunki mavqe hali yopilmagan. Agar 
bank mijozi kutilmaganda 1,0 mln yevroni o‘tkazishga buyruq berib 
qolsa, bank korrespondentlik hisobraqamida yevroning yetishmasligi 
muammosi bilan to‘qnash keladi. Bu holda u 1200000 AQSH 
dollarni sotib, uning evaziga qimmatlashgan yevroni sotib olishga 
to‘g‘ri keladi – 1200000 USD
1,3  923076,92 EUR, ya’ni bunda 
uning haqiqiy zararlari miqdori quyidagiga teng bo‘ladi:
923076,92 EUR – 1000000 EUR 
 -76923,08 EUR. 
4.3. Valuta ayirboshlash jarayonidagi yo‘qotishlar 
Agar milliy valutadagi mablag‘larini xorijiy valutaga ayirbosh-
lash imkoniyati mavjud bo‘lsa va aksincha, u holda boshqa valuta 
orqali bilvosita yoki pul mablag‘larini bevosita joylashtirish natijalari 
bilan solishtirish tavsiya etiladi. Shuning uchun, foizlarni oshirish 
uchun konversiya jarayoni quyidagi ikki sxemadan biri bo‘yicha yuz 
berishi mumkin:
X.V. → M.V. → M.V. → X.V. yoki M.V. → X.V. → X.V. → M.V. 
Valutani ikki tomonlama konvertatsiyalash riskli hisoblanadi, 
ya’ni, u zarar keltirishi mumkin. Valutalar konversiyasi bilan foiz 
stavkasini oshish operatsiyalarida ikkita daromad manbai mavjud: 
kurs o‘zgarishi va foiz stavkasini oshishi. 
Konversiya jarayonini ko‘rib chiqish uchun quyidagi belgilarni 
kiritamiz: 
R
x
– xorijiy valutadagi summa; 
R
m
– milliy valutadagi summa; 
S
x
– xorijiy valutadagi oshirilgan summa; 
S
m 
– milliy valutadagi oshirilgan summa; 
K
b
– operatsiya boshida ayirboshlash kursi (xorijiy valutaning 
milliy valutaga nisbatan kursi); 
K
o
– operatsiya oxirida ayirboshlash kursi; 
i
x 
– xorijiy valutaning aniq turi uchun foiz (oshirish) stavkasi; 
i
m
– milliy valutadagi summa uchun foiz (oshirish) stavkasi; 
n – loyiha muddati. 

89
Butun operatsiya uch qadamni o‘z ichiga oladi: valutani so‘mga 
ayirboshlash, bu summa foizlar natijasida oshishi, va nihoyat 
boshlang‘ich valutaga konvertatsiyalash. Valutadagi oxirgi (oshiril-
gan) summa quyidagicha aniqlanadi: 
𝑆 =
(
∗
)
=
∗
(4.2.1) 
Ushbu formuladagi uchta ko‘paytuvchi (R
x
K
b
), (1 + n*i
m
) va 1/K
o 
uchta qadamga to‘g‘ri keladi. Ikki tomonlama konvertatsiyalashni 
hisobga olgan holda ortish koeffitsiyenti quyidagicha hisoblanishini 
aniqlaymiz: 
𝑚 =
(1 + 𝑛 ∗ 𝑖 ) (4.2.2) 
Ushbu formula tahlili shuni ko‘rsatadiki, i
m
o‘sishi bilan 
ko‘paytiruvchi chiziqli ravishda o‘rtadi, o‘z navbatida, oxirgi 
kursning o‘sishi uni kamaytiradi – mazkur kurs bo‘yicha hosila 
ko‘paytiruvchi quyidagiga teng. 
= −
(1 + 𝑛 ∗ 𝑖 ) (4.2.3) 
4.2.1-misol. Faraz qilaylik so‘mda qo‘yilgan omonat 2000 
AQSH dollarni tashkil qilsin. Omonat davri boshidagi valuta kursi 1 
AQSH dollari uchun 8200 so‘mni tashkil etadi, muddat yakunidagi 
valuta kursi 1 AQSH dollari uchun 8680 so‘m. Foiz stavkalari: i
m
=16 
%, i
x
= 6%. Omonat muddati - 6 oy. 
Yechish: (4.2.1) formulaga ko‘ra quyidagiga ega bo‘lamiz:
𝑆 = 2000 ∗
8200
8680
1 +
6
12
∗
16
100
= 2040 $ 
Endi xorijiy valutaning yani AQSh dollarida qo‘yilgan 
omonatni hisoblaymiz:
𝑆 = 2000 1 +
6
12
∗
6
100
= 2060$ 

90
Demak, bu hisob-kitoblardan ko‘rinadiki, AQSH dollaridagi 
omonat foydaliroq hisoblanadi.
4.2.2-misol. AQSH yoki O‘zbekiston davlat obligatsiyalariga 
mablag‘ingizni investitsiya qilmoqchisiz. Ular taxminan bir xil 
qaytarish muddatiga ega bo‘lsin. Ushbu obligatsiyalar nominallari 
turli valutalarda ifodalangan: AQSh obligatsiyalari dollarda, O‘zbek-
iston obligatsiyalari – so‘mda. Har ikki mamlakatning bu toifadagi 
obligatsiyalari ushbu mamlakatlarning valutasida ishonchli 
daromadlilik stavkasini taklif etishiga qaramay, boshqa har qanday 
valutadagi daromadlilik stavkasi noma’lum bo‘ladi, chunki bu 
kelgusida to‘lovlarni olish paytida ikkala valutaning ayirboshlash 
kursiga bog‘liq.
Aytaylik, O‘zbekiston davlat obligatsiyalari bo‘yicha yillik foiz 
stavkasi 16 %, AQSh obligatsiyalari bo‘yicha esa 6%. Bir valutaning 
boshqasi bilan ifodalangan narxini o‘zida aks ettiruvchi valuta kursi 
1 $ =8200 UZS.
Tasavvur qiling, siz o‘z kapitalini so‘mda qandaydir ishonchli 
aktivga investitsiya qilmoqchisiz. O‘zbekiston obligatsiyalarini sotib 
olganingizdan so‘ng, o‘zingiz uchun 16% lik daromadni 
kafolatlaysiz. Agar AQSH obligatsiyalarini sotib olsangiz, so‘mdagi 
daromadlilik foiz stavkasi bir yildan keyin so‘m bilan $ ning 
ayirboshlash kursiga bog‘liq bo‘ladi. 
Sizning boshlang‘ich kapital qo‘yilmangiz summasi 41,0 mln 
so‘mni tashkil etadi, siz 41,0 mln so‘mni $ ga ayirboshlashingiz 
kerak.
AQSH obligatsiyalari bo‘yicha foiz stavkasi 6 foizni tashkil 
etgani bois, bir yildan so‘ng siz 5300 $ olasiz. Shunga qaramay, 
so‘mga o‘girilgan bu summani oldindan prognoz qilish mumkin 
emas, chunki kelgusi valuta kursini hech kim bilmaydi. Noaniqlik 
sharoiti uchun xos riskli vaziyatga duch kelamiz. 
O‘z navbatida, bu operatsiya natijasida olingan haqiqatdagi 
daromadlilik stavkasi quyidagicha bo‘ladi: 
𝑚 =
5300𝐾 − 41000000
41000000

91
Bir yil davomida $ kursi ortib, 1 $ = 8800 UZSni tashkil qildi 
deb tasavvur qilamiz. U holda AQSH obligatsiyalari bo‘yicha so‘mda 
ifodalangan haqiqatdagi daromadlilik stavkasi quyidagiga teng: 
𝑚 =
5300 ∗ 8800 − 41000000
41000000
= 0,1376 
Shunday qilib, haqiqatdagi daromadlilik stavkasi 13,76 foizni 
tashkil etadi, bu qaytarish muddati xuddi shunday bo‘lgan o‘zbek 
obligatsiyalarini sotib olgan holda olishingiz mumkin bo‘lgan 16 
foizdan kam. 
Endi, loyihaga kiritilgan investitsiyani ko‘payishini murakkab 
foiz bo‘yicha amalga oshirilgan hol uchun valuta konvertatsiyasini 
ko‘rib chiqamiz. Oddiy foiz stavkalaridan farqli o‘laroq, i
m
bu yerda 
summani oshirishning murakkab foizlar bo‘yicha yillik stavkani 
anglatadi. 
Operatsiyaning uch bosqichiga (konvertatsiya, foizlarni 
oshirish, konvertatsiya) quyidagi formulaning uchta ko‘paytuvchisi 
to‘g‘ri keladi: 
𝑆 = 𝑅 𝐾 ∗ (1 + 𝑖 )
; (4.2.4). 
Ikki tomonlama ayirboshlashni hisobga olgan holda, oshirish 
koeffitsiyenti quyidagicha bo‘ladi: 
𝑚 = (1 + 𝑖 )
=
(
)
, 𝑘 =
; (4.2.5) 
bu yerda k –valuta kursining o‘sish sur’ati. 
Foiz 
stavkalari 
ko‘rinishida 
umumiy 
operatsiyalar 
daromadliligini aniqlab, quyidagiga ega bo‘lamiz: 
𝒊
𝒔
=
𝑺
𝒙
𝑹
𝒙
𝑹
𝒙
𝒏
; (oddiy foiz formulasidan kelib chiqqan); 
𝒊
𝒔
=
𝑺
𝒙
𝑹
𝒙
𝒏
− 𝟏; (murakkab foiz formulasidan kelib chiqqan); 
𝒊
𝒔
=
𝟏 𝒊
𝒎
√𝒌
𝒏
− 𝟏 ; (ikki tomonlama ayirboshlash formulasidan 
kelib chiqqan). 
Bu yerda: i
s
– samarador daromadlilik stavkasi. 

92
Oxirgi nisbatdan ko‘rinib turibdiki, operatsiyalar samaradorligi 
qabul qilingan kurs bo‘yicha yillik ko‘paytuvchining o‘rtacha yillik 
o‘zgarish darajasiga nisbati bilan belgilanadi; k ning o‘sish sur’ati 
ortishi bilan samaradorlik pasayadi. 
4.2.3-misol. Valuta kurslarining 3 yil uchun kutilayotgan nisbati 
𝟖𝟖𝟎𝟎
𝟖𝟐𝟎𝟎
, konvertatsiyalangan mablag‘lar esa 16 % bilan investitsiya 
qilingan bo‘lsa, u holda safarbar qilingan investitsiya mablag‘ 
egasiga quyidagiga teng daromad keltiradi: 
𝑖 =
,
− 1 = 1,133-1=0,133 yoki 13,3 % 
O‘z navbatida, operatsiya samaradorligi nolga teng bo‘lsa, 
bunday riskli operatsiyani bajarish kerak emas. 
Operatsiya samaradorligi valuta mablag‘larini i
x
stavka bo‘-
yicha to‘g‘ridan to‘g‘ri investitsiyalashdagi daromadlilikka teng bo‘l-
gan hol uchun k ning eng katta qiymati quyidagi tenglama yordamida 
topiladi: 
(1 + 𝑖 ) =
(
)
, 𝑏𝑢 𝑦𝑒𝑟𝑑𝑎 𝑘 =
(4.2.6) 
Ko‘rib chiqilayotgan misol uchun bozorda mazkur valutani 
yillik 6% stavkada investitsiya qilish mumkinligini taxmin qilsak, k 
ning eng katta qiymati quyidagiga teng: 
𝑘 =
1 + 0,16
1 + 0,06
= 1,31 
Mos ravishda, operatsiya oxirida kutilayotgan valuta kursi 
8200*1,31 = 10742 dan oshmasligi kerak. 
4.4. Vaqt bo‘yicha valuta kurslari 
4.3.1-misol. Faraz qilaylik, 10000 $ ni yillik foiz stavkasi 8% 
bo‘lgan AQSH dollardagi obligatsiyalarga yoki yillik foiz stavkasi 
4%ni tashkil etuvchi iyendagi yapon obligatsiyalariga joylashtir-
moqchi bo‘lyapmiz. 

93
Ayirboshlash kursi hozir 1 $ uchun 100 ¥, o‘z navbatida, hozirgi 
kunda 10000 $ 1,0 mln ¥ turadi. Agar siz iyendagi yapon 
obligatsiyalariga mablag‘ joylashtirsangiz, u holda bir yildan so‘ng u 
1040000 iyen bo‘ladi. Agar dollardagi obligatsiyalarga kapital 
joylashtirsangiz, unda bir yildan so‘ng qo‘lingizda 10800 $ bo‘ladi. 
Bir yildan so‘ng dollarning iyenga nisbatan kursi 6% ga 
pasaydi, ya’ni, u 1 $ uchun 94 ¥ bo‘ldi. Iyendagi obligatsiyalar 
𝟏𝟎𝟒𝟎𝟎𝟎𝟎
𝟗𝟒
= 11064 $, ya’ni, yil boshiga nisbatan 264 $ ko‘proq. 
(4.2.1) formulaga muvofiq, xuddi shunday natijaga erishamiz: 
𝑆 =
10000 ∗ 100 ∗ (1 + 0,04)
94
= 11064 $ 
Endi qanday ayirboshlash kursida qaysi obligatsiyaga afzallik 
berish farq qilmasligini aniqlab olamiz. Bizning investitsiyamizni 
zararsizlik nuqtasiga olib chiqadigan ayirboshlash kursi darajasini 
topish uchun, 1040000 ni 10800 ga bo‘lamiz. Olingan natija – 96,29 
¥/$ (4.2.5) formulaga ko‘ra, n = 1 da shunday natija olamiz: 
𝑘 =
,
,
= 0,9629. 
Shunday qilib, biz riskli variantlardan birini tanlash bo‘yicha 
quyidagicha xulosa qila olamiz: agar ¥ da ifodalangan $ qiymati yil 
davomida 3,71% dan ko‘proqqa pasayib ketsa, iyenda deno-
minatsiyalangan obligatsiyalar eng yaxshi investitsiyalash varianti 
bo‘ladi. 
Turli valutalarga nisbatan to‘g‘ri moliyaviy qaror qabul qilish 
uchun quyidagi qoidadan foydalanish kerak: pulning vaqt bo‘yicha 
qiymatiga bog‘liq barcha hisob-kitoblarda pul oqimlari va foiz 
stavkasi bir valutada ifodalangan bo‘lishi kerak. 
Bizning misolimizga tatbiqan, bu iyenda ifodalangan pul 
oqimlarining keltirilgan qiymatini hisoblash uchun biz ularni 
iyendagi investitsiyalar uchun foiz stavkasidan foydalangan holda 
diskontlashimiz kerak. $ da ifodalangan pul oqimlarining keltirilgan 
qiymatini hisoblashda esa $ foiz stavkasidan foydalaniladi. Iyenda 

94
ifodalangan to‘lovlarning keltirilgan qiymatini hisoblashda $ foiz 
stavkasidan foydalanish xato natijalarga olib keladi. 
4.3.2-misol. Kapitalni optimal joylashtirish bo‘yicha misolni 
ko‘rib chiqamiz. Biz 10000 $ ni AQSH yoki Yaponiyaga 
joylashtirish imkoniyatiga egamiz. Yapon loyihasi 5 yil davomida 
yiliga 500,0 ming iyen daromad keltiradi, besh yilga mo‘ljallangan, 
Amerika loyihasidan tushgan mablag‘ esa yiliga 5200 AQSH 
dollarini tashkil etadi. AQSH dollaridagi loyihani daromadlilik 
stavkasi yillik 6%, iyendagi loyihani daromadlilik stavkasi yillik 4%, 
joriy ayirboshlash kursi 1 $= 100 ¥ ni tashkil etsin. 
AQSH dollaridagi 6% lik foiz stavkasi yordamida Amerika 
loyihasining sof keltirilgan qiymatini topamiz, buning uchun esa 
avval keltirilgan qiymatni topish lozim: 
𝑷𝑽 = 𝑷𝑴𝑻 ∗
𝟏 (𝟏 𝒊)
𝒏
𝟏
𝒊
formuladan quyidagini hisoblaymiz: 
𝑆(𝑃𝑉) = 5200 ∗
(1 + 0,06) − 1
0,06(1 + 0,06)
= 21904 $ 
Sof keltirilgan qiymati quyidagiga teng: 
△ 𝑺(𝑵𝑷𝑽)= S(PV) – 𝑹
𝒙
= 21904 – 10000 = 11904 $ 
Keyin esa iyen uchun 4%lik stavka yordamida yapon 
loyihasining sof keltirilgan qiymatini hisoblaymiz: 
𝑆(𝑃𝑉) = 500000 ∗
(1 + 0,04) − 1
0,04(1 + 0,04)
= 2225911 ¥ 
Endi yapon loyihasining keltirilgan qiymatini iyendan $ ga 
o‘tkazib, bunda 1 $ uchun 100 ¥ ga teng joriy kursdan foydalanamiz 
va 22259 $ ni hosil qilamiz. Undan 10000 $ miqdorida boshlang‘ich 
xarajatlarni chiqarib tashlagan holda sof keltirilgan qiymatni 
topamiz: 
△ S(NPV) = 2259 − 10000 = 12259$.
Shunday qilib, yapon loyihasining sof keltirilgan qiymati 
bugungi kunda yuqori va o‘z tanlovimizni uning foydasiga hal 
etishimiz kerak. 

95
Shuni esda tutingki, agar biz Yapon loyihasini $ foiz stavka 
(6%) dan foydalangan holda xato hisoblaganimizda, u holda sof 
keltirilgan qiymat quyidagiga teng bo‘lardi: 
𝑆 =
500000
100
∗
(1 + 0,06)
0,06(1 + 0,06)
− 10000 = 11062 $ 
Oqibatda, esa rentabelligi kamroq bo‘lgan amerika loyihasini 
tanlardik. 
4.5. Valuta risklarini kamaytirish 
Valuta risklari, odatda, banklarda turli metodlar bilan 
boshqariladi. Bank tuzilmasida valuta risklarini boshqarishning 
birinchi qadami valuta operatsiyalari bo‘yicha cheklovlarni 
belgilashdan iborat. Misol uchun, quyidagi cheklovlar juda keng 
tarqalgan: 
- xorijiy davlatlar uchun cheklovlar (kun mobaynida har bir 
mamlakatdan mijozlar va kontragentlar bilan operatsiyalar uchun 
maksimal mumkin bo‘lgan summa o‘rnatiladi); 
- ishtirokchilar va mijozlar bilan tuzilgan bitimlar bo‘yicha 
cheklovlar (har bir kontragent, mijoz yoki mijozlar turlari bo‘yicha 
operatsiyalar uchun maksimal mumkin bo‘lgan summa o‘rnatiladi); 
- instrumentariy cheklovi (mumkin bo‘lgan valutalar va savdo 
instrumentlari 
ro‘yxatini 
belgilagan 
holda 
qo‘llaniladigan 
instrumentlar va valutalar bo‘yicha cheklov o‘rnatish); 
- har bir kun va har bir diler uchun cheklovlar (odatda, keyingi 
ish kuniga ko‘chirish mumkin bo‘lgan, har bir muayyan diler va har 
bir instrument uchun sotiladigan chet el valutalari uchun maksimal 
mumkin bo‘lgan ochiq mavqeining hajmi); 
- yo‘qotish limiti (zararlarning maksimal miqdori belgilab 
qo‘yiladi, shundan so‘ng barcha ochiq mavqelar zarar bilan 
qoplanishi kerak). Ba’zi banklarda bu chegara har bir ish kuni uchun 
yoki alohida davr uchun belgilanadi (odatda bir oy); boshqa 
banklarda - muayyan turdagi vositalar uchun, ayrim hollarda - yakka 
tartibdagi dilerlar uchun. 

96
Jahon amaliyotida cheklovlarga qo‘shimcha ravishda valuta 
risklarini kamaytirishning quyidagi usullari qo‘llaniladi: 
- “metching” metodi deb ataluvchi aktivlar va passivlar 
bo‘yicha valutalar oldi-sotdisida o‘zaro hisoblashish, bunda valuta 
tushumlarini uning chiqib ketish miqdoridan chegirib tashlash 
yordamida bank ularning hajmi va mos ravishda o‘z riskiga ta’sir 
ko‘rsatish imkoniga ega bo‘ladi; 
- yiriklashtirish yordamida valuta bitimlari sonini maksimal 
darajada qisqartirishdan iborat bo‘lgan “netting” metodidan 
foydalanish. Buning uchun banklar xorijiy valutani sotib olish va 
sotish uchun ariza qabul qilishni muvofiqlashtiruvchi bo‘linmalar 
tashkil qiladi; 
- valuta kurslari harakati va eng so‘nggi ma’lumotlarni aks 
ettiruvchi ixtisoslashgan firmalarning axborot mahsulotlaridan 
qo‘shimcha ma’lumotlar olish. 
Valuta riskini qoplashning eng keng tarqalgan usuli kelgusida 
yetkazib berish bilan valuta sotib olish yoki sotishdir. Forvard xaridi 
xorijiy valutani bitim tuzish vaqtida kelishilgan, kelgusida ma’lum 
bir muddat uchun yoki muayyan kelgusi davr mobaynidagi 
ayirboshlash kursi bo‘yicha oldi-sotdi shartnomasiga asoslanadi. 
Forvard sotish ham xuddi shunday amalga oshiriladi. Bu metod, 
masalan kelgusi to‘lovlar va tushumlar summasi milliy valutada 
qancha bo‘lishiga oid noaniqlikni butunlay istisno etadi. 
Pul bozorida forvard operatsiyalarni o‘z ichiga olgan bitim 
turlaridan biri svop hisoblanadi. Svop bir valutani spot kurs sharoitida 
bir vaqtning o‘zida xuddi o‘sha valutani forvard sotish yoki (spot kurs 
sharoitida forvard xaridi bilan) xarid qilishni o‘z ichiga oladi. Agar 
forvard bitimi svopning bir qismi hisoblanmasa, u autrayt-sodda 
forvard bitim sanaladi. Autrayt forvard bitimi hejerlash yoki 
spekulatsiya maqsadida tuzilishi mumkin. Birjani yopish paytida 
kursni prognoz qilish qobiliyati valuta kursidagi salbiy 
o‘zgarishlarning yo‘qolish riskini bartaraf etadi va shuning uchun 
valuta xatarini himoya qilish vositasidir. Spekulyantlar, muddatli 
shartnoma bajarish tarixidagi spot stavka muddatli operatsiyalarni 
amalga oshirish tezligidan farqli bo‘lishiga umid qilib, muddatli 
shartnomalarni sotishi va sotib olishlari mumkin. Agar spekulyant 

97
spot birjasi muayyan kun uchun oldinga qaraganda pastroq bo‘lishini 
kutsa, u shu kunning boshida valutani oldindan tuzilgan shartnomalar 
narxidan ko‘ra arzonroq narxda sotib olishi mumkinligiga umid 
qiladi. Shunday qilib, forvard bitim bo‘yicha majburiyat 
bajarilishidan foyda ko‘radi. Xuddi shunday, naqd kurs forvard 
kursdan yuqori bo‘lishini kutayotgan spekulyant sotib olingan 
valutani naqd bozorda yanada yuqori narxda sotishim mumkin degan 
umidda forvard shartnomalarni sotib oladi. 
Valuta bozoriga yagona narx qonunining ilovasini ko‘rib 
chiqamiz, shuningdek, uni boshqa istalgan bozorga tatbiq etish 
mumkinligini qayd etamiz. 
Yagona narx qonuniga ko‘ra, agar raqobat bozorida muqobil 
aktivlar bilan operatsiyalar amalga oshirilsa, ularning bozordagi narxi 
yaqinlashishga moyil bo‘ladi. Yagona narx qonuni arbitraj deb 
ataladigan jarayonga – narxidagi farqdan kafolatlangan foyda olish 
maqsadida muqobil aktivlarni sotib olish va zudlik bilan sotishga 
asoslangan. 
Arbitraj bitimlarini amalga oshirish raqobatbardosh bozorda 
erkin konvertatsiya qilinishi mumkin bo‘lgan har qanday uch valuta 
uchun uchinchi valuta kursini aniqlashda ixtiyoriy ikki valuta kursini 
bilish yetarli bo‘lishini kafolatlaydi. Shunday qilib, 1 AQSh dollari 
100 Yaponiya iyeniga, 1 Buyuk Britaniya funt sterlingi – 200 
Yaponiya iyeniga teng ekanligi ma’lum bo‘lsa, yagona narx qonuniga 
muvofiq, 1 Buyuk Britaniya funt sterling 2 AQSh dollari teng. 
Valuta bozorlarida arbitraj operatsiyalarini amalga oshirish 
jarayonini turli valutalarda ifodalangan oltin narxi tahlilida ko‘rib 
chiqamiz. AQSH dollar qiymatida ifodalangan bir unsiya oltinning 
joriy qiymati 100 $ ga teng, bir unsiya oltinning iyendagi narxi esa – 
10000 iyen bo‘lsin. 
Yagona narx qonuni bo‘yicha oltinni sotib olayotganda 
valutaning turi muhim emas. Shuning uchun 10000 iyen narx 100 $ 
narx uchun mos bo‘lishi kerak, bundan esa $ da ifodalangan iyen 
narxi 0,01 $ bo‘lishi kerakligi kelib chiqadi. 
Faraz qilaylik, yagona narx qonuniga zid ravishda 1 iyen narxi 
0,01 $ emas, balki 0,009 $ ni tashkil etsin. Aytaylik, sizning bank 
hisobingizda 10000 $ bor. Oltinni bir unsiyasini 10000 iyen yoki 100 

98
$ ga sotib olish yoki sotish imkoniyati mavjud. U holda 10000 $ ni 
𝟏𝟎𝟎𝟎𝟎
𝟎.𝟎𝟎𝟗
= 1111111,11 iyenga almashtira olasiz. Shundan so‘ng tabiiyki 
111,1111 unsiya oltin sotib olasiz va uni 100*111,1111= 11111,11 $ 
miqdorida foyda olish maqsadida sotasiz. Endi oltin va iyen oldi-
sotdisi uchun operatsion xarajatlarni hisobga olmagan holda 
qo‘lingizdagi 11111,11 $ bor va shunga o‘xshash arbitraj 
operatsiyalari jami operatsion xarajatlar 11111,11 – 10000 = 1111,11 
$dan kam bo‘lmagunga qadar rentabelli bo‘lib qoladi. 
Bunday risksiz arbitraj operatsiyalari juda jozibador bo‘lib, 
kelajakda narxlarni prognoz qilishni talab qilmaydi va hech qanday 
risk tug‘dirmaydi. 
Turli banklardagi valuta kurslari o‘rtasidagi eng kam farqdan 
foydalangan holda, shu kabi arbitraj operatsiyalari har qanday uch 
valutada amalga oshirilishi mumkin. Bunda mazkur qoidaga doim 
amal qilinadi: raqobat bozorida erkin konvertatsiya qilinadigan har 
qanday uch valutadan uchinchi valuta kursini aniqlash uchun boshqa 
ikkitasi orasidagi kursni bilish kifoya. 
Raqobat bozorida valuta operatsiyalarini juda tez va minimal 
xarajatlar bilan amalga oshiruvchi professional arbitrajyorlarning 
mavjudligi to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy valutalar kursi bilvosita usulda 
hisoblab chiqilgan kursga maksimal darajada mos tushishini 
kafolatlaydi. 
Nazorat savollari 
1. Valuta riskiga ta’rif bering. 
2. Valuta riskini qanday turlari mavjud? 
3. Valuta riskini keltirib chiqaruvchi sabablarni sanang. 
4. Valuta konvertatsiyasi nima? 
5. Valuta riskini kamaytirish usullari haqida fikr bildiring. 
6. Valuta riskini kamaytirishning “metching” usulini tushuntirib 
bering. 
7. Valuta mavqe deganda nimani tushunasiz? 
8. Qachon ochiq valuta mavqe vujudga keladi? 
9. Mamlakatimizda valuta siyosatini yaxshilash yo‘lida nimalarni 
amalga oshirish kerak? 

99
10. Valuta opsioni orqali xedjirlash deganda nimani tushunasiz? 
Test 
1. Tashqi iqtisodiy faoliyat jarayonida ayirboshlash kurslarining 
o‘zgarishidan yoki boshqa turli valuta operatsiyalarini amalga oshiri-
lishida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan yo‘qotishlar ……. deyiladi. 
A) valuta riski; 
B) bozor riski; 
C) tijorat riski; 
D) ayirboshlash riski. 
2. Valuta risklari yuzaga kelishining asosiy sababi to‘g‘ri 
ko‘rsatilgan javobni ko‘rsating. 
A) AQSH dollarini beqarorligi; 
B) valuta kurslarining o‘zgarishi; 
C) investitsion muhitni o‘zgarishi; 
D) eksportiyor korxonalarni inqirozga uchrashi. 
3. Istalgan valutani tavsiflovchi asosiy omil to‘g‘ri ko‘rsatilgan 
javobni ko‘rsating. 
A) import darajasini oshishi; 
B) investitsiya muhitini yaxshilanishi; 
C) rezident va norezidentlarning valutaga bo‘lgan ishonch dara-
jasi; 
D) valayuta siyosatini erkinlashuvi; 
4. Valuta riski turlari to‘g‘ri ko‘rsatilgan javobni ko‘rsating. 
A) moliyaviy, translatsion, iqtisodiy valuta riski; 
B) bazaviy, xorijiy, operatsion valuta riski; 
C) operatsion, translatsion, iqtisodiy valuta riski; 
D) sof, derevativ, translatsion, iqtisodiy valuta riski. 
5. Tashqi iqtisodiy shartnoma ishtirokchilari uchun valuta riski 
paydo bo‘lishining shartlari to‘g‘ri ko‘rsatilgan javobni ko‘rsating; 
A) ochiq valuta pozitsiyasining mavjudligi, shartnoma valutasi 
sifatida xorijiy valutadan foydalanish, shartnomaning tuzilishi va u 
bo‘yicha hisob-kitob orasida vaqt uzilish davrining mavjudligi; 
B) ochiq valuta pozitsiyasining mavjudligi, shartnomaning 
bo‘yicha hisob-kitob orasida vaqt uzilish davrining mavjudligi; 

100
C) yopiq valuta pozitsiyasining mavjudligi, shartnomaning 
tuzilishi va u bo‘yicha hisob-kitob orasida vaqt uzilish davrining 
mavjudligi; 
D) yopiq valuta pozitsiyasining mavjudligi, shartnoma valutasi 
sifatida xorijiy valutadan foydalanish, shartnomaning tuzilishi va u 
bo‘yicha hisob-kitob orasida vaqt uzilish davrining mavjudligi; 
6. Valuta bozori ishtirokchisining talablar va majburiyatlarining, 
shu jumladan, xorijiy va milliy valutadagi balansdan tashqari aktiv va 
passivlarining mos kelmasligi nima deb ataladi? 
A) yopiq valuta mavqei; 
B) uzun valuta mavqei; 
C) qisqa valuta mavqei; 
D) ochiq valuta mavqei. 
7. Milliy valutaning chet el valutalariga yoki xalqaro hisob-kitob 
pul birliklariga nisbatan qadrining tushishi ………… deb ataladi. 
A) inflatsiya; 
B) imobilizatsiya; 
C) devalivatsiya; 
D) revalvatsiya. 
8. Valutani sotish yoki sotib olish bo‘lib, keyinchalik teskari 
bitim tuzib, valuta kurslari farqi yordamida foyda olish uchun qanday 
operatsiya amalga oshiriladi? 
A) autrayt; 
B) metching; 
C) valuta arbitraji; 
D) kotirovka. 
9. So‘mda 5000 AQSH dollari depozitga joylashtirilgan. Depozit 
muddati boshida 1 AQSH dollari 8400 so‘mni, kutilayotgan xarid 
narxi 8650 so‘mni tashkil etadi. Depozit foiz stavkasi milliy valutada 
yillik 20 %. Depozit muddati 6 oy. So‘mda joylashtirilgan 
depozitning 6 oy muddatdan so‘ng xorijiy valutadagi qiymatini 
aniqlang.
A) 5341 $; 
B) 5221 $;
C) 5300 $; 
D) 5500 $. 

101
10. “..……… asosan savdo operatsiyalari, shuningdek, dividend 
to‘lovlari va moliyaviy investitsiyalash bo‘yicha pulli shartnomalar 
bilan bog‘liq holda yuzaga keladi”. Yuqorida qaysi turdagi valuta 
riskiga ta’rif berilgan? 
A) operatsion valuta riski;
B) translatsion valuta riski; 
C) iqtisodiy valuta riski; 
D) tranzaksion valuta riski. 

102
V BOB. FOIZ RISKI 
5.1. Foiz riski, turlari va foiz stavkalari 
Foiz stavkalari eng ko‘p ishlatiladigan moliyaviy ko‘rsat-
kichlardir. Ko‘plab insonlar o‘z hayotlarida kredit olishadi va shu 
kredit bo‘yicha foizlar to‘lashadi, pullarini bank yoki boshqa moliya 
muassasasiga joylashtirishadi va buning uchun foiz to‘lovlari oli-
shadi. Ushbu xatti-harakatlar davomida kreditlar va qo‘yilmalar 
bo‘yicha ko‘plab foiz stavkalari mavjudligini ko‘radilar. Bu stavkalar 
nafaqat miqdoran, balki ularni hisoblash usuliga ko‘ra ham 
farqlanadi.
Ba’zi foiz stavkalari shartnomaning butun amal qilish muddati 
davomida fiksirlangan bo‘ladi, boshqalari esa muayyan vaqt 
oralig‘ida kelishilib olingan shartlar asosida o‘zgarishi mumkin. 
Masalan, kreditor xohishiga ko‘ra o‘zgartirilishi mumkin bo‘lgan 
ipoteka kreditlari bo‘yicha foiz stavkalari bor. Kreditlar va depozitlar 
bo‘yicha foizlar nima uchun to‘lanishiga oydinlik kiritamiz. 
Ma’lumki, pul foyda keltiradi yoki ayirboshlash vositasi bo‘lgan 
holda faqat bilvosita farovonlikni ta’minlaydi. Bu ular to‘g‘ridan 
to‘g‘ri foyda keltirishi uchun boshqa tovar yoki xizmatlarga 
ayirboshlanishi kerakligini anglatadi. O‘z navbatida, pulning o‘zi 
(banknotalar, tangalar, bank hisoblari) hayotiy ehtiyojlarni kam 
qondiradi. Bu pulni oziq-ovqatlar, kiyim-kechak va uy-joy kabi tovar 
va xizmatlarga ayirboshlash yo‘li bilan sodir bo‘ladi. 
Shunday qilib, kimdir pulni investitsiya qilganda, u ularni 
to‘g‘ridan to‘g‘ri foyda keltiradigan tovar va xizmatlarga aylantirish 
imkoniyatidan voz kechadi. Shuning uchun pullar investitsiyalash 
o‘rniga tovar va xizmatlarni sotib olish uchun ishlatilganga nisbatan 
kamroq foydalilik darajasi bilan qanoatlanishiga to‘g‘ri keladi. 
Ushbu potensial foydalilikni yo‘qotish kompensatsiyalanishi kerak – 
foizning eng muhim vazifasi shundan iborat. 
Bundan tashqari, kreditor pul o‘ziga qaytib kelganda uning 
qiymatiga nisbatan sezilarli noaniqliklarga ham duch keladi (ushbu 

103
pullarning kelgusi qiymati noaniq). Ushbu noaniqlikning miqdoriy 
o‘lchovi risk sifatida ma’lum. Kreditorlar turli xil risklarga duch 
keladilar va bu ularning manfaatlarini yoki farovonligini kamaytirishi 
mumkin. Foizning funksiyalaridan biri risklar tufayli mavjud bo‘lgan 
mazkur foyda yo‘qotishni kompensatsiyalash sanaladi. 
Agar biz potensial foydani yo‘qotish riski, inflatsiya riski va 
majburiyatlarni bajarmaslik riskini birlashtirsak, biz pullarga 
kelgusida egalik qilishga nisbatan hozir egalik qilishni afzalroq 
ko‘rinishga keltiruvchi omillar guruhiga ega bo‘lamiz. Odamlar 
keyinchalik pul olishi haqida va’dalar bilan kifoyalangandan ko‘ra 
hozirning o‘zida pulga ega bo‘lishni afzal bilishadi. Pullar haqida ular 
ijobiy vaqtinchalik afzal ko‘rishlar bilan tavsiflanishi aytiladi. 
Foizlar qarz beruvchiga mablag‘larni investitsiyalash vaqtida 
ushbu afzal ko‘rishni qondirish imkonsizligini kompensatsiyalaydi. 
Qarz oluvchilar pul mablag‘laridan foydalanish uchun pul to‘lashga 
tayyor, chunki bu ularga investorlardan mablag‘lar olish natijasida 
barvaqt iste’moldan qo‘shimcha foydaga ega bo‘lish imkonini beradi. 
Foiz riski – bu foiz stavkalarining noqulay tebranishlari tufayli 
yuzaga keladigan foyda uchun risk bo‘lib, bu tebranishlar foizlarni 
to‘lashga xarajatlar ortishiga yoki qo‘yilmalardan daromadlar va 
kreditlar berishdan tushumlar kamayishiga olib keladi. 
Boshqa bir firmani o‘ziga qo‘shib olishni rejalashtirgan firma 
agar buni aksiyalar chiqarish yo‘li bilan emas, balki qarz mablag‘lari 
hisobiga moliyalashtirsa, qanchadir vaqtdan so‘ng foiz riski zonasida 
qolib ketadi. 
Foizli daromad keltiruvchi salmoqli mablag‘larga ega bo‘lgan 
banklar va boshqa moliya institutlari, odatda, foiz riskiga ko‘proq 
moyil bo‘ladi. Agar firma katta miqdorda kredit olgan bo‘lsa, foiz 
risklarini samarasiz boshqarish uni bankrotlikka olib kelishi mumkin. 
Foiz stavkalarining o‘zgarishi bir nechta riskni keltirib chiqaradi: 
1) foiz stavkalarining umumiy darajasidagi tebranishlar tufayli 
foizlarni to‘lash bo‘yicha xarajatlarning ortishi yoki investitsiyalar-
dan daromadlarning kutilgan darajadan pasayib ketishi bilan bog‘liq 
risk; 

104
2) eng kam foiz to‘lovlarini ta’minlamaydigan kredit olish qarori 
qabul qilinganidan keyin foiz stavkasidagi shunday o‘zgarishlar bilan 
bog‘liq risk. 
3) qaror qabul qilinganidan so‘ng yuzaga kelgan foiz stavkalarin-
ing o‘zgarishi oqibatida eng yuqori daromad olinishiga olib 
kelmaydigan kreditni berish yoki qo‘yilmalarni amalga oshirish 
bo‘yicha qaror qabul qilish riski; 
4) fiksirlangan foiz bilan olingan kredit bo‘yicha foizlarni to‘lash 
bo‘yicha xarajatlar miqdori o‘zgaruvchan foiz bilan kreditga nisbatan 
yuqoriroq bo‘lishi bilan bog‘liq risk; 
Stavka o‘zgaruvchanligi (uning o‘zgarishi muntazamligi, 
xarakteri va hajmi) qanchalik katta bo‘lsa, foiz riski ham shunchalik 
katta bo‘ladi. 
Foiz riskini hisobga olish siz qanday holatda, ya’ni, kreditor yoki 
qarz oluvchisiz holatida bo‘lishingizga bog‘liq. Faraz qilaylik, 
masalan, sizning qisqa muddatli bank omonatingizda 5000 sh.b. bor, 
bunda foiz stavkasi bozor konyunkturasini aks ettirgan holda har kuni 
o‘zgarib turadi. Agar siz omonatchi (ya’ni, bank kreditori) 
bo‘lsangiz, foiz riski – bu stavkaning pasayish riskidir. Sizning 
sug‘urta siyosatingiz foiz stavkasi qandaydir minimumdan pastlab 
ketmasligini sug‘urtalashdan, ya’ni, minimal foiz stavkasi tufayli 
kelib chiqadigan zararlardan himoyani ta’minlashdan iborat bo‘lishi 
lozim. 
Endi esa aksincha, sizni qarz oluvchi deb tasavvur qilamiz. Faraz 
qilaylik, masalan, siz hozirgina uy sotib oldingiz va bankdan tartibga 
solinadigan foiz stavkasi bilan ipoteka krediti oldingiz. Siz olgan 
ipoteka krediti bo‘yicha foiz stavkasi esa yillik g‘aznachilik 
veksellari bo‘yicha foiz stavkasiga bog‘langan, deb taxmin qilamiz. 
Bu holatda sizning foiz riskingiz shundan iboratki, stavka oshib 
boradi. Shunga ko‘ra, sizning foiz stavkasini sug‘urtalash 
siyosatingiz u muayyan chegaradan ortib ketmasligini, ya’ni, 
maksimal foiz stavkasi bilan bog‘liq zararlarni sug‘urtalashdan iborat 
bo‘lishi kerak. 
O‘tgan asrning 80 va 90-yillarida AQShda tuzilgan o‘zgaruvchan 
foiz stavkali ipotekalarning aksariyatida foiz stavkasining yuqori 
chegarasi bo‘yicha shart mavjud bo‘lgan. Ko‘pincha bu “yuqori 

105
chegara” maksimal qiymat shaklini olib, yillik davr mobaynida foiz 
stavkasini shungacha oshirish mumkin edi. Shuningdek, ipoteka 
kreditini qaytarishning butun muddati uchun foiz stavkasining 
umumiy (global) yuqori chegarasi ham bo‘lishi mumkin. 
Qarz oluvchi uchun risk ikki tomonlama xarakterga ega. U 
fiksirlangan stavka bilan qarz olar ekan, stavkalar pasayib ketishi 
tufayli riskka duchor bo‘ladi. Erkin o‘zgaruvchan stavka bilan qarz 
olgan taqdirda esa, ularning ortib ketishi tufayli riskka duch keladi. 
Agar qarz muddati davomida foiz stavkalari o‘zgarishi mumkin 
bo‘lgan yo‘nalishni oldindan aniqlash mumkin bo‘lsa, bu riskni 
kamaytiradi, ammo buni amalga oshirish ancha murakkab. 
Kreditor uchun risk – bu qarz oluvchi uchun riskning ko‘zgudagi 
aksidir. Maksimal foyda olish uchun bank kreditni foiz stavkalari 
pasayishi kutilayotganda fiksirlangan stavka bo‘yicha, ular ortishi 
kutilganda esa o‘zgaruvchan stavkalarda taqdim etishi kerak. 
Investor qisqa muddatli yoki o‘zgaruvchan foiz stavkali 
depozitlarga mablag‘lar qo‘yishi va foiz daromadlari olishi mumkin. 
Investor foiz stavkalari pasayishi kutilayotganda fiksirlangan foiz 
stavkasini, ular o‘sishi kutilayotgan vaqtda esa tebranuvchan foiz 
stavkasini afzal ko‘rishi kerak. 
Qarz muddatiga bog‘liq ravishda foiz stavkalarining o‘zgarishini 
foiz daromadi egri chizig‘i yordamida ifodalash mumkin. Foiz 
daromadining normal egri chizig‘i o‘suvchan egri chiziq hisoblanadi. 
U uzoq muddatli qarzlar bo‘yicha foiz stavkalari, odatda, qisqa 
muddatli qarz bo‘yicha foiz stavkalaridan yuqoriligini va bu bilan 
kreditorlarga ularning mablag‘lari uzoq muddatga bog‘langanligi va 
u uzoq muddatli qarz holatida yuqori kredit riskini 
kompensatsiyalashini anglatadi. 
Bankning foiz riskiga qarashi korporativ mijozlarnikidan farq 
qiladi. Moliya institutlari uchun foiz riski bazaviy va vaqtinchalik 
uzilish riski ko‘rinishida bo‘ladi. 
Bazaviy risk foiz stavkalari strukturasidagi o‘zgarishlar bilan 
bog‘liq. U pul mablag‘lari bir foiz stavkasida olinib, lekin boshqa 
stavkada qarz berilsa yoki investitsiya qilinsa yuzaga keladi. 
Vaqtinchalik uzilish riski qarzlar bir xil bazaviy stavka bo‘yicha, 
lekin olingan va berilgan kreditlar bo‘yicha qayta ko‘rib chiqish 

106
sanasida muayyan vaqt uzilishlari bilan olingan yoki berilgan holatda 
yuzaga keladi. Risk foiz stavkalarini qayta ko‘rib chiqish vaqtini 
tanlash bilan bog‘liq holda paydo bo‘ladi, chunki ular qayta ko‘rib 
chiqish vaqtlari oralig‘ida o‘zgarishi mumkin. 
Yuqorida aytib o‘tilganlardan ko‘plab foiz stavkalari borligi 
ma’lum. Istalgan paytda moliya bozorlarida bir qator foiz stavkalari 
mavjud bo‘ladi, shuning uchun ushbu stavkalarni belgilab beruvchi 
omillarni ikki guruhga ajratish foydadan holi emas: foiz 
stavkalarining umumiy darajasini va foiz stavkalari o‘rtasidagi farqni 
belgilab beruvchi omillar. 
Foiz stavkalari darajasiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar: 
- davlat siyosati; 
- pul massasi; 
- kelgusi inflatsiyaga nisbatan kutishlar. 
Foiz stavkalari farqlanishiga ta’sir qiluvchi omillar: 
- moliyaviy majburiyatlarning bajarishgacha bo‘lgan vaqt; 
- majburiyatlarni bajarmaslik riski; 
- moliyaviy majburiyatlar likvidligi; 
- soliqqa tortish; 
- muayyan moliyaviy majburiyatlar uchun o‘ziga xos bo‘lgan 
boshqa xil omillar, masalan, aktivlar bilan ta’minlanganmi, 
shartnomaga tanlash huquqi kiritilganmi. 
5.2. Foizlar bilan operatsiyalar 
Agar foiz stavkasi oddiy bo‘lsa, depozit yoki kredit bo‘yicha 
hisoblanadigan foizlar r foiz stavkasining qaytarish muddatigacha n 
yillar soni (yoki ularning tegishli ulushlari) va R omonati miqdori 
hosilasi sifatida hisoblanadi. 
Masalan, agar 1000 sh.b. ni yillik 8 foiz bilan 9 oyga 
joylashtirsangiz, u holda oddiy stavka bo‘yicha hisoblangan foizlar 
quyidagiga teng bo‘ladi: 
1000 ∗ 0,08 ∗
9
12
= 60 𝑠ℎ. 𝑏 
Depozitning kelgusi qiymati: 
1000 1 + 0,08 ∗
9
12
= 1060 𝑠ℎ. 𝑏. 

107
U holda, oddiy foiz stavkasi bo‘yicha kelgusi qiymatni topish 
uchun formulaning umumiy ko‘rinishi quyidagicha bo‘ladi: 
𝑅
= 𝑅(𝐼 + 𝑖𝑛) (5.2.1) 
Murakkab foizlar bo‘yicha oshirish qarzning asosiy miqdoriga 
hisoblangan foizlarni davriy ravishda qo‘shib borishni nazarda tutadi, 
ya’ni, hisoblangan foizlar asosiy summaga qo‘shiladi va hosil 
bo‘lgan oshirilgan summa kelgusi davrda foizlarni hisoblash uchun 
boshlang‘ich nuqta sanaladi. Murakkab va oddiy foiz bo‘yicha foiz 
stavkasiga mos keluvchi fiksirlangan foiz stavkasida bir davr uchun 
investitsiya kiritish ayni bir oshirilgan qiymatga olib keladi. Shuning 
uchun murakkab foizlarni hisoblash har bir davr oxirida mablag‘larni 
qayta investitsiyalash bo‘yicha oddiy foizlarni hisoblashga teng. O‘z 
navbatida, murakkab foizlar formulasi deb ataladigan quyidagi 
formula o‘rinlidir: 
𝑅 = 𝑅(𝐼 + 𝑖) (5.2.2) 
bu yerda, 
R
t
–
t
vaqt (
r
foiz stavkasiga mos keladigan davrlardagi 
muddat) uchun oshirilgan qiymat; 
𝒊 =
𝒓
𝟏𝟎𝟎
– diskontlash koeffitsiyenti (ulushlardagi foiz 
stavkasi); 
R – asosiy kapital (omonatning joriy qiymati). 
Fiksirlangan foiz stavkalari uchun kapitalning oshirilgan 
qiymatining 
t
muddatga bog‘liqligi grafiklari 5.2.1-rasmda keltirilgan 
(R = 1). 
Foizlar yiliga bir martadan ko‘p hisoblangan holda oshirish 
formulasini hosil qilish uchun (5.2.2) ifodani o‘zgartirish kerak. 
Yillik foiz stavkasi bir yilda hisoblash davrlari soniga bo‘linadi, 
t
daraja esa bir yilda hisoblash davrlari soniga ko‘paytiriladi: 
𝑅 = 𝑅(1 + )
∗
(5.2.3) 
bu yerda, m – yilda hisoblash davrlari soni. 
Hozirgacha biz foizlarni diskret hisoblash hollarini ko‘rib 
chiqdik. Uzluksiz hisoblash natijasi sifatida foizni aniqlash ham 
o‘ziga xos qiziqish uyg‘otadi. 

108
5.2.1-rasm. Fiksirlangan foiz stavkalari uchun kapitalning oshirilgan 
qiymatining t muddatga bog‘liqligi 
Dastlabki davrda R omonatga egamiz. Biz yil oxiriga qadar ushbu 
summaning maksimal o‘sishiga erishish vazifasini qo‘yamiz. Agar 
bank yillik 
r%
ni bersa, u holda yil mobaynida saqlangani uchun 
omonat r% ga ko‘payadi, har qanday qisqa muddat davomida omonat 
ushbu muddatga mutanosib ravishda ko‘payadi, masalan, bir oy 
davomida o‘sish (r/12)% va bir kun uchun (r/365)% ni tashkil etadi. 
Omonatni ochish va yopish operatsiyasi uzluksiz amalga oshiriladi 
deb tasavvur qilsak (faqat nazariy jihatdan), u holda quyidagi 
umumiy masalani ko‘rib chiqish mumkin. 
Bankka yillik r% bilan qo‘yilgan R summa t yil saqlanadi. [0; 
t
] 
kesmani teng davrlarga ajratib, nazariy jihatdan mumkin bo‘lgan 
yakuniy summani olamiz: 
𝑅 = lim
→
𝑅 1 +
𝑟
100𝑛
𝑡
= 𝑅 lim
→
(1 +
𝑟𝑡
100𝑛
)
= 𝑅 ∗ 𝑒
Shunday qilib, omonatning yakuniy summasi uchun uzluksiz 
foiz formulasini hosil qilamiz: 
𝑅 = 𝑅 ∗ 𝑒
= 𝑅 ∗ 𝑒 (5.2.4)
bu yerda, 𝒊 =
𝒓𝒕
𝟏𝟎𝟎
. 

109
Masalan, r = 100% yillik stavkada ikkinchi yil oxiriga kelib 
R = 
Re
2
= R · 7,41 
olish, ya’ni, boshlang‘ich omonatni yetti martadan 
ko‘proq oshirish mumkin. 
5.2.1-misol. 300 ming sh.b. summani 10% yillik stavka bo‘yicha 
uzluksiz va oylik foiz hisoblashda ikki yil uchun oshirilgan qiymatlar 
orasidagi farqni toping. 
Foizni uzluksiz hisoblashda oshgan summa quyidagicha bo‘ladi: 
𝑅 = 300,0 ∗ 𝑒
, ∗
= 366,421 ming sh.b 
oylik foiz hisoblashda oshgan summa quyidagiga teng: 
𝑅 = 300(1 +
,
)
∗
= 366,117 ming sh.b 
farq esa quyidagicha: 
366421 – 366117 = 304 sh.b. 
Foiz riskini baholashda foiz marjasidan foydalaniladi.
Foiz marjasi daromad keltiruvchi aktivlar bo‘yicha foiz daro-
madlar bilan kredit tashkilotining majburiyatlari bo‘yicha foizli xa-
rajatlari o‘rtasidagi farq tushuniladi. Foiz marjasining haqiqiy 
darajasi quyidagi formula orqali aniqlanadi: 
𝑀
=
(5.2.5) 
bu yerda: M
haq
- foiz marjasining haqiqiy darajasi;
D
f
- foizli daromad;
X
f
- foiz to‘lovlari bo‘yicha xarajatlar;
A
f
- foizli daromad keltiruvchi aktivlar. 
Foiz marjasining hajmiga ta’sir qiluvchi omillarga investitsion 
qo‘yilmalarining tarkibi va hajmi hamda ularning manbasi, to‘lovlar 
muddati, foiz stavkalarining foydalanilishi va ularning harakati 
kiradi. Ta’minlangan va yuqori riskli kreditlarni uzoq va qisqa 
muddatlarda joylashtirish, shuningdek kreditlash hajmi daromad 
qo‘yilmalarni aniqlaydi. Foiz marjasining hajmiga kredit qo‘yil-
malari va ularning to‘lov vaqtlari bo‘yicha manbasi nisbati, 
shuningdek foiz stavkalarini ko‘rib chiqish muddatlari ta’sir qiladi. 
5.3. Foizlarning o‘rtacha qiymatlari 
Moliyaviy operatsiyalarda keng qo‘llaniladigan o‘rtacha qiymat-
larning ayrim turlarini ko‘rib chiqamiz. O‘rtacha qiymatlar mavjud 

110
axborotni kamaytirishga imkon beradi. Masalan, agar sanoatda n 
kishi ishlasa va har bir xodim bo‘yicha uning daromadlari 𝜶
i
, 
(i =1, 
n) to‘g‘risida ma’lumot bo‘lsa, u holda o‘rta arifmetik deb ataluvchi 
qiymatni hisoblash yo‘li bilan tarmoqlar bo‘yicha o‘rtacha ish haqini 
aniqlash mumkin: 
𝛼 =
∑
(5.3.1) 
Bundan tashqari, o‘rta geometrik kabi kattalikdan ham 
foydalanish mumkin. Masalan, 
n
yilning har biri uchun 
α
i
inflatsiya 
indekslari bo‘yicha ma’lumot mavjud deb faraz qilaylik (i =1, n). 
α
i
i-
yil oxiridagi narx darajasining yil boshidagi narx darajasiga nisbati 
bo‘lganligi bois, butun 
n
yil mobaynida daraja 
(α
1
, α
2
… , α
n
) 
marta 
oshadi. Shuning uchun narxlarning o‘rtacha yillik indeksini aniqlash 
uchun o‘rta geometrikdan foydalanish yaxshiroq: 
𝛼 =
𝛼 𝛼 ∗ … … ∗ 𝛼 (5.3.2) 
O‘rta garmonik deb ataladigan yana bir o‘rtacha kattalikni qayd 
qilamiz va u quyidagiga teng: 
𝛼
=
⋯
(5.3.3) 
Tahlil shuni ko‘rsatadiki:
𝛼
≥
𝛼 , 𝛼
≥
𝛼
, 𝛼
≤
𝜎 , 
Bu yerda 
𝝈
𝜶
– 
o‘rta kvadratik qiymat
. 
5.3.1-misol. 1, 2 va 3-yil mobaynida narxlar 30% ga oshgan, 4 va 
5-yil ichida 45% ga kamaygan bo‘lsin. O‘rta arifmetik yordamida 
olingan 5 yil uchun narxning o‘rtacha yillik o‘zgarishi quyidagini 
tashkil etadi: 
𝛼 =
30 + 30 + 30 − 45 − 45
5
= 0 % 
narxlarning o‘rta geometrik o‘zgarishi esa quyidagicha: 
𝛼 =
1,3 ∗ 1,3 ∗ 1.3 ∗ 0.55 ∗ 0.55 − 1 ∗ 100%=-7,85%
Besh yil mobaynida narxlar darajasi chindan ham pasayganligi 
bois shunday xulosa qilish mumkinki, ketma-ket yillar qatori uchun 
narxlarning o‘rtacha indeksini aniqlashda o‘rta geometrik qiymatni 
qo‘llash maqsadga muvofiq
. 
Boshqa bir misolni ko‘rib chiqamiz. Muomalada 
n
naqd so‘m 
mavjud bo‘lsin va 
t
i
, (i =1, n) 
i-so‘m
bir odamning tasarrufida bo‘lgan 

111
o‘rtacha vaqt. Har bir so‘m bir odam tasarrufida bo‘lgan o‘rtacha vaqt 
quyidagiga teng: 
𝑡̅ =
𝑡 + 𝑡 + ⋯ + 𝑡
𝑛
Boshqa yondashuvni ko‘rib chiqamiz. 
𝑲
𝒊
=
𝟏
𝒕
𝒊
formuladan 
foydalanib, har bir so‘mning aylanmasi sonini hisoblaymiz va 
aylanmalarning o‘rta arifmetigini topamiz: 
𝐾 =
𝐾 + 𝐾 + ⋯ + 𝐾
𝑛
Quyidagi formula bo‘yicha esa o‘rtacha vaqtni aniqlaymiz: 
𝑡̅ =
1
𝐾
=
𝑛
1
𝑡
+
1
𝑡
+ ⋯ +
1
𝑡
Ya’ni, biz so‘mning o‘rta garmonik aylanmasiga ega bo‘ldik. 
Agar naqd pullar ishtirokidagi bir yillik barcha operatsiyalarning 
umumiy hajmini 
V
deb olsak, u holda 
n
naqd pul massasi va 
operatsiyalar hajmi o‘rtasidagi munosabat quyidagicha ko‘rinish 
oladi
: 
𝑛 = 𝑡̅ ∗ 𝑉, bu yerda 𝑉 = 𝐾 + 𝐾 + ⋯ + 𝐾
Tahlillar shuni ko‘rsatdiki, o‘rta arifmetik sifatida hisoblangan 
o‘rtacha vaqt o‘rta garmonik sifatida hisoblangan o‘rtacha vaqtning 
oshirilgan bahosidir. 
5.4. O‘zgaruvchan foiz stavkasi 
Amaliyotda kredit berilgan muddat mobaynida foiz stavkasi 
o‘zgarishi mumkin bo‘lgan vaziyat ham kuzatilishi mumkin. 
5.4.1-misol. Mamlakatdagi real iqtisodiy vaziyatni hisobga olgan 
holda, bank bir yilga 10 mln sh.b. miqdorida kredit berish uchun 
quyidagi shartlarni qo‘ydi: dastlabki 60 kun uchun kredit foizi 20% 
ni tashkil qiladi; keyingi 60 kun uchun 22%, keyingi 60 kun uchun 
24%, keyingi 60 kun uchun 26%, keyingi 60 kun uchun 28% va 
qolgan 65 kun uchun 30%.
Bankka qaytarilgan summani aniqlang. 
Agar t
1
– r
1 
kredit foizi qo‘llaniladigan kreditning 1-davri 
davomiyligi, r
2 
kredit foizi qo‘llaniladigan 2-davr davomiyligi t
2 
va 

112
hokazo bo‘lsa, u holda qaytariladigan summani quyidagicha aniqlash 
mumkin: 
𝑅 = 𝑅 1 + 𝑡
+ 𝑡
+. . . = 10 1 +
∗
+
∗
+
∗
+
∗
+
∗
+
∗
= 12,51 𝑚𝑙𝑛. 𝑠𝑜′𝑚 
5.4.2-misol. Tovarning narxi 40% ga, keyin yana 25% ga 
kamaydi. Tovarning narxi boshlang‘ich narxga nisbatan necha foizga 
kamaygan? 
Pasayish foizlari r
1
= 40% va r
2
= 25% ga teng bo‘lgani uchun, 
pasayish indeksi i
1
= 0,4 va i
2
= 0,25 ni tashkil qiladi. Tovarning yangi 
qiymati (1 - 0,4)(1 - 0,25) = 0,45 ni yoki eski narxning 45% ini tashkil 
qiladi, shuning uchun tovar narxi 100 – 45 = 55% ga kamaydi. 
5.4.3-misol. Birinchi oyda tovar narxi 25% ga oshdi va ikkinchi 
oyda avvalgi darajasiga qaytdi. Tovarning yangi narxi necha foizga 
kamaydi? 
Agar tovar narxi 100 sh.b. bo‘lsa, qimmatlashgandan so‘ng uning 
narxi 100*(1+0,25) = 125 sh.b. bo‘lgan, keyin esa arzonlagandan 
so‘ng yana 100 sh.b. bo‘lib qolgan, ya’ni, uning narxi 𝟏 −
𝟏𝟎𝟎
𝟏𝟐𝟓
∗
𝟏𝟎𝟎% = 𝟐𝟎% ga kamaygan.
5.4.4-misol. Bir yil mobaynida tovarning so‘mdagi narxi 500% 
ga, xuddi shu tovarning dollardagi narxi esa 20% ga oshdi. Dollarning 
so‘mga nisbatan kursi necha foizga o‘zgargan? 
Tovar narxi R so‘m, keyin esa (6R) so‘m, ya’ni, uning qiymati 
500% yoki 6 martaga oshgan deb olsak, u holda dollar ekvivalentida 
tovar avval D $, keyin esa (1,2D) $ bo‘lgan.
Ayonki, inflatsiyaga qadar dollarning so‘mga nisbatan kursi 
𝑹
𝑫
ni, 
inflatsiyadan so‘ng 
𝟔𝑹
𝟏,𝟐𝑫
=
𝟓𝑹
𝑫
ni tashkil qilgan. O‘z navbatida, 
dollarning so‘mga nisbatan kursi 
𝟓𝑹
𝑫
∗𝟏𝟎𝟎%
𝑹
𝑫
= 500% ni tashkil qilgan 
yoki 400 foizga oshgan. 

113
5.5. Foiz stavkalari riski 
Moliya bozorida foiz stavkalari darajasining o‘zgarishi unda 
muomala qilayotgan obligatsiyalar narxida tebranishlarni keltirib 
chiqaradi, buning ustiga, foiz stavkalarining oshishi narxlar 
pasayishiga va obligatsiyalar egalari zarar ko‘rishiga sabab bo‘ladi. 
Foiz stavkalarining o‘zgarishi bilan bog‘liq investitsiyalash riski foiz 
stavkalari riski deb ataladi. 
Har qanday moliyaviy aktiv: aksiyalar, obligatsiyalar, jismoniy 
aktivlar (ko‘chmas mulk, uskunalar) va boshqalarning qiymati shu 
aktiv bilan bog‘liq to‘lovlar oqimining joriy qiymati sifatida 
ta’riflanadi. Obligatsiyalar uchun to‘lovlar oqimi kupon foizlaridan 
to‘lovlar va nominal qiymatdan qoplashdan iborat oddiy rentani 
o‘zida aks ettiradi. Bu holatda obligatsiyalarning joriy qiymati 
shunday rentaning joriy qiymatiga teng. 
i – joriy bozor foiz stavkasi, P – obligatsiyalarning nominal 
qiymati, k – kupon foiz stavkasi, K = P·k 
– 
kupon to‘lovlari qiymati, 
P
t
– 
obligatsiyalarning joriy bozor qiymati, 
t –
obligatsiyalarni 
to‘lashgacha bo‘lgan muddat bo‘lsin. 
Obligatsiyalarning joriy bozor qiymati formulasini hosil qilish 
uchun to‘lov diagrammasini tuzamiz (5.5.1-rasm). 
5.5.1-rasm. Obligatsiyalarning joriy bozor qiymati
formulasini hosil qilish uchun to‘lov diagrammasi 

114
Chap ustunni hisoblagan holda quyidagiga ega bo‘lamiz: 
𝑃 =
+
(
)
+. … . +
(
)
+
(
)
yoki 
𝑃 =
(
)
∗ 𝐾 + (1 + 𝑖) 𝑃 (5.5.1) 
Ushbu qiymat nominal qiymatiga teng bo‘lishi uchun quyidagi 
tenglik bajarilishi zarur: 
𝑃 =
1 − (1 + 𝑖)
𝑖
∗ 𝐾 + (1 + 𝑖) 𝑃 
yoki (1 − (1 + 𝑖) )𝑃 = (1 − (1 − 𝑖) )
Bundan
K = P
i
yoki P
i
= P
k
, ya’ni i = k.
Bu esa, agar kupon stavkasi bozor foiz stavkasiga teng bo‘lsa, u 
holda obligatsiya narxi nominal qiymatga tengligini anglatadi. 
Obligatsiyalarni asoslangan holda tanlash uchun ularning 
daromadliligi haqida ma’lumotlarni solishtirish yetarli emas. 
Obligatsiyalar muddati bilan bog‘liq riskni ham qandaydir yo‘l bilan 
baholash kerak – muddat qancha ko‘p bo‘lsa, risk ham shuncha 
yuqori bo‘ladi. Biroq muddatlarni bevosita taqqoslash to‘g‘ri 
xulosalarga olib kelmaydi, chunki bunda daromadning vaqt bo‘yicha 
taqsimotiga xos xususiyatlar hisobga olinmaydi. Ayni bir muddat 
uchun nol kuponli obligatsiyalar davriy foiz to‘lovlari mavjud 
bo‘lgan obligatsiyalarga nisbatan riski ko‘proq ekanligi tushunarli. 
Risklilik darajasi nuqtayi nazaridan obligatsiyalarni tavsiflash uchun 
o‘rtacha muddat qo‘llaniladi. 
Ushbu ko‘rsatkich obligatsiyalar bo‘yicha barcha to‘lovlar 
muddatlarini o‘rta hisoblangan arifmetik kattalik ko‘rinishida 
umumlashtiradi. Solishtirma tarzida to‘lovlar summasi olinadi. 
Boshqacha aytganda, to‘lov summasi qancha katta bo‘lsa, mutanosib 
muddat o‘rtacha muddatga shuncha katta ta’sir ko‘rsatadi. 
Yillik kupon to‘lovi va nominalni qaytarish bilan obligatsiyalar 
uchun muddat oxirida quyidagini hosil qilamiz: 
𝑇 =
∑
∑
=
∑
, 𝑡 = 1,2, … , 𝑡. (5.5.2) 
bu yerda, 
T – 
o‘rtacha muddat; 
t
i
–
yilda kuponlar bo‘yicha to‘lov muddatlari; 

115
S
i
– 
to‘lov summasi; 
t –
obligatsiyaning umumiy muddati. 
t
i 
= 1, 2, … , t ekanini hisobga olgan holda 
𝑡 =
𝑡(𝑡 + 1)
2
o‘rtacha muddat uchun hisoblash formulasini hosil qilamiz: 
𝑇 =
( (
)
)
(
)
(5.5.3)
Kupon daromadi to‘lanadigan obligatsiyalar uchun 
T < t
. (
5.5.3
) 
formuladan 
k
kupon foizi qancha ko‘p bo‘lsa, o‘rtacha muddat 
shuncha kam bo‘lishi kelib chiqadi. Nol kuponli obligatsiyalar uchun
T = t
. 
5.5.1-misol. Yiliga bir marta 8% me’yor bo‘yicha foiz 
to‘lanadigan olti yil muddatli obligatsiya 95 sh.b. kurs bo‘yicha xarid 
qilingan. 
(
5.5.3
) formuladan foydalanib o‘rtacha muddatni topamiz: 
𝑇 =
6(0.08(6 + 1) + 2)
2(0.08 ∗ 6 + 1)
= 5,19
(
5.5.2
) formulaning suratida obligatsiyalar bo‘yicha kredit 
xizmatlarining to‘liq hajmi ko‘rsatilgan – barcha kutilgan tushumlar 
mutanosib muddatlarga ko‘paytirilgan. O‘rtacha muddat obligatsiya 
muddatidagi vaqtni ko‘rsatib, bu kredit xizmatlari hajmini 
tenglashtiradi. O‘rtacha muddatgacha bo‘lgan kredit xizmatlarining 
summasi shu vaqtdan keyingi kredit xizmatlariga teng: 
∑ 𝑟 𝑆 = ∑ 𝑟 𝑆 (5.5.4)
Bu yerda r
i
, r
k
– to‘lov sanasidan o‘rtacha muddatgacha vaqt 
oralig‘i (i – o‘rtacha muddatgacha, k – shu muddatdan keyin amalga 
oshiriladigan to‘lovlar). 
O‘z navbatida, 5.19 yildan so‘ng ko‘rsatilgan kredit xizmatlari 
hajmi bilan qolgan muddat uchun kredit xizmatlari teng. O‘rta 
muddat analogi sifatida vaqt bo‘yicha to‘lovlarning muvozanat 
nuqtasi xizmat qilishi mumkin. Bundan, o‘rtacha muddat qancha kam 
bo‘lsa, obligatsiya egasi shuncha tez fursatda undan foyda olishini, 
o‘z navbatida, risk shuncha kam bo‘lishini tushunib olish mumkin. 
Shuning uchun obligatsiyalarni taqqoslaganda, o‘rtacha muddati kam 
bo‘lganlarni afzal ko‘rish lozim. 

116
5.5.2-misol. Nominal qiymati 1000 sh.b. bo‘lgan 1 yil va 10 yil 
muddatli ikkita 15 foizli kupon obligatsiya bor. 
Turli joriy bozor stavkalari uchun obligatsiyalarning bozor nar-
xini ko‘rib chiqamiz. Buning uchun (
5.5.1
) formuladan foydalanamiz 
va hisoblash natijalarini 5.5.1-jadvalda umumlashtiramiz. 
5.5.1-jadval
Uzoq va qisqa muddatli obligatsiyalar narxining bozor 
stavkasiga bog‘liqligi (sh.b) 
Joriy bozor stavkasi 
Obligatsiyalar narxi 
Muddati 1 yil 
Muddati 10 yil 
5% 
1095,26 
1772,16 
10% 
1045,46 
1307,22 
15% 
1000,00 
1000,00 
20% 
958,33 
790,38 
25% 
920,00 
642,98 
5.5.1-jadval ma’lumotlarini 5.5.1-rasmda grafik tarzda 
tasvirlaymiz
. 
5.5.1-rasmda ko‘rinib turibdiki, uzoq muddatli obligatsiyalar 
narxi qisqa muddatli obligatsiyalarga qaraganda bozor stavkasi 
o‘zgarishiga ancha ta’sirchan, chunki obligatsiyaning bozor narxi 
obligatsiya daromadliligi joriy bozor stavkasiga teng bo‘ladigan 
darajada o‘rnatiladi. 
5.5.1-rasm. Bozor stavkasini uzoq va qisqa muddatli
obligatsiyalar narxiga ta’siri 

117
Shunday qilib, bozor stavkasi 15% dan 20% gacha ortganda, 15% 
lik kupon obligatsiya egasi qaytarish muddati 1 yil bo‘lganda bir 
marta, 10 yil bo‘lganda 10 marta nominalning 5% ini yo‘qotadi. O‘z 
navbatida, stavka oshgan zahoti obligatsiya sotilsa, uning egasi 
kelgusi zararlarning joriy qiymati uchun nominal qiymatdan kamroq 
narxga umid qilishi mumkin. 
Masalan, 1 yil muddatli obligatsiya uchun zararning joriy qiymati 
quyidagiga teng: 
,
∗
,
=
,
= 41,67 sh.b 
qaytarish muddati 10 yil bo‘lgan obligatsiya uchun esa 
50
1,2
+
50
(1,2)
+
50
(1,2)
+ … . +
50
(1,2)
= 41,67 + 34,72+. … + 8,08
= 50 ∗
1 − (1,2)
0.2
= 209,62 𝑠ℎ. 𝑏 
Bu yig‘indida birinchi qo‘shiluvchi birinchi yil uchun, ikkinchisi 
– ikkinchi yil uchun va oxirgisi – o‘ninchi yil uchun zararlarga javob 
beradi. Birinchi holda obligatsiya narxi 1000 – 41,67 = 958,33 sh.b., 
ikkinchi holda esa 1000 – 209,62 = 790,38 sh.b. 
Shu tariqa, boshqa barcha teng sharoitlarda foiz stavkalari riski 
uzoq muddatli obligatsiyalar uchun yuqoriroqdir. 
Ta’kidlash joizki, qisqa muddatli obligatsiyalar bo‘yicha foiz 
stavkalari riski uzoq muddatli obligatsiyalar bo‘yicha foiz stavkalari 
riskidan kamroq bo‘lishiga qaramay, qayta investitsiyalash riski, 
ya’ni, qayta investitsiyalash paytida daromadlarni kamaytirish riski 
aynan qisqa muddatli obligatsiyalar uchun yuqoridir. Darhaqiqat, 
bozor foiz stavkasi 15% dan 10% gacha tushirilsa, qaytarishda 
olingan 1 yil muddatli 15% lik kuponli obligatsiya faqat 10% bilan 
qayta investitsiyalanishi mumkin, ayni vaqtda o‘n yillik obligatsiya 
o‘n yil davomida 15% lik daromadlilikni ta’minlaydi, ya’ni, birinchi 
holda obligatsiya egasi har yili nominal qiymatning 5% ini yo‘qotadi. 
Nazorat savollari 
1. Foiz riskini keltirib chiqaruvchi sabablarni ayting. 

118
2. Foiz stavkalarini o‘zgarishi qanday risk turlarini keltirib 
chiqaradi? 
3. Foiz stavkalari darajasiga ta’sir ko‘rsatuvchi sabablarni 
sanang. 
4. Foizlar bilan operatsiyalar deganda nimani tushunasiz? 
5. Fiksirlangan foiz stavkalari uchun kapitalning oshirilgan 
qiymatining t muddatga bog‘liqligini tushuntirib bering. 
6. Uzluksiz foiz formulasi amaliyotda qo‘llaniladimi? 
7. Foiz marjasi nima? 
8. Foizlarning o‘rtacha qiymatlarini hisoblashda qanday usullar-
dan foydalaniladi. 
9. O‘rta garmonik qiymatni hisoblash formulasini yozib bering. 
10. Foiz stavkalari riski deganda nimani tushunasiz? 
Test 
1. Foiz stavkalari darajasining o‘zgarishi natijasida moliyaviy 
yo‘qotishlar ehtimoli nima deb ataladi. 
A) investitsiya riski; 
B) inflatsiya riski; 
C) kredit riski; 
D) foiz riski. 
2. Daromad keltiruvchi aktivlar bo‘yicha foiz daromadlar bilan 
kredit tashkilotining majburiyatlari bo‘yicha foizli xarajatlari 
o‘rtasidagi farq ......... deb ataladi. 
A) foiz marjasi; 
B) foizli daromad; 
C) foizli xarajat. 
D) foiz qoplamasi. 
3. Olinayotgan mablag‘lar bo‘yicha va’da qilinayotgan 
daromadlik stavkasi nima deb ataladi. 
A) daromad stavkasi; 
B) marja stavkasi; 
C) foiz stavkasi; 
D) moliyaviy dastak. 
4. Uzluksiz foiz formulasi berilgan javobni ko‘rsating. 
A) R = R(1 + i) ; 

119
B) R = R 1 +
∗
; 
C) R = R ∗ e ; 
D) R = R(1 + i ∗ n). 
5. Foiz stavkalari farqlanishiga ta’sir qiluvchi omillar to‘g‘ri 
ko‘rsatilgan javobni belgilang. 
A) moliyaviy majburiyatlarning bajarishgacha bo‘lgan vaqt, 
soliqqa tortish; 
B) majburiyatlarni bajarmaslik riski, moliyaviy majburiyatlar 
likvidligi; 
C) aktivlar bilan ta’minlanganligi, shartnomaga tanlash huquqi 
kiritilganligi; 
D) barcha javoblar to‘g‘ri. 
6. Foiz stavkalarining o‘zgarishi bilan bog‘liq investitsiyalash 
riski nima deb ataladi. 
A) daromad stavkasi riski; 
B) foiz stavkasi riski; 
C) kredit stavkasi riski; 
D) foiz riski. 
7. Agar 1000 $ ni yillik 8 foiz bilan 6 oyga joylashtirsangiz, u 
holda oddiy stavka bo‘yicha hisoblangan foizlar miqdorini aniqlang. 
A) 60 $; 
B) 70 $; 
C) 40 $; 
D) 1040 $. 
8. 200,0 ming $ summani 12 % yillik stavka bo‘yicha uzluksiz 
va oylik foiz hisoblashda 3 yil uchun oshirilgan qiymatlar orasidagi 
farqni aniqlang. 
A) 512 $; 
B) 304 $; 
C) 602 $; 
D) 571 $. 
9.
= 𝛼 𝛼 ∗ … … ∗ 𝛼 ushbu formula orqali qanday kat-
talik aniqlanadi? 
A) o‘rta arifmetik qiymat; 
B) o‘rta geometrik qiymat; 

120
C) o‘rta garmonik qiymat; 
D) o‘rta kvadratik qiymat. 
10. Tovarning narxi 30% ga, keyin yana 20% ga kamaydi. Tovar-
ning narxi boshlang‘ich narxga nisbatan necha foizga kamaygan? 
A) 56 %; 
B) 50 %; 
C) 60 %; 
D) 44%. 

121
VI BOB. INFLATSIYA RISKI 
6.1. Inflatsiya riski tushunchasi va uning mazmun-mohiyati 
Inflatsiya makroiqtisodiy beqarorlikning ko‘rinishlaridan biri 
bo‘lib, hozirgi davrda barcha mamlakatlar uchun umumiy bo‘lgan 
holat hisoblanadi.
“Inflatsiya” - atamasi (lotincha “inflation” – shishmoq, kengay-
moq) ilk bora Shimoliy Amerikada 1861-1865-yillardagi fuqarolar 
urushi davrida qo‘llanilib, muomalada qog‘oz pullarning haddan 
ortiq ko‘payib ketishini ifodalagan. 
Iqtisodiy adabiyotlarda esa bu atama XX asrda, birinchi jahon 
urushidan keyin keng tarqaldi. Inflatsiya tushunchasi juda serqirra 
bo‘lib, iqtisodiy adabiyotlarda uning ko‘plab izohlari mavjud. 
Ma’lumki, inflatsiya darajasiga asosan omonatchilar, xoh u yuridik 
shaxs bo‘lsin, xoh u jismoniy shaxs bo‘lsin, o‘zlarining vaqtincha 
bo‘sh pul mablag‘larini tez sur’atlarda hamda katta daromad kelti-
radigan sohalarga yo‘naltirish orqali ta’sir etadilar. Agarda mamla-
katdagi inflatsiya darajasi yuqori sur’atda bo‘lsa omonatchilar o‘z 
mablag‘larini turar-joy, xorijiy valuta, oltin, avtomobillar sotib 
olishga harakat qiladilar hamda ular tijorat banklarining xizmatidan 
voz kechadilar. 
Inflatsiya – bu pul massasining tovar aylanmasi ehtiyojlariga 
nisbatan ortib ketishi natijasida pul birligining qadrsizlanishi va 
shunga mos ravishda tovar narxlarining o‘sishidir.
Inflatsiya bozor xo‘jaligining har xil sohalarida takror ishlab 
chiqarish nomutanosibliklari tug‘diradigan murakkab ijtimoiy-
iqtisodiy hodisadir. Biroq, shuni ham nazarda tutish kerakki, alohida 
tovar bozorlaridagi talab va taklif nisbatining har qanday buzilishi 
ham inflatsiyani keltirib chiqaravermaydi. Shuningdek, iqtisodiyot-
dagi davriy o‘zgarishlar, masalan, talabning mavsum bilan bog‘liq 
holda oshishi yoki tabiiy ofatlar natijasida tovarlarga talabning 
kuchayishi keltirib chiqargan narxlarning o‘sishi inflatsiyani 
anglatmaydi.

122
Inflatsiya riski - bu inflatsiyaning o‘sishi natijasida olinadigan 
pul shaklidagi daromadlarning qadrsizlanishidir. 
Bunda tadbirkorlar sezilarli darajada moliyaviy yo‘qotishlarga 
duchor bo‘ladilar. Inflatsiya risklari tashqi risk hisoblanib, unga ta’sir 
qilish imkoniyatlari juda kichik bo‘ladi.
Inflatsion risk moliyaviy risklarni tarkibiy qismi bo‘lib, boshqa 
risklardan ajratilgan tartibda bo‘lishiga qaramay investitsion, bank, 
valuta va boshqa risklar bilan ham uzviy bog‘liqdir. 
Inflatsion risklarning yuzaga kelishning asosiy sabablari bo‘lib 
quydagilar hisoblanadi: 
- milliy iqtisodiyot ayrim sohalari o‘rtasidagi nomutanosibliklar; 
- jamg‘arma va iste’mol o‘rtasidagi nomutanosibliklar;
- talab va taklif orasidagi nomutanosibliklar; 
- davlat daromadlari va xarajatlari orasidagi nomutanosibliklar. 
Valutalarning xarid qobiliyatlari bo‘yicha ularning o‘zaro nisbati 
o‘zida qiymat qonunini aks ettirib, valuta kursini aniqlash vositasidir. 
Shu sababli valuta kursiga inflatsiya sur’atlari ta’sir ko‘rsatadi. 
Mamlakatda inflatsiya darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, milliy valuta 
kursi shunchalik past bo‘ladi. Inflatsiya oqibatida pul qadrsizlanishi 
mamlakatda pulning xarid qobiliyatining pasayishiga va inflatsiya 
sur’atlari nisbatan past mamlakatlarning valutalari kursidan tushib 
ketishiga sabab bo‘ladi.
Inflatsya riski iste’mol narxlarini o‘sishi va xarid qilib olish 
qobilatining passayishi natijasida investitsiya daromadliligini 
kamaytiradi. 
Inflatsion risklar ko‘zda tutilmagan moliyaviy yo‘qotishlar 
paydo bo‘lish ehtimoli bilan xarakterlanganligi uchun, uning 
darajasini baholashda investitsiyalashdan ko‘zda tutilayotgan 
daromadning o‘rtacha yoki hisob miqdoridan chetlanishi aniqlanadi. 
Shuning uchun investitsion risklarni baholash ko‘zda tutilayotgan 
daromadlar va ularni yo‘qotish ehtimolini baholash bilan bog‘liq. 
6.2. Inflatsiya riskini baholash, inflatsiya darajasi va foiz 
stavkasining inflatsiya darajasi bilan o‘zaro bog‘liqligi 
Inflatsiya riskini baholashda ikkita tushunchadan foydalaniladi: 
1) inflatsiya darajasi; 

123
2) inflatsiya indeksi. 
Inflatsiya darajasi – o‘rganilayotgan davr ichida narxlar qancha 
foizga o‘zgarganligini bildiradi, ya’ni bahoning o‘sish sur’atini 
ko‘rsatadi:
𝑖 =
∗ 100% (6.2.1) 
bu yerda: 𝒊
𝒅
– inflatsiya darajasi; 
N– summa (tovarning davr boshidagi bahosi); 
𝜟𝑵 – joriy narx bilan oldingi narx orasidagi farq. 
Inflatsiya indeksi - o‘rganilayotgan davr ichida narxlar necha 
martaga oshganligini ko‘rsatadi: 
𝐼 = 𝑖 + 1 yoki 𝐼 =
(6.2.2) 
Agar o‘rganilayotgan muddat bir nechta davrga (n ta davr) 
bo‘linsa, har bir davrdagi inflatsiya darajasi orqali aniqlandi: 
𝐼 = (1 + 𝑖 ) ∗ (1 + 𝑖 ) ∗ … … … .∗ (1 + 𝑖 ) (6.2.3) 
Agar o‘rganilayotgan muddat bir xil davrga (n ta davr) bo‘lib, har 
bir davrdagi inflatsiya darajasi bir xil bo‘lsa, inflatsiya indeksi 
quydagicha aniqlandi: 
𝐼 = (1 + 𝑖 ) (6.2.4) 
Bundan kelib chiqib, inflatsiyaning umumiy darajasi quydagicha 
aniqlanadi: 
𝑖 = 𝐼 −1 (6.2.5) 
Umum qabul qilingan tartibga ko‘ra, turli davrdagi iqtisodiy 
ko‘rsatkichlarni solishtirish uchun tovarlar, xizmatlar va aktivlar 
narxlari inflatsiya darajasini hisobga olgan holda to‘g‘rilanishi yoki 
o‘zgartirilishi lozim. Shu bois, iqtisodchilar nominal narx nomini, 
ya’ni tovar va xizmatlarning “Price list”da ko‘rsatilgan narxini va 
pulning sotib olish qobiliyatini aks ettiruvchi real narxlarni alohida 
farqlashadi. 
Real va nominal narxlar farqlangani kabi, real va nominal foiz 
stavkalari ham farqlanadi. Misol uchun obligatsiya bo‘yicha nominal 
foiz stavkasi qarz oluvchi tomonidan va’da qilingan va siz bergan 
pulingiz evaziga olinadigan summadir. Real daromadlilik stavkasi – 
bu kreditor tomonidan ishlab topilgan hamda pulning sotib olish 
qobiliyati o‘zgarishi hisobga olingan holda to‘g‘rilangan yoki 

124
o‘zgartirilgan nominal foiz stavkasidir. Misol uchun, agar hisoblan-
gan nominal foiz stavkasi yillik 8%ni tashkil etsa-yu, inflatsiya 
darajasi ham 8%ga teng bo‘lsa, bu holda daromadlilikning real 
stavkasi nolga teng bo‘ladi.
Inflatsiya riski asosan, mamlakatda inflatsiya sur’atlari bilan 
belgilanadi, bu esa fuqarolarning jamg‘armalariga, shuningdek, 
qat’iy belgilangan daromadli qimmatli qog‘ozlarning qiymatiga 
salbiy ta’sir qiladi. 
Misol uchun, 25 yoshligingizda siz 200 sh.b.dagi mablag‘ni 
ajratib, yiliga 8% stavka bo‘yicha investitsiya qildingiz. Ushbu 
sarmoyaning – 200 sh.b. dan 60 yoshga to‘lganimizda R
t
= 200(1 + 
0,08)
35
= 2957 sh.b. ga ko‘payishi bizni quvontiradi. Biroq, siz 
bugungi kunda sotib oladigan narsalaringiz o‘sha vaqtga kelib ancha 
qimmatlashadi. Misol uchun, agar siz sotib olishni istagan barcha 
tovarlar va xizmatlar narxlari keyingi 35 yil ichida yiliga 8 foizga 
oshadigan bo‘lsa, sizning 2957 sh.b. mablag‘ingizga 200 sh.b.dan 
ko‘p bo‘lmagan miqdorda ularni sotib olishingiz mumkin bo‘ladi, 
ya’ni bugungi kunga kelib hech qanday yutuqqa ega bo‘lmaysiz. Shu 
sababli, uzoq muddatli investitsiyalar haqida juda to‘g‘ri qaror qabul 
qilish uchun siz foiz stavkasini va inflatsiya darajasini hisobga 
olishingiz kerak bo‘ladi. Oddiy aksiyalar, dividendlar doimiy 
qiymatga ega emas, ular inflatsiyadan sug‘urtalanadi, chunki uning 
stavkalarining o‘sishi bilan dividendlar to‘lanadigan foyda ham 
ko‘payib boradi. Bundan tashqari, inflatsiyaga qarshi sug‘urta 
qilishning samarali vositasi aksiyalar shaklida dividendlarni to‘lash 
hisoblanadi. Bank hisobvaraqlaridagi obligatsiya va jamg‘armalar 
oddiy aksiyalarga nisbatan kamroq daromad beradi, lekin bu yerda 
dastlabki sarmoyani yo‘qotish ehtimoli ham ancha past bo‘ladi. Shu 
bilan birga, investitsiyalarning barcha turlari bo‘yicha inflatsiya 
ta’siridan kelib chiqqan holda, pulning xarid qobiliyatini kamaytirish 
riski juda yuqori bo‘ladi. 
Foiz stavkasi bilan inflatsiya darajasining o‘zaro nisbatini 
hisobga olish uchun inflatsiyani hisobga olmagan holdagi u yoki bu 
valutada aks etgan nominal foiz stavkasi i
n
bilan nominalni inflatsiya 
darajasiga tuzatuvchi real foiz stavkasi i
r
bilan farqlash lozim. 

125
Daromadlilikning real stavkasi, nominal foiz stavkasi va in-
flatsiya darajasining nisbati aks etgan umumiy formula quyidagi 
ko‘rinishga ega: 
1 + 𝑖 =
1 +i
n
1 +i
d
(6.2.6) 
yoki, mos ravishda, 
𝑖 =
i
n
-i
d
1 +i
d
(6.2.7) 
bu yerda: i
r 
– daromadlilikning real stavkasi; 
i
n
– nominal foiz stavkasi; 
i
d 
- inflatsiya darajasi. 
Investor kiritgan har 100 so‘mga bir yildan so‘ng 108 so‘m oladi. 
Biroq bir yil avval 100 so‘mni tashkil etgan iste’mol savatchasi bu 
davr mobaynida 105 so‘mga teng bo‘ldi. Joriy davrda sotib olish 
mumkin bo‘lgan iste’mol savati tovarlariga qo‘llagan holda in-
vestorning 108 so‘mi qanday real qiymatga ega bo‘ladi? Bu savolga 
javob berish uchun, 108 so‘mni kelgusidagi iste’mol savati narxiga 
bo‘lish kerak bo‘ladi, ya’ni 108 so‘m : 105 so‘m = 1,02857 so‘m. 
Shunday qilib, xarid qilinmagan har bir iste’mol savati o‘rniga 
o‘zingiz investitsiya qilgan kapitalingiz uchun bir yildan so‘ng 
1,02857 
ekvivalentdagi 
savatni 
olasiz. 
Shunga 
ko‘ra, 
daromadlilikning real stavkasi yillik 2,857 %ni tashkil etadi. 
E’tibor bering, nominal ko‘rinishda ishonchli bo‘lgan, 
belgilangan daromadi bo‘lgan instrument real ko‘rinishda ma’lum 
darajada risk tashaydi. Misol uchun, faraz qilaylik, bank 
omonatchilarga risksiz dollarli yillik 8%li foiz stavkasini taklif 
qilmoqda. Ayni vaqtda kelajakdagi inflatsiya darajasi avvaldan 
noma’lumligi sababli, real ko‘rinishda pulni ushbu bank hisob 
raqamiga qo‘yish riskli bo‘ladi. 
Agar taxmin qilinayotgan inflatsiya darajasi yillik 5%ni tashkil 
etsa, daromadlilikning kutilayotgan real stavkasi yillik 2,857% 
bo‘ladi. Agarda inflatsiya darajasi 5%dan yuqori bo‘lsa, 
daromadlilikning real stavkasi yillik 2,857%dan kam bo‘ladi. 
Agar yillik foiz stavkalari (APR) nisbatini
uzluksiz foizlarni 
hisoblash bilan birga qo‘llasak, (6.2.7) ifoda quyidagi shaklni oladi: 
𝑖 = 𝑖 − 𝑖 (6.2.8) 

126
Shunday qilib, agar nominal APR yiliga 8% va inflatsiya darajasi 
6% bo‘lsa (uzluksiz hisoblashni hisobga olsak), haqiqiy foiz stavkasi 
uzluksiz hisoblanuvchi yillik i
r
= 8 - 6 = 2% ga teng bo‘ladi. 
Qat’iy belgilangan daromadli vosita nominal ifodada ishonchli, 
real ifodada esa ma’lum darajada riskka ega. Misol uchun, tasavvur 
qilaylik, bank sarmoyadorlarga 8 foizli risksiz yillik foiz stavkasini 
taklif qiladi. Kelajakda inflatsiya darajasi noma’lum ekanligi sababli, 
real qiymatda ushbu bank hisobvarag‘iga pul qo‘yish riskli bo‘ladi. 
Bunday holda kutilgan real daromad stavkasi quyidagicha 
bo‘ladi: 
𝑖 =
0,08 − 0,06
1 + 0,06
= 0,0189 
yoki yiliga 1,89%ni tashkil qiladi. Agar inflatsiya darajasi 6% dan 
yuqori bo‘lsa, real stavka 1,89% dan kam bo‘ladi. 
Shunday qilib, inflatsiya riski deb yuqori inflatsiya natijasida 
olingan daromad o‘sib borishiga qaraganda tezroq (xarid qilish 
qobiliyati nuqtayi nazaridan) qadrsizlanish riskiga aytiladi. Inflatsiya 
riskini minimallashtirish usullaridan biri, moliyaviy operatsiyalar 
bo‘yicha keladigan nominal daromadga inflatsiya mukofoti 
hajmining kiritilishi hisoblanadi. Inflatsiya sur’atlarining istiqbolini 
belgilash qiyin bo‘lsa, moliyaviy operatsiyalar bo‘yicha olinadigan 
real daromad hajmini ushbu moliyaviy operatsiyalar vaqtida amal 
qilgan valuta kursi bo‘yicha milliy valutaga qayta hisoblash orqali 
biron bir barqaror valutada hisob-kitob qilinishi mumkin. 
Zamonaviy sharoitda har bir sohada bir nechta yirik kompa-
niyalar hukmronlik qilmoqda, ular o‘zaro faoliyatlarini kelishgan 
holda bozor sharoitlarini belgilab berishadi. Bu ayniqsa, preyskurant 
narxlar tizimini o‘rnatish orqali narxlarni shakllantirishda o‘z aksini 
topgan. Har qanday sanoatning barcha yirik korxonalari yanada yirik 
kompaniyalar tomonidan belgilangan narxlarga moslanib oladilar. 
Kompaniyalar o‘rtasida narx darajasini belgilash va ularni yirik 
kompaniyalar tomonidan foyda olish istagi asosida shakllantirish 
narxlari darajasining doimiy ravishda oshishiga olib keladi. Ishlab 
chiqarish xarajatlarini hisobga olgan holda, foydasiga shunday 
ustama qo‘yiladiki, bu ko‘zda tutilgan ishlab chiqarish quvvati, ishlab 

127
chiqarish hajmi va mahsulot sotilishining maqsadli daromadini 
ta’minlashga imkon beradi. Monopoliyaning xarajatlari, shuningdek, 
to‘lanadigan soliqlarni ham o‘z ichiga oladi, bu esa narxlarning 
ko‘tarilishiga olib keladi. 
Inflatsiya mukofoti. Aytaylik, boshlang‘ich R summa muayyan 
muddat ichida belgilangan foiz stavkasida R
t
summaga aylanadi, 
inflatsiya sharoitida esa u boshqa foiz stavkasini talab qilgan holda 
R
α
summaga aylansin. 
α =
miqdor inflatsiya darajasi, I
k
= 1 + α miqdor esa 
inflatsiya indeksi ekanligidan, ya’ni α yillik inflatsiya darajasida n 
yildan keyin dastlabki qiymat 𝑅 = 𝑅(1 + α) ga aylanadi, bu esa 
boshlang‘ich R summasining α murakkab foiz stavkasiga oshib 
borishiga teng bo‘ladi.
6.2.1-misol. Narxlar har oyda 2 foizga oshib borsin deylik. 
Banklar va moliya kompaniyalari ko‘pincha mijozlarni riskli 
omonatlarga jalb qilishadi, masalan, inflatsiya darajasini 2% • 12 = 
24% hisoblash orqali yillik 25% li, bamisoli foyda keltiradi. Aslida 
esa, 12 oy mobaynida narxlar (1 + 0,02)
12
= 1,268 marta oshadi, ya’ni 
yillik inflatsiya sur’ati 1,268 - 1 = 0,268 yoki 26,8% ni tashkil etadi. 
Hisoblash shuni ko‘rsatadiki, yiliga 25% foiz stavkasi unchalik ham 
o‘ziga jalb qilmaydi hamda faqat inflatsiyadan yo‘qotishlarni 
minimallashtirish nuqtayi nazaridan ko‘rib chiqilishi mumkin. 
Agar kredit foizining oddiy yillik stavkasi i ga, inflatsiyani 
hisobga olgan kredit foizi stavkasi i
α
ga teng bo‘lsa, u holda bir 
tomondan 
𝑅 = 𝑅(1 + 𝑖 ) 
va boshqa tomondan, 𝑹
𝜶
= 𝑹(𝟏 + 𝒊)(𝟏 + 𝛂) ga teng bo‘ladi . 
𝑹(𝟏 + 𝒊
𝜶
) = 𝑹(𝟏 + 𝒊)(𝟏 + 𝛂) ekvivalentlik tenglamasidan 
quyidagi kelib chiqadi: 
𝑖 = 𝑖 + 𝛼 + 𝑖 ∗ 𝛼 (6.2.9) 
Bu I.Fisher formulasi deb atalib (𝜶 + 𝒊 ∗ 𝜶) summasi inflatsion 
yo‘qotishlarni bartaraf etish maqsadida real daromad stavkasiga 
qo‘shilishi kerak bo‘lgan qiymatdan iborat bo‘ladi. Bu miqdor 
inflatsiya mukofoti deb ataladi. 

128
Formula (6.2.9) daromadning real stavkasiga oddiygina 
inflatsiya sur’atini qo‘shgan holda inflatsiyani hisobga oluvchi foiz 
stavkasini hisoblaydigan keng tarqalgan xatoning oldini oladi, ya’ni 
agar i = 20 % va α= 10% bo‘lsa, inflatsiyani hisobga oluvchi foiz 
stavkasi i + α = 0,2 + 0,1 = 0,3 ni yoki 30% ni tashkil qiladi. Biroq, 
bu yerda 𝒊 ∗ 𝜶 = 𝟎, 𝟐 ∗ 𝟎, 𝟏 yoki 2% ga teng bo‘lgan boshqa 
qo‘shiluvchini kiritishimiz kerak bo‘ladi. O‘n minglab sh.b. ga 
ko‘paytirilgan bu ko‘paytma inflatsiya summasiga sezilarli 
qo‘shimcha qo‘shadi. 
Inflatsiyaning turli jarayonlarga ta’siri. Bu yerda qarzdorlar 
nima uchun kutilmagan inflatsiyadan yutishini muhokama qilish 
o‘rinlidir. Aytaylik, siz bankdan 10 ming sh.b. da mablag‘ oldingiz, 
bir yildan so‘ng qarzning asosiy miqdorini ham va yillik 8 % bilan 
foizini ham to‘lashingiz kerak. Agar inflatsiya darajasi yiliga 8 %ga 
belgilangan bo‘lsa, zayom bo‘yicha real foiz stavkasi nolga teng. 
Agar siz 10800 sh.b.dagi mablag‘ni qaytarib berishingiz kerak bo‘lsa 
ham, ushbu summaning real qiymati jami 10000 sh.b. dagi mablag‘ 
bo‘ladi. 800 sh.b.dagi foiz 10000 sh.b.dagi qarzning xarid qobiliyati 
pasayishini qoplaydi xolos. Boshqacha aytganda, qarzingizni 
«arzonlashgan» pul bilan to‘laysiz. Shuning uchun, zayom bo‘yicha 
foiz stavkasi oldindan belgilangan bo‘lsa, debitorlar kutilmagan 
inflatsiyadan mamnun, kreditorlar esa aksincha. 
Inflatsiyadan himoyalangan, depozit sertifikatlariga qilinadigan 
investitsiyalarni ko‘rib chiqamiz. Siz 10 sh.b.dagi mablag‘ni bir yilga 
quyidagi bironta sxema bilan investitsiya qilmoqchisiz: bir yil 
muddatga yillik 8% foiz stavkasi bilan oddiy depozit sertifikatini 
sotib olish yoki yillik inflatsiya darajasiga yillik 4% qo‘shib 
hisoblanadigan foizli depozit sertifikatini sotib olish. Kelgusi yil 
uchun inflatsiya darajasining istiqboliga qarab, riskli vaziyatlardan 
birini tanlash imkoni mavjud. Agar siz inflatsiya darajasi yiliga 3% 
ekanligiga ishonch hosil qilsangiz, real depozit sertifikati (ikkinchi 
sxema) bo‘yicha nominal foiz stavkasi faqat 7% ni tashkil etadi va 
siz, albatta, nominal depozit sertifikatini (birinchi sxema) tanlar 
edingiz. Biroq, siz inflatsiya darajasi yiliga 4% dan ortiqroq deb 
hisoblasangiz, u holda real depozit sertifikatini tanlagan bo‘lar 

129
edingiz, masalan, inflatsiya darajasi 5% bo‘lganda, real depozit 
sertifikati bo‘yicha nominal foiz stavkasi 9% ni tashkil etadi. 
Risklarni kamaytirish maqsadida uzoq muddatli omonatlarning 
turli variantlarini ko‘rib chiqishda inflatsiyani e’tiborga olish muhim 
ahamiyatga ega. Har yili ajratib qo‘yiladigan summa umumiy 
turmush tarzi bilan birga oshib boradi, sababi sizning daromadingiz 
ham hoynahoy oshib boradi. 
Aytaylik, farzandingiz 10 yoshda va siz universitetda o‘qishini 
ta’minlash uchun hisob ochishni rejalashtirmoqdasiz. Hozirda 
universitetda o‘qish uchun yillik to‘lov 5000 sh.b.dagi mablag‘ni 
tashkil etadi va yiliga 4% ga oshishi kutilmoqda. Siz bank 
hisobvarag‘iga 3500 sh.b. dagi mablag‘ni yiliga 6% stavkada 
qo‘ysangiz sakkiz yil ichida bo‘ladi: 
R = (1 + 0,06) • 3500 = 5578 sh. b. 
Bir qarashda bu 5578 sh.b.dagi summa birinchi yil uchun 
to‘lovni to‘lashga kifoya qiladi. Ammo o‘tmishda ta’lim olish narxi 
kamida inflatsiyaning umumiy darajasida oshgan edi. Agar inflatsiya 
yiliga 4% gacha ko‘tarilsa, universitetdagi birinchi o‘quv yili narxi 
quyidagicha bo‘ladi: 
K = (1 + 0,04) • 5000 = 6843 sh. b. 
Shunday qilib, sizning 5578 sh.b.dagi mablag‘ingiz o‘quv 
mashg‘ulotining birinchi yilini to‘lash uchun yetarli emas. 
Biz bu masalani boshqacha qilib qo‘yamiz. Agar 2% inflatsiya 
darajasidan oshadigan foiz stavkasini to‘lash shartlari asosida pul 
joylashtirish imkoniyatiga ega bo‘lsangiz, sakkiz yildan so‘ng 
o‘qishning birinchi yilini to‘lash uchun yetarlicha bo‘ladigan qancha 
mablag‘ni hozir qo‘yishingiz kerak bo‘ladi? 
Formulaga (6.2.8) asosan bizda real diskont stavkasi i
r
= 0,02 
mavjud. Demak, siz 5000 sh.b.ni yillik 2% ga sakkiz yil muddatga 
diskontlash yordamida keltirilgan qiymatni hisoblashingiz mumkin:
𝑅 =
(
,
)
= 4267 𝑠ℎ. 𝑏.
Ta’kidlash joyizki, real pul oqimlarini diskontlashda nominal 
foiz stavkasidan yoki nominal pul oqimlarini diskontlashda real foiz 
stavkasidan foydalanish mumkin emas.
Agar siz bankka 4267 sh.b. miqdorida mablag‘ bersangiz, bu siz 
uchun qiyin, shunda sakkiz yildan keyin o‘qishning birinchi yilini 

130
to‘lash uchun yetarlicha mablag‘ to‘plash maqsadida har yili sakkiz 
yil davomida pulingizni teng miqdorda (real qiymatda) qo‘yishingiz 
mumkin bo‘ladi. Agar siz har yili pulingiz uchun 2% miqdoridagi real 
foiz stavkasini olishingizga amin bo‘lsangiz, qanday summani har 
yili ajratishingiz kerak bo‘ladi? Inflatsiya darajasi 4 foizga oshsa, har 
yili hisobvarag‘iga aniq qancha pul qo‘yishingiz kerak bo‘ladi? 
Ushbu savollarga javob topish uchun doimiy real to‘lovlarni va 
real foiz stavkasini hisobga olish kerak. 
𝑆 =
(
(
) )
(
)
ushbu formula orqali S
n
= 5000 sh.b., R = 0, i = 
0,02 va t = 8 ga teng bo‘lganda joriy xarid quvvatini topib olamiz: 
𝑆 =
𝑖(𝑆 − 𝑅(1 + 𝑖) )
(1 + 𝑖) − 1
=
5000 ∗ 0,02
1,08 − 1
= 582,55 
Shunday qilib, yillik omonat miqdori bugungi kunda 582,55 sh.b. 
miqdoridagi xarid quvvatiga muvofiq bo‘lishi kerak. 
Yiliga 4% inflatsiya darajasida har yili hisobvaraqqa qo‘yila-
digan real miqdor quyidagi 6.2.1-jadvalda keltirilgan.
6.2.1- jadval 
Nominal va real annuitet 
To‘lovlar soni 
Real to‘lov 
Inflatsiya koef-
fitsiyenti 
Nominal to‘lov 
1 
582,55 sh.b 
1,04 
605,85 sh.b 
2 
582,55 sh.b 
1,04
630,08 sh.b 
3 
582,55 sh.b 
1,04
655,29 sh.b 
4 
582,55 sh.b 
1,04
681,50 sh.b 
5 
582,55 sh.b 
1,04
708,76 sh.b 
6 
582,55 sh.b 
1,04
737,11 sh.b 
7 
582,55 sh.b 
1,04
766,60 sh,b 
8 
582,55 sh.b 
1,04
797,26 sh.b 
Ushbu jamg‘arma rejasiga binoan, har yili hisobvaraqqa kelib 
tushgan nominal summa joriy inflatsiya darajasiga muvofiq 
tuzatilishi kerak. Natijada, sakkiz yil ichida hisobvaraqda to‘plangan 
mablag‘lar o‘qishga pul to‘lash uchun yetarli bo‘ladi. Shunday qilib, 
agar inflatsiya darajasi yiliga 4 %ga oshsa, sakkiz yil ichida 

131
hisobvaraqdagi nominal summa 5000 • 1,04
8
= 6843 sh.b.gacha 
o‘sishi kerak. Sakkiz yildan keyin kerak bo‘ladigan zarur o‘qish 
uchun to‘lov summasi real miqdorda 5000 sh.b. ni, nominalda esa - 
6843 sh.b.ni tashkil qiladi. 
Inflatsiya darajasi yiliga 4% miqdorida belgilanishi sharti bilan 
kelgusidagi qiymat 6843 sh.b.ni tashkil etishiga ishonch hosil qilish 
maqsadida biz nominal pul oqimlarining kelgusidagi qiymatini 6.2.2- 
jadvalning oxirgi ustunida hisoblashimiz mumkin.
6.2.2-jadval 
Real annuitetning nominal kelgusi qiymatini hisoblash 
To‘lovlar 
soni 
Real to‘lov 
Nominal 
to‘lov 
Kelgusi 
qiymat koef-
fitsiyenti 
Nominal 
kelgusi 
qiymat 
1 
582,55 sh.b 
605,85 sh.b 
∗ 1,0608
915,86 sh.b. 
2 
582,55 sh.b 
630,08 sh.b 
∗ 1,0608
897,88 sh.b. 
3 
582,55 sh.b 
655,29 sh.b 
∗ 1,0608
880,28 sh.b. 
4 
582,55 sh.b 
681,50 sh.b 
∗ 1,0608
862,98 sh.b. 
5 
582,55 sh.b 
708,76 sh.b 
∗ 1,0608
846,09 sh.b. 
6 
582,55 sh.b 
737,11 sh.b 
∗ 1,0608
829,49 sh.b. 
7 
582,55 sh.b 
766,60 sh,b 
*1,0608 
813,16 sh.b 
8 
582,55 sh.b 
797,26 sh.b 
∗ 1 
797,26 sh.b. 
Yakuniy nominal kelgusi qiymat 6843 sh.b. 
Biz nisbatdan (6.2.6) shuni topamiz: 
𝑖 = 𝑖 + 𝛼 + 𝑖 ∗ 𝛼 (6.2.10) 
shundan 𝑖 = 0,02 + 0,04 + 0,02 ∗ 0,04.
6.2.2-jadvalda ko‘rsatilganidek nominal foiz stavkasida (6,08%) 
nominal yillik to‘lov miqdorini hisoblash orqali biz umumiy nominal 
kelgusidagi qiymat 6843 sh.b. ga tengligini aniqladik. 
E’tiborga olingki, agar daromadingiz yiliga 4% ga oshsa, 
daromadingizdagi nominal to‘lov ulushi ortmaydi. 
Agar inflatsiya darajasi 8 %ga oshsa va shunga mos ravishda 
nominal to‘lov miqdorini oshirsangiz, sakkiz yildan keyin hisob-
varaqdagi nominal miqdori 5000 * 1,08
8
= 9255 sh.b. tashkil etadi. 
Ushbu summaning bugungi puldagi real qiymati 5000 sh.b. ni tashkil 
etadi. 

132
6.3. Inflatsiya darajasini pasaytirish bo‘yicha
chora-tadbirlar 
Rivojlangan mamlakatlarda zamonaviy inqirozlarning asosiy 
xususiyati tovarlarning ko‘p miqdorda ishlab chiqarilishida emas, 
balki asosiy kapitalning haddan ziyod jamg‘arilishidadir. Bu 
monopoliyalarning inqiroz arafasida narxlarni va foyda me’yorini 
maqbul darajada ushlab turish maqsadida ishlab chiqarishni 
qisqartirib, tovarlar taklifini kamaytirish oqibatida yuzaga keladi. 
Bundan tashqari, inqiroz boshlangunga qadar tovar-moddiy zaxira-
lariga bo‘lgan investitsiyalar kamayadi, ulardan foydalanish tezligi 
esa o‘rtadi. Bu esa nisbatan tovarlarni ishlab chiqarishning kama-
yishiga va investitsion faolligining pasayishiga olib keladi. Inflatsiya 
jarayonlari qanchalik faol rivojlanayotgan bo‘lsa, tadbirkorlar 
investitsiyalardan shunchalik kamroq foydalanadilar, bu esa 
foydalanilmayotgan kapital qiymatining qadrsizlanishiga olib keladi. 
Inqiroz kutilayotgan sharoitda tadbirkorlar o‘zlarini riskdan, 
xususan, xom-ashyo, yoqilg‘i, butlovchi qismlarga taxmin qilinayot-
gan narxlarning o‘sishidan himoya qilishga harakat qiladilar. Pulning 
qadrsizlanishi oqibatida yuzaga keladigan yo‘qotishlarni bartaraf 
qilish maqsadida ishlab chiqaruvchilar, yetkazib beruvchilar va 
vositachilar narxlarni oshirib, inflatsiya darajasini ko‘taradilar. 
Investitsiya xarajatlarini amalga oshirishda mablag‘larni to‘g‘ri 
yo‘naltirish inflatsiya riskini sezilarli darajada kamaytirishi (hatto 
yo‘q bo‘lib ketishi) mumkin. Bunday holatda sarflangan xarajatlar 
o‘rnini tez qoplaydigan va budjetga katta miqdordagi to‘lovlarni 
amalga oshiradigan korxonalarga imtiyoz beriladi. Bunda davlat 
siyosati ishlab chiqaruvchini qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan bo‘lishi 
kerak: unga ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish uchun, 
shuningdek lizing kompaniyalari va lizing operatsiyalari uchun 
turlicha kredit shakllarini taqdim qilishi kerak.
Investitsiyalarni amalga oshirishda inflatsiya riskini kamay-
tirishga ba’zi bir tashkiliy tadbirlarni amalga oshirish hisobiga 
erishish mumkin, masalan, imtiyozli shartlardagi kapital xarajatlarga 
kreditlar taqdim qilish maqsadida maxsus tashkil etilgan investitsiya 
banklari tarmog‘ini shakllantirish - foiz darajasini pasaytirib, berilgan 

133
mablag‘larning ishlatilishi ustidan majburiy nazorat tashkil etgan 
holda nisbatan uzoq muddatga berish. Investitsiyaga oid qarorlarni 
qabul qilishda inflatsiyani hisobga olish, shaxsiy mablag‘larning 
jamg‘arilishiga oid qarorlarni qabul qilish kabi muhimdir. Ko‘chmas 
mulk, zavodlar va asbob-uskunalar kabi real aktivlarga qilingan 
investitsiyalarda qilingan kapital qo‘yilmalardan tushadigan kelgusi 
pul mablag‘larining nominal qiymati hoynahoy inflatsiya tufayli 
oshib boradi. Agar siz tegishli ravishda vaziyatni to‘g‘rilamasangiz, 
qimmatli investitsiya imkoniyatlarini boy berishingiz mumkin. 
Investitsiyaning muqobil variantlarini tanlashda, riskni kamaytirish 
va daromadni orttirish nuqtayi nazaridan, hech qachon 
daromadlilikning real stavkasini investitsiyaning muqobil turi 
bo‘yicha eng yuqori nominal daromadliligi bilan solishtirmang.
Davlat tomonidan amalga oshirilayotgan soliq siyosati inflatsiya 
sharoitida pul muomalasining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga 
olish kerak. Bevosita soliqlarning ko‘zda tutiladigan pasayishi, 
tabiiyki, bilvosita soliqlarning o‘sishiga olib keladi, bu esa iqtisodiy 
inqirozning chuqurlashishini keltirib chiqarishi mumkin. Inflatsiyani 
xorijiy uskunalar va texnologiyalarni xarid qilish zarurati bilan 
bog‘liq investitsiyalarning kengayishi ham jadallashtirishi mumkin. 
Nazorat savollari 
1. Inflatsiya nima? 
2. Inflatsiya riskiga ta’rif bering. 
3. Inflatsiya darajasini hisoblash formulasini tushuntirib bering. 
4. Inflatsiya riskini baholashda nimalarga e’tibor berish kerak? 
5. Inflatsiya darajasini pasaytirish bo‘yicha mamlakatimizda 
amalga oshirilayotgan chora-tadbirlarni qanday baholaysiz? 
6. Pulning xarid qobiliyatini yo‘qotilishi deganda nimani 
tushunasiz? 
7. Real va nominal narxlarni bir-biridan farqi nimada? 
Test 
1. Pul massasining tovar aylanmasi ehtiyojlariga nisbatan ortib 
ketishi natijasida pul birligining qadrsizlanishi va shunga mos rav-
ishda tovar narxlarining o‘sishi ………… deb ataladi. 

134
A) inflatsiya; 
B) imobilizatsiya; 
C) devalivatsiya; 
D) revalvatsiya. 
2. Inflatsion risklarning yuzaga kelish asosiy sabablari to‘g‘ri 
ko‘rsatilgan javobni ko‘rsating. 
A) milliy iqtisodiyot ayrim sohalari o‘rtasidagi nomutanosib-
liklar, talab va taklif orasidagi nomutanosibliklar, davlat daromadlari 
va xarajatlari orasidagi nomutanosibliklar; 
B) jamg‘arma va iste’mol o‘rtasidagi nomutanosibliklar, talab va 
taklif orasidagi nomutanosibliklar, davlat daromadlari va xarajatlari 
orasidagi nomutanosibliklar; 
C) milliy iqtisodiyot ayrim sohalari o‘rtasidagi nomutanosib-
liklar, jamg‘arma va iste’mol o‘rtasidagi nomutanosibliklar, talab va 
taklif orasidagi nomutanosibliklar, davlat daromadlari va xarajatlari 
orasidagi nomutanosibliklar; 
D) milliy iqtisodiyot ayrim sohalari o‘rtasidagi nomutanosib-
liklar, davlat daromadlari va xarajatlari orasidagi nomutanosibliklar. 
2. O‘rganilayotgan davr ichida narxlar qancha foizga o‘zgar-
ganligini aniqlovchi ko‘rsatkich nima deb taladi. 
A) inflatsiya riski; 
B) inflatsiya indeksi; 
C) inflatsiya darajasi; 
D) inflatsiya nominali. 
3. O‘rganilayotgan mahsulotning davr boshidagi narxi 900 
so‘m, hozirgi narxi 972 so‘m. Mahsulot uchun inflatsiya darajasini 
aniqlang. 
A) 7 %; 
B) 9 %; 
C) 6 %; 
D) 8 %. 
4. O‘rganilayotgan davr ichida narxlar nechta martaga osh-
ganligini ko‘rsatuvchi ko‘rsatkich qanday ataladi. 
A) inflatsiya riski; 
B) inflatsiya indeksi; 
C) inflatsiya darajasi; 

135
D) inflatsiya nominali. 
5. O‘rganilayotgan mahsulot uchun inflatsiya darajasi 8 % ni 
tashkil etadi. Mahsulot uchun inflatsiya indeksini aniqlang. 
A) 1,08; 
B) 1,008; 
C) 1,8; 
D) 1, 64. 
6. ……………………– bu kreditor tomonidan ishlab topilgan 
hamda pulning sotib olish qobiliyati o‘zgarishi hisobga olingan holda 
to‘g‘rilangan yoki o‘zgartirilgan nominal foiz stavkasidir. 
A) real narx darajasi; 
B) inflatsiya darajasi; 
C) real daromadlilik stavkasi; 
D) nominal daromadlilik stavkasi. 
7. Agar nominal foiz stavkasi yillik 8 %ni tashkil etsa, iste’mol 
narxlari indeksi o‘zgarishiga proporsional tarzda o‘zgaruvchi inflat-
siya darajasi esa yillik 5% bo‘lsa, daromadlilikning real stavkasi 
qanday bo‘ladi? 
A) 2,60 %; 
B) 3 %; 
C) 3,83 %; 
D) 2,86 % . 
8. Agar nominal foiz stavkasi yillik 19 %ni tashkil etsa, iste’mol 
narxlari indeksi o‘zgarishiga proporsional tarzda o‘zgaruvchi inf-
latsiya darajasi esa yillik 14,4 % bo‘lsa, daromadlilikning real 
stavkasi qanday bo‘ladi? 
A) 5,60 %; 
B) 4,02 %; 
C) 4,06 %; 
D) 5,20 %. 
9. I.Fisher formulasi berilgan javobni aniqlang. 
A) 𝑖 = 𝑖 + 𝛼 + 𝑖 ∗ 𝛼; 
B) 𝑖 = 𝑖 + 𝛼; 
C) 𝑖 = 𝑅(𝑖 + 𝛼); 
D) 𝑖 = (𝑖 + 𝛼)(1 + 𝑖). 

136
VII BOB. INVESTITSIYA RISKLARI 
7.1. Investitsiya risklari tushunchasi 
Iqtisodiyotda investitsion loyihalarni amalga oshirish turli xil 
risklar bilan bog‘liq bo‘ladiki, bu esa ularni bartaraf etishining 
samarali va optimal variantlarini ishlab chiqishni hamda investit-
siyaviy risklarni samarali boshqarishni taqozo etadi. Lekin har qan-
day sharoitda ham, eng avvalo, investitsiyalarni amalga oshirishda 
duch kelishi mumkin bo‘lgan risklarni baholash, tahlil etish eng 
dastlabki qadam bo‘lib hisoblanadi. 
Investitsiya faoliyati ma’lum miqdordagi moliyaviy resurslarni 
talab qiladi. Bu sarflangan resurslardan investorlar ma’lum daromad, 
foyda olishni ko‘zlaydi. Mazkur foyda investorlarning xarajatlarini, 
inflatsiya omilini, tadbirkorlik riskini qoplashi lozim. Ammo, ama-
liyotda investorlar har doim ham kutilgan va rejalashtirilgan natija-
larga erisha olmaydilar. Buning asosiy sabablaridan biri – investitsiya 
risklarining mavjudligidir. Investitsiya risklari deganda investit-
siyaviy loyihalarni amalga oshirish jarayonida rejalashtirilgan foy-
dani olmaslik ehtimoli tushuniladi. Bu holatda risk obyekti sifatida 
loyihaga o‘z mablag‘larini u yoki bu shaklda kiritgan shaxs – 
investorning mulkiy manfaatlari namoyon bo‘ladi. 
Investitsiya faoliyatida risk - bu investitsiyalarni qisman yoki 
to‘liq yo‘qotish, kutilgan foydaga, investitsiya yo‘naltirilgan loyiha-
dan ko‘zlangan maqsadlarga erisha olmaslik ehtimolidir. 
Investitsiyalash mohiyati kelgusida foyda olinishini ta’minlay-
digan aktivlarning muayyan turlariga o‘z yoki qarz kapitalini 
joylashtirishdan iborat. Investitsiyalar uzoq muddatli va qisqa 
muddatli bo‘lishi mumkin. Investitsiyalar odatda qimmatli qog‘oz-
larni sotib olishdan iborat moliyaviy investitsiyalar va ishlab 
chiqarish hamda noishlab chiqarish obyektlariga yo‘naltirilgan real 
investitsiyalarga ajratiladi. Yana aytish mumkinki, real investitsiyalar 
– bu ishlab chiqarish va noishlab chiqarish maqsadlarida asosiy 

137 
fondlarni yaratishga yo‘naltirilgan kapital qurilish va kapital 
qo‘yilmalarni moliyalashtirishdir. 
Barcha shakl va turdagi investitsion faoliyat risk bilan bog‘liq 
bo‘lib, iqtisodiyotda bozor munosabatlariga o‘tilishi bilan risk 
darajasi ortib boradi. Hozirgi sharoitda noaniqlik ortishi, shuning-
dek, mamlakatdagi, xususan, investitsiya bozoridagi iqtisodiy 
vaziyatning tez o‘zgaruvchanligiga bog‘liq ravishda risk darajasi 
ham o‘sib bormoqda. Xususiylashtirilgan obyektlarga investitsiya 
kiritish bo‘yicha takliflarning o‘sishi, investitsiyalash uchun yangi 
elementlar va moliyaviy instrumentlar paydo bo‘lishi bilan risk ham 
ortib boradi. 
Pulni investitsiya qilish variantini tanlash juda muhim aha-
miyatga ega, chunki aynan shu vaqtda investorning kelgusi harakat-
lari va maqsadlarga erishishdagi muvaffaqiyati belgilab beriladi. 
Maksimal daromadlilikni shunchaki ta’minlaydigan variant albatta 
eng yaxshi variant bo‘lishi shart emas, bunda risk va soliqqa tortish 
shartlari kabi boshqa parametrlar ham muhim rol o‘ynashi mumkin. 
Misol uchun, maksimal yillik dividend olishga intiladigan investor 
eng yuqori kutilgan foydaga ega kompaniyaning oddiy aksiyalarini 
sotib oladi. Agar ushbu aksiyani chiqargan firma bankrot bo‘lsa, u 
holda aksiyador barcha joylashtirgan mablag‘larini yo‘qotadi. 
Qo‘yilmalarni muvaffaqiyatli boshqarish uchun moliyaviy 
instrumentlarni diqqat bilan tanlash muhim ahamiyatga ega bo‘lib, 
ular qo‘yilgan maqsadga mos bo‘lishi va daromadlilik, risk va 
narxning qoniqarli darajalari bilan tavsiflanishi lozim. 
Investitsiya riski o‘z ichiga quyidagilarni oladi:
- to‘g‘ridan to‘g‘ri moliyaviy yo‘qotishlar riski; 
- daromadlarni pasayish riski;
- qo‘ldan chiqarilgan yutuqlar riski.
Investitsion loyihalarning o‘zini oqlamasligi, rentabellik dara-
jasini pasayishi to‘g‘ridan to‘g‘ri moliyaviy yo‘qotishlarga olib 
keladi. Portfelli investitsiyalar bo‘yicha dividendlar va foizlar 
miqdorining kamayishi, depozitlar va kreditlar foiz stavkalarining 
pasayishi daromadlar pasayish riskining namoyon bo‘lish shakllari 
hisoblanadi. Qo‘ldan chiqarilgan yutuqlar riski deganda ma’lum bir 
investitsion loyihani amalga oshmay qolishi natijasida foyda olmay 

138 
qolish riski tushuniladi. Masalan, moliyalashtirilayotgan obyektni 
sug‘urta qilinmaganligi oqibatida sug‘urta to‘lovini olishdan 
mahrum bo‘lish. Investitsion loyihalarni ishlab chiqish va amalga 
oshirish bilan bog‘liq risklar doimo mavjud bo‘ladi, ularning ayrim 
turlari paydo bo‘ladi va kuchayadi, boshqa bir turlari esa asta-sekin 
kamayib boradi va yo‘qolib ketadi, uchinchi guruhi esa, o‘zaro 
birlashib, sifat jihatdan yangi riskni yuzaga keltiradi. Shuning bilan 
birga, investitsion loyihaning butun bir hayotiy sikli davomida 
investitsion risklarning yuzaga keladigan to‘rt davriy holatini aniq 
ajratib ko‘rsatish mumkin:
1) biznes g‘oyaning paydo bo‘lishi; 
2) investitsion loyihaning ishlab chiqilishi; 
3) investitsion loyihaning amalga oshirilishi; 
4) investitsion loyihani amalga oshirishning nihoyasiga yet-
kazilishi, ya’ni tayyor mahsulotlarning ishlab chiqilishi va sotilishi.
Investitsion loyihalarni moliyalashtirishdagi risklarni yuzaga 
kelish sabablarini ikki yirik guruhga ajratish mumkin:
1) tashqi sabablar; 
2) ichki sabablar.
Tashqi sabablarga quyidagilar kiradi: 
- davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solish tadbirlarining 
o‘zgarishi;
- mamlakatda siyosiy vaziyatning o‘zgarishi;
- tabiiy halokatlar; 
- ekologik muhitning buzilishi;
- iqtisodiyotning investitsiya kiritilayotgan tarmog‘idagi shart-
sharoitlarning yomonlashuvi. 
Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishdagi risklarni yuzaga 
keltiruvchi ichki sabablarga quyidagilar kiradi:
- boshqarish samaradorligining pastligi;
- samarasiz marketing;
- mahsulotlarning noraqobatbardoshligi; 
- ishlab chiqarish salohiyatining yetarli emasligi; 
- moliyaviy holatning yomonlashuvi;
- huquqiy muhitning yaxshi emasligi. 

139
7.2. Riskli aktivlarning daromadlilik stavkalari 
Fiksirlangan daromadli moliyaviy instrumentlar bo‘yicha to‘lov-
sizlik riski qancha yuqori bo‘lsa, qolgan barcha boshqa tavsiflar 
o‘zgarishsiz qolsa ham, ular bo‘yicha foiz stavkasi yuqori bo‘ladi. 
Agar o‘z qarzlari bo‘yicha to‘lovsizlik riskining turli darajalari bilan 
tavsiflanuvchi qarz oluvchilar tomonidan chiqarilgan $ nominalli 
obligatsiyalar bo‘yicha turli foiz stavkalarini tahlil qiladigan bo‘lsak, 
u holda, AQSh g‘aznachiligining uzoq muddatli obligatsiyalari 
bunday riskning eng past ko‘rsatkichiga egaligi, undan keyin yuqori 
sifatli korporativ obligatsiyalar turishi, so‘ng o‘rta sifatli korporativ 
obligatsiyalar turishini xulosa qilish mumkin. Birinchi turdagi 
obligatsiyalar bo‘yicha daromadlilik yiliga 6,21%, ikkinchi turniki – 
7,09% va uchinchi turniki – 7,56% ni tashkil etadi (barchasining 
qaytarish muddati 10 yildan ziyod). 
Foiz stavkalari fiksirlangan daromad bilan instrumentlar 
bo‘yicha va’da qilingan daromadlilik stavkalarini o‘zida aks ettirib, 
ular o‘z mohiyatiga ko‘ra egalari oldida emitentning shartnoma 
majburiyatlari sanaladi. Biroq qandaydir muayyan daromadlilik 
stavkasi barcha aktivlarga ham tegishli emas. Misol uchun, agar siz 
ko‘chmas mulk, aksiyalar yoki san’at asarlariga kapital investitsiya 
qilsangiz, sizga kelgusida muayyan to‘lovlar kafolatlanmaydi. Endi, 
shunday turdagi riskli aktivlar uchun daromadlilik stavkalari qanday 
o‘lchanishini ko‘rib chiqamiz. 
Agar siz qandaydir ulushli qimmatli qog‘ozlarga, masalan, oddiy 
aksiyalarga kapital investitsiya qilgan bo‘lsangiz, u holda 
joylashtirgan kapitaldagi daromadingiz ikki manbadan kelib tushadi. 
Birinchisi, ushbu qimmatli qog‘ozlarni chiqaruvchi firma 
aksiyadoriga pul shaklida to‘lanadigan dividendlar. Ushbu dividend 
to‘lovlari shartnomada kelishilmaydi, shuning uchun ularni foiz deb 
bo‘lmaydi. Dividendlar firma direktorlar kengashi qarori bilan 
to‘lanadi. 
Aksiyador tomonidan joylashtirilgan kapitaldan daromadning 
ikkinchi manbai sifatida aksiyador aksiyalarga egalik qilar ekan, 
ularning bozor kursi o‘sishini aytish mumkin. Daromadning bunday 
turi kapital o‘sishi deb ataladi. Agar aksiyador kurs pasayishi 

140
oqibatida zarar ko‘rsa, unda kapital yo‘qotish haqida so‘z boradi. 
Investitsiya qilingan kapitaldan daromad miqdorini aniqlash uchun 
aksiyalarga egalik qilish muddati davomiyligi atigi bir kunni ham, bir 
necha o‘n yilni ham tashkil etishi mumkin. 
Investitsiya qilingan kapitalning daromad darajasi qanday 
o‘lchanishini ko‘rsatib berish uchun, faraz qilaylik, bitta aksiya 
uchun 1000 so‘m narxda aksiyalar sotib oldingiz. Ertasi kuni ushbu 
aksiyalar narxi 1010 so‘mga ko‘tarildi va siz ularni sotdingiz. 
Joylashtirilgan kapitaldan bir kun uchun sizning daromadlilik 
stavkangiz 1% ni tashkil qildi – bitta aksiya uchun kapital o‘sishi 
ko‘rsatkichining (10 so‘m) uni xarid narxiga (1000 so‘m) nisbati. 
Endi aytaylik, sotib olingan aksiyalarga bir yil davomida egalik 
qildingiz. Yil oxirida aksiyalar bo‘yicha bitta aksiya uchun 50 so‘m 
miqdorda dividendlar to‘landi va bir aksiyalar narxi 1050 so‘mni 
tashkil qildi. Shunday qilib, bir yil uchun joylashtirilgan kapital 
daromadliligi 𝒌
𝒓
quyidagicha bo‘ladi: 
𝑘 =
×100% (7.2.1) 
bu yerda, 𝒌
𝒓
– bir yillik qo‘yilgan kapital daromadliligi; 
𝑨𝑵
𝒅𝒐
– davr oxiridagi aksiya narxi; 
𝑨𝑵
𝒃𝒐
– aksiyaning boshlang‘ich narxi; 
D – dividendlar. 
Joylashtirilgan kapitalning umumiy daromadliligini dividend 
daromadi aksiyalar narxining o‘zgarishi summasi sifatida tasavvur 
qilishimiz mumkinligiga ham e’tibor qaratishimiz zarur: 
𝑘 =
𝐷
𝐴𝑁
+
𝐴𝑁
− 𝐴𝑁
𝐴𝑁
× 100% = 
=
50
1000
+
1050 − 1000
1000
× 100% = 𝐷𝑖𝑣𝑖𝑑𝑒𝑛𝑑𝑙𝑖 𝑑𝑎𝑟𝑜𝑚𝑎𝑑 𝑘𝑜𝑚 − 
−𝑝𝑜𝑛𝑒𝑛𝑡𝑖 + 𝑛𝑎𝑟𝑥𝑙𝑎𝑟𝑛𝑖 𝑜 𝑧𝑔𝑎𝑟𝑖𝑠ℎ𝑖 𝑘𝑜𝑚𝑝𝑜𝑛𝑒𝑛𝑡𝑖 = 5% + 5% = 10% 
Agar investor aksiyalarini sotmaslikka qaror qilsa, daromadlilik 
stavkasini qanday qilib baholashimiz mumkin? 
Javobi quyidagicha: Qimmatli qog‘ozlarga investitsiyalarning 
daromadlilik stavkasi ularni sotish-sotmasligimizdan qat’i nazar, ayni 
bir usulda aniqlanadi. Aksiya kursining 50 so‘mga ortishi xuddi 50 

141
so‘m miqdordagi dividendlar kabi investitsiya qilingan kapitaldagi 
daromadimizning bir qismi sanaladi.
Investor aksiyalarini saqlab qolish va ularni sotmaslik haqidagi 
qarori bir yil o‘tgach ularni 1050 so‘m narxda chindan ham sota olishi 
mumkinligiga oid faktni hech qanday tarzda o‘zgartira olmaydi. O‘z 
navbatida, biz qimmatli qog‘ozlarni sotish bilan kapital o‘sishi 
shaklida o‘z daromadimizni olishimiz yoki uni qayta investitsiyalash 
(sotmagan holda) bo‘yicha qaror qabul qilishimizdan qat’i nazar, 
daromadlilik stavkasi 10% ni tashkil etadi. 
Moliyaviy tizim riskdan holi aktivlarga investitsiya kiritishga 
harakat qiladiganlar uchun kafolatlangan foiz stavkasini olish 
bo‘yicha muayyan imkoniyatlar yaratadi. Buning uchun ular 
joylashtirilgan kapitaldan kutilayotgan daromadning ma’lum bir 
qismidan voz kechish zarur bo‘ladi. Riskka nisbatan uncha ta’sirchan 
bo‘lmagan shaxslar yuqori darajali riskni qabul qila olmaydiganlarga 
kafolatlangan foiz stavkasini olish imkonini beradi. Ammo bu stavka 
riskli aktivlar bo‘yicha o‘rtacha kutilgan daromad darajasidan past 
bo‘ladi. Aholi orasida riskdan qochish darajasi qancha yuqori bo‘lsa, 
risk uchun mukofot shuncha yuqori, risksiz foiz stavkasi miqdori 
shuncha past bo‘ladi. 
Bozor iqtisodiyotida, ayniqsa uning shakllanishi vaqtida, 
rivojlanishga investitsiyalash belgilangan vaqt ichida kutilgan 
natijalarga erisha olmaslik riskini yuzaga keltiradi. 
Shu munosabat bilan kapital qo‘yilmalarni joylashtirishdan avval 
potensial investorlar investitsiyalar kapital qo‘yilmalardan foyda 
olish va joylashtirilgan mablag‘larni qaytarib olishning real istiqbol-
lari bo‘yicha aniq tasavvurga ega bo‘lishi uchun investitsiyalarning 
risk darajasini miqdoriy baholash zaruriyati yuzaga keladi. 
Investitsiya loyihalarining xususiyatlarini baholashda kelgusi 
daromadlarning hozirgi paytga diskontlash stavkasi juda muhim 
ahamiyat kasb etadi. 
7.2.1-misol. Aytaylik, uch yildan so‘ng bizga 1500 sh.b. kerak 
bo‘ladi. Savol: bunga erishish uchun hozir qancha mablag‘ 
joylashtirish lozim? 
Bu qiymat kelajakdagi ehtiyojlarning joriy qiymati deb ataladi. 
𝑹
𝒕
= 𝑹(𝟏 + 𝒊)
𝒕
standart formulada R berilgan joriy qiymat va i 

142
diskontlash koeffitsiyentidan kelib chiqqan holda kelajakdagi 
qo‘yilma qiymatini aniqlab beradi: 
Bundan 
𝑅 = 𝑅(1 + 𝑖) 𝑅 =
(
)
(7.2.2) 
Shunday qilib, yillik 8% miqdorida fiksirlangan foyda darajasi 
ma’lum bo‘lsa, ya’ni, = 0,08, u holda: 
𝑅 =
1500
(1 + 0,08)
= 1190,74 𝑠ℎ. 𝑏 
Demak, uch yildan so‘ng 1500 sh.b. olish uchun hozir 1190,74 
sh.b. investitsiya qilish kerak. 
Kelgusi qiymatdan boshlang‘ich qo‘yilmalarni ayirib tashlash 
yo‘li bilan sof 
diskontlangan
qiymat aniqlandi va olinadigan R
sof 
quydagicha aniqlandi. 
𝑅
=
(
)
− 𝑅
(7.2.3) 
Joriy qiymat tushunchasi diskontlashdan foydalangan holda 
hisoblash bilan bog‘liq. Diskontlash jarayonida pul qiymati vaqt 
bo‘yicha teskari yo‘nalishdagi harakatda ko‘rib chiqiladi. 
7.2.2-misol. Besh yildan so‘ng yillik 8% diskont stavkasida 1500 
sh.b. bo‘ladigan 1000 sh.b. qo‘yilmani ko‘rib chiqamiz. (7.2.3) 
formula bo‘yicha quyidagiga egamiz: 
𝑅
=
1500
(1 + 0,08)
− 1000 = 190,74 sh. b 
Shunday qilib, agar 8% lik hisob-kitob stavkasi yetarlicha 
haqiqiy bo‘lsa, investitsiya hali ham foydali, garchi, albatta, ushbu 
qiymatning hozirgi qiymatdan optimallashtirilganligini aniqlash 
uchun boshqa investitsiya variantlarini ko‘rib chiqish maqsadga 
muvofiqdir. 
Eng yaxshi investitsiya variantini tanlashga oid misolni ko‘rib 
chiqaylik. 
7.2.3-misol. Daromadlilik foiz stavkasi yiliga 6% bo‘lsin. 
Muayyan miqdordagi summalar bir vaqtda joylashtirilgan uchta 
variantni ko‘rib chiqamiz. Birinchi variantga ko‘ra, uch yildan so‘ng 
1500 sh.b., ikkinchi variant – besh yildan so‘ng 1700 sh.b. va 
uchinchi variant – yetti yil ichida 2000 sh.b. ga ega bo‘lamiz. Har bir 

143
holat uchun sof diskontlangan qiymatni hisoblagan holda, ushbu uch 
variantni taqqoslash kerak. 
Birinchi variant uchun joriy qiymat quyidagicha: 
𝑅 =
1500
(1 + 0,06)
= 1259,4 sh. b 
Ikkinchi variant uchun joriy qiymat: 
𝑅 =
1700
(1 + 0,06)
= 1270,3 sh. b 
Uchinchi parametr uchun joriy qiymat: 
𝑅 =
2000
(1 + 0,06)
= 1330,1 sh. b 
O‘z navbatida, olingan natijalardan ko‘rinib turganidek, uchinchi 
variant uchun joriy qiymat yuqoriroq. Shuning uchun, bu hisob-
kitoblarga asoslanib, uchinchi variant bo‘yicha qo‘yilma foydaliroq 
bo‘ladi. Amaliyotda, eng yaxshi investitsiya variantini aniqlash 
uchun boshqa omillarni e’tiborga olish kerakligini ta’kidlash kerak. 
Investitsion loyihalarning yuqorida ko‘rsatilgan hisob-
kitoblarida foiz stavkasi o‘zgarishsiz qoldi. Aslida, bu juda kam 
hollarda bo‘ladi. Shuning uchun, tegishli foiz stavkasini tanlash 
investitsiya loyihasini amaliy baholashda asosiy muammolardan biri 
bo‘lib qoladi. Faqat ehtiyotkorlik bilan iqtisodiy tahlil va prognoz 
sizga ma’lum bir vaziyatda pul tikishni to‘g‘ri qabul qilishga imkon 
beradi. Tezligi qanchalik yuqori bo‘lsa, uzoq muddatli to‘lovlar 
qancha kam bo‘lsa, loyihaning taqdiriga ta’sir qiladi. Kelajakda 
inflatsiya juda noaniq bo‘lgani uchun kelgusi daromadlar miqdori va 
ularning haqiqiy qiymatida noaniqlik unsurlarini keltirib chiqaradi, 
shuning uchun har bir narsada risk yuzaga keladi. Katta risk bo‘lg‘usi 
to‘lovlarning haqiqiy imkoniyatlarini sezilarli darajada pasaytiradi. 
Muayyan yil davomida ketma-ket to‘lanadigan to‘lovlar 
orasidagi teng oraliqli bir yo‘nalishdagi to‘lovlar oqimi “annuitet” 
deb ataladi. 
Masalan, yakka tartibdagi tadbirkor muayyan vaqtdan so‘ng 
oylik pensiya olish uchun bir martalik miqdorda annuitetga o‘z 
hissasini qo‘shishni xohlashi mumkin. Annuitetning eng keng 
tarqalgan misollari sifatida pensiya fondiga muntazam badallar, uzoq 

144
muddatli kreditni qaytarish, qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha foizlar 
to‘lovini tilga olish mumkin. 
Amaliy jihatdan eng qiziqarli bo‘lgan barcha turdagi to‘lovlar 
bir-biriga (doimiy annuitetlar) teng bo‘lgan yoki bir muncha tartibga 
muvofiq o‘zgargan annuitetlardir. 
Qaytarish fondi, ma’lum bir vaqtning o‘zida muayyan maqsadga 
erishish uchun ma’lum miqdorda pul mablag‘larining davriy badal-
lari amalga oshirilganda, annuitet uchun alternativ variant hisob-
lanadi. 
Boshlang‘ich davr uchun bir martalik R summa qo‘yilgan 
bo‘lsin, agar S sifatida har bir yil oxirida qo‘yilmaga qo‘shilgan yoki 
undan chiqarib tashlangan summani qabul qilsak, u holda t yil oxirida 
jamg‘arilgan summa quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi: 
𝑆 = 𝑅(1 + 𝑖) +
(
)
(7.2.4) 
Bu ifodada birinchi qo‘shiluvchi R boshlang‘ich qo‘yilmadan 
hisoblangan qiymat, ikkinchi qo‘shiluvchi davriy to‘lovlardan 
to‘plangan summani hisoblash uchun ishlatiladi. 
7.2.4-misol. Boshlang‘ich summani dastlabki joylashtirish 5000 
sh.b.ni tashkil etdi, undan so‘ng besh yil mobaynida har yili 500 sh.b. 
miqdorida muntazam to‘lovlar amalga oshirildi. Yillik foiz stavkasi 
8 foizni tashkil etgan holda, (7.2.4) formula bo‘yicha ushbu davr 
oxiridagi qo‘yilmaning qiymati quyidagiga teng: 
𝑆 = 5000(1 + 0,08) +
500(1 + 0,08) − 500
0,08
= 7346,64 + 2933.30
= 10289,94 𝑠ℎ. 𝑏 
Ko‘rib turganingizdek, 5000 sh.b. bo‘lgan boshlang‘ich qo‘yilma 
besh yil mobaynida 7346,64 sh.b. ni tashkil etdi, 500 sh.b. 
miqdoridagi yillik to‘lovlar esa 2933,30 sh.b. yakuniy qiymatgacha 
o‘sdi va qo‘yilmaning umumiy qiymati 10279,94 sh.b. ga teng bo‘ldi. 
Endi misol shartini o‘zgartiramiz. Yillik 8% bilan boshlang‘ich 
summa 5000 sh.b.ni tashkil etganida va har yilning oxirida 500 sh.b. 
yechib olinganda, besh yildan so‘ng hisobda qancha summa qoladi? 
Davriy to‘lov manfiy bo‘lgani uchun, ya’ni, S = – 500 sh.b., 
(7.2.4) formula bo‘yicha yakuniy summa quyidagiga teng: 

145
𝑆 = 5000(1 + 0,08) +
(−500)(1 + 0,08) − (−500)
0,08
= 7346,64 − 2933,30 = 4413.34 𝑠ℎ. 𝑏 
Birinchi qo‘shiluvchi bu boshlang‘ich qo‘yilma 5000 sh.b. 
bo‘lganda besh yildan so‘ng hisobda bo‘lishi mumkin bo‘lgan 
summa, ikkinchi qo‘shiluvchi bu davrda hisobdan yechib olingan 
(500 sh.b.dan 5 marta), shuningdek, pulni olish oqibatida yuzaga 
kelgan foiz daromadi yo‘qotishini o‘z ichiga oladi. 
(7.2.4) ifodani S davriy to‘lovlar uchun ifodaga aylantirish 
mumkin: 
𝑆 =
(
(
))
(
)
(7.2.5) 
7.2.5-misol. Investitsiya kompaniyasi annuitet taklif qilmoqda, 
bunda 15000 sh.b. miqdorida dastlabki bir martalik badal kiritiladi va 
u kelgusi o‘n yil mobaynida har bir yilning oxirida 2000 sh.b. foyda 
keltiradi. Nominal foiz stavkasi 8% bo‘lgan hol uchun ushbu 
qo‘yilma daromadliligini aniqlang. 
Birinchidan, 2000 sh.b. dan qisman to‘lovlar olish uchun qo‘yil-
maning boshlang‘ich miqdori qanday bo‘lishi kerakligini aniqlab 
olamiz.
Qo‘yilma o‘n yildan so‘ng tugagani uchun S
n
= 0 da (7.2.4) 
formula bo‘yicha quyidagiga egamiz: 
𝑆 = 0 = 𝑅(1 + 0,08)
+
(−2000)(1 + 0,08)
− (−2000)
0,08
,
0 = 2,159 ∗ 𝑅 − 28973,12 
Bundan R = 13419,69 sh.b. 
Shunday qilib, bir martalik badal annuiteti 13419,69 sh.b. turadi, 
foiz stavkasi berilgan darajada saqlab turilgan hol uchun qo‘yilma 
omadsiz hisoblanadi.
Agar boshqa omillarni ham, masalan, inflatsiyani hisobga olsak, 
unda bu kapitalni riskli joylashtirish bo‘lib, oldindan yo‘qotishga olib 
keladi. 

146
7.3. Investitsiya risklarini baholash 
𝑹 =
𝑹
𝒕
(𝟏 𝒊)
𝒕
formulani turli davrlar uchun qo‘yilmalardan foydani 
hisobga olgan holda umumlashtirilgan shaklda ifodalash mumkin. 
Masalan, R qo‘yilma birinchi yil oxirida R
1
daromad, ikkinchi yilning 
oxirida R
2
daromad bersa va hokazo, u holda umumiy formulani 
quyidagi ko‘rinishda yozish mumkin (ichki rentabellik me’yori):
𝑅 =
(
)
+
(
)
+
(
)
+ ⋯ (7.3.1) 
7.3.1-misol. 3000 sh.b. lik boshlang‘ich qo‘yilma amalga 
oshirilib, unga ko‘ra birinchi yil oxirida 2000 sh.b., ikkinchi yil 
oxirida 1400 sh.b. va uchinchi yil oxirida 1000 sh.b. foyda olinadi. 
Ichki rentabellik me’yorini (7.3.1) formula bo‘yicha hisoblash 
mumkin: 
3000 =
2000
(1 + 𝑖)
+
1400
(1 + 𝑖)
+
1000
(1 + 𝑖)
Ushbu tenglamani kompyuterda yechish i = 0,26 qiymatni 
beradi. O‘z navbatida, ichki rentabellik me’yori 26% ni tashkil etadi, 
bu ichki rentabellik me’yorining eng yaxshi ko‘rsatkichi sanaladi. 
7.3.2-misol. Har xil investitsiya variantlarini qiyosiy tahlil qilish 
kerak. Ko‘rib chiqilayotgan loyihalarning har biri 1 mln sh.b. 
miqdorda boshlang‘ich kapital joylashtirilishini talab qiladi. 7.3.1-
jadvalda to‘rt yil uchun foyda miqdori haqidagi ma’lumotlar 
keltirilgan. 
7.3.1-jadval 
Loyiha 
Yil oxiridagi foyda (ming sh.b) 
2015 
2016 
2017 
2018 
A 
400 
300 
350 
500 
B 
300 
350 
600 
200 
D 
250 
450 
250 
350 
A loyihasi uchun ichki rentabellik me’yori (7.3.1) formuladan 
quyidagiga teng: 
1000000 =
400000
(1 + 𝑖)
+
30000
(1 + 𝑖)
+
350000
(1 + 𝑖)
+
500000
(1 + 𝑖)
Ushbu tenglamaning yechimi 
i =
19,4% ni tashkil qiladi. 

147
B loyihasi uchun quyidagiga egamiz: 
1000 000 =
300000
(1 + 𝑖)
+
350000
(1 + 𝑖)
+
600000
(1 + 𝑖)
+
200000
(1 + 𝑖)
Ushbu tenglamani yechish orqali
i =
16,7% ni hosil qilamiz. 
D loyiha uchun ichki rentabellik me’yori tenglamasini tuzamiz: 
1000 000 =
250000
(1 + 𝑖)
+
450000
(1 + 𝑖)
+
250000
(1 + 𝑖)
+
350000
(1 + 𝑖)
Ushbu tenglamadan 
i =
11,2% ni olamiz. 
A loyiha 19,4% eng katta ichki rentabellik me’yoriga ega 
bo‘lganligi sababli ushbu loyihaga afzallik berish kerak. 
Har qanday investor yoki xo‘jalik yurituvchi subyektlar uchun 
investitsion qarorlar qabul qilish juda qiyin vazifa hisoblanib, bunda 
asosiy me’zon investorning boyligini ko‘paytirish, korxonaning 
qiymatlarini oshirish me’zonlariga qaratiladi. Uning omillari – 
korxona daromadlari o‘sishi, investitsiya riskini kamayishi, korxona 
ishlari samaradorligi darajasini oshirish hisoblanadi. 
Investitsiya risklarni loyiha qatnashchilari o‘rtasida taqsimlash 
moliyaviy reja va shartnoma hujjatlarini ishlab chiqish davomida 
amalga oshiriladi. Investitsiya risklarini sifat va miqdor jihatdan 
taqsimlash mumkin. Investitsiya risklarini sifat jihatdan taqsimlashda 
loyiha qatnashchilari ularga tegishli bo‘lgan u yoki bu risklarni 
ko‘paytirib yoki kamaytirgan holda qaror qabul qiladilar. Lekin 
bunda, masalan, investorlarga qanchalik yuqori risklar taqsimlanishi 
ko‘zda tutilsa, shunchalik ularni loyihaga jalb qilish qiyinroq bo‘ladi. 
Investitsiya riski va u bilan bog‘liq yo‘qotishlar ehtimolini 
aniqlashning quyidagi bir necha usullari mavjud: 
1) obyektiv usul, bu loyihada bo‘lish ehtimoli bo‘lgan 
yo‘qotishlar va ularning davr oralig‘ining aniqligidir. 
Bu oraliqni aniqlash risk darajasini kamaytirishga yordam 
beradi. Yo‘qotishlar oralig‘i quyidagi formula bilan aniqlanadi: 
𝑌 =
(7.3.2) 
bu yerda, Y – yo‘qotishlar oralig‘i darajasi; 

148
YX – yo‘qotishlarga olib keluvchi holatlar soni; 
S – statistik tahlil qilinayotgan holatning umumiy soni. 
7.3.2-misol. Faraz qilaylik, investitsiyaga yo‘naltirilgan mablag‘ 
bo‘yicha 200 holatdan 80 holatda 25 ming so‘m foyda olmaslik 
mavjud. Bunda yo‘qotishlar oralig‘i darajasi (80:200)=0,4 ni tashkil 
etadi.
Investitsiya loyihasi bo‘yicha oraliq yo‘qotishlar darajasi va u 
bilan bog‘liq risk darajasi juda yuqori chiqishi mumkin, ya’ni 
yo‘qotishlar oralig‘i darajasi O2) subyektiv usul, bunda investitsiya loyihasidagi barcha 
me’zonlar bo‘yicha ma’lumotlar tahlil qilinishi lozim. Bu usul riskni 
tahlil qiluvchi ekspertlarning, moliyaviy maslahatchilarning malaka 
darajasiga asoslanadi. Bu usulda ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zararlar 
ehtimolini ikkita me’zon yordamida baholashga asoslangan: 
a) kutilayotgan o‘rtacha qiymat; 
b) ehtimol qilingan natijaning o‘zgaruvchanligi. 
Kutilayotgan o‘rtacha qiymat – mavjud qiymatlarga son jihatdan 
o‘rtacha ta’rif beradi va biror-bir loyihaga qo‘yilgan mablag‘ tomo-
niga yoki foydasiga yondashishga yo‘l qo‘ymaydi. Shuning uchun in-
vestitsiya loyihasi bo‘yicha qaror qabul qilishdan oldin ehtimol 
qilingan natijaning o‘zgaruvchanlik darajasini aniqlab olish lozim. 
Olinishi mumkin bo‘lgan natijalarning o‘zgaruvchanlik darajasi 
kutilayotgan natijaning o‘rtacha qiymatidan qay darajada farq qi-
lishini ko‘rsatadi. Buni aniqlash maqsadida ikki xil matematik mezon 
qo‘llaniladi. Bular dispersiya va o‘rtacha kvadratik farqlanishdir.
Dispersiya – bu haqiqiy erishilgan natijalar o‘rtacha tortilga-
nining o‘rtacha kutilayotgan natijalar farqlanish kvadratining 
kuzatuvlar soniga nisbati bilan ifodalanadi: 
𝜎 =
∑((
) ∗ )
∑
(7.3.4) 
bu yerda, x – har bir kuzatilyotgan operatsiya bo‘yicha kutilayotgan 
natija; 
𝒙 – o‘rtacha kutilayotgan natija; 
n – operatsiyalar va kuzatuvlar soni. 
O‘rtacha kvadratik farqlanish, bu dispersiyani kvadrat ildizi 
bo‘lib, quyidagicha aniqlanadi: 

149
𝝈 =
∑((𝒙 𝒙)
𝟐
∗𝒏)
∑ 𝒏
(7.3.5) 
Bu ko‘rsatkichlar absolut o‘zgaruvchanlik parameterlaridir, 
ya’ni olinadigan natijaning o‘zgaruvchanlik darajasining absolut 
miqdorini aniqlaydi. 
Investitsiya loyihasi bo‘yicha olinadigan natijalarning o‘zgaruv-
chanlik darajasining nisbiy miqdorini variatsiya koeffitsiyentini 
hisoblash orqali aniqlanadi. 
Bu ko‘rsatkich quyidagi formula bilan hisoblanadi: 
𝑉 =
±
∗ 100% (7.3.6) 
bu yerda, V – variatsiya koeffitsiyent, (%); 
𝝈 – o‘rtacha kvadratik farqlanish; 
𝒙 – o‘rtacha kutilayotgan qiymat. 
Variatsiya koeffitsiyenti 0 dan 100% gacha o‘zgarib turishi 
mumkin. Variatsiya koeffitsiyenti qanchalik yuqori bo‘lsa, farqlanish 
yoki risk darajasi shunchalik yuqori bo‘ladi. Variatsiya darajasini 
baholashda quyidagi intervallardan foydalaniladi, ya’ni: 
- 0 dan 10% gacha – kam farqlanish; 
- 10 dan 25%gacha – me’yorida farqlanish; 
- 25% dan ortiq - yuqori farqlanish.
Investitsiya loyihalari bo‘yicha risk darajasi variatsiya koef-
fitsiyentiga to‘g‘ri proportsional. 
Endi yuqoridagi ko‘rsatkichlar asosida investitsiya loyihalari 
bo‘yicha qo‘yilgan kapitalning o‘rtacha kvadratik farqlanishini 
aniqlashimiz mumkin. 
7.3.3-misol. 
A – investitsiya loyihasiga kapital qo‘yilishining o‘rtacha 
kvadratik farqlanishi: 
𝜎 =
= 3870 so‘m 
B – investitsiya loyihasiga kapital qo‘yilishining o‘rtacha 
kvadratik farqlanishi: 
𝜎 =
= 7707 so‘m 

150
A va B investitsiya loyihalariga qo‘yilgan kapital bo‘yicha vari-
atsiya koeffitsiyenti quyidagicha: 
A loyiha bo‘yicha: 
𝑉 =
∗ 100% = 15,48% 
B loyiha bo‘yicha: 
𝑉 =
7707 𝑠𝑜′𝑚
30000 𝑠𝑜′𝑚
∗ 100% = 23,57 % 
7.3.2-jadval 
A va B investitsiya loyihalariga qo‘yilgan kapitalning
dispersiyasi (raqamlar shartli) 
№ 
hodisa 
Olinadigan 
foyda (x), ming 
so‘m 
Kuzatuv 
holatlari soni 
(n) 
(𝒙 − 𝒙) 
(𝒙 − 𝒙)
𝟐
(𝒙 − 𝒙)
𝟐
∗ 𝒏 
A loyiha: 
1 
25 
48 
- 
- 
2 
20 
36 
-5 
25 
900 
3 
30 
36 
+5 
25 
900 
𝒙=25 
∑ 𝒏=120 
𝟏𝟖𝟎𝟎 
B loyiha: 
1 
40 
30 
+10 
100 
3000 
2 
30 
50 
- 
- 
- 
3 
20 
20 
-10 
100 
2000 
𝒙=30 
∑ 𝒏=100 
𝟓𝟎𝟎𝟎 
Olingan natijalar shuni ko‘rsatadiki, A loyiha bo‘yicha variatsiya 
koeffitsiyenti 15,48 % ga teng bo‘lsa, B loyiha bo‘yicha kutilayotgan 
daromad qisman yuqori bo‘lsa-da, bu loyiha kapital qo‘yishda vari-
atsiya koeffitsiyenti 23,57 % ni tashkil etadi, ya’ni loyihani moliya-
lashtirishning risklilik darajasi A loyihaga nisbatan 1,5 marta yuqori. 
7.4. Riskli investitsiyaviy to‘lovlar 
Agar kelgusi to‘lovlar riskli bo‘lsa, ya’ni, ular qat’iy aniqlan-
magan bo‘lsa, investorlar orttirilgan diskontlash stavkasini qo‘llash 
orqali kelgusidagi daromadlarning bugungi qiymatini kamaytiri-
shadi. Bunda loyihalarni kam riskli, o‘rta riskli va yuqori riskli 
toifalarga ajratish va ularning har biri uchun oddiy diskontlash 

151
koeffitsiyentiga muayyan qo‘shimcha kiritish kerak bo‘ladi, u qancha 
katta bo‘lsa, risk ham shuncha yuqori. 
Taklif etilgan loyihalar uchun investitsiyalarni jalb qilish uchun 
firma ushbu riskli qo‘shimchani kamaytirishga harakat qilishi kerak. 
Buning uchun potensial investorlarga dividendlarni o‘z vaqtida 
to‘lash, aksiyadorlarning huquqlariga rioya etishi va hokazolar bilan 
ularning ishonchini qozonishi lozim. 
Qimmatli qog‘ozlarga investitsiyalarni, ya’ni, davr boshida uni 
R narxda xarid qilish va yil oxirida R
k
narxda sotishni ko‘rib 
chiqamiz. Ehtimoliy joriy daromadni D
k
deb belgilaymiz. 𝑹 =
𝑹
𝒕
(𝟏 𝒊)
𝒕
formulaga muvofiq, davr boshi uchun qimmatli qog‘oz kurs 
qiymatining ehtimoliy bahosi quyidagicha: 
𝑅 =
(7.4.1) 
Bu yerda: i qimmatli qog‘ozni daromadlilik stavkasi. 
i foiz stavkasi rolini risksiz qo‘yilma samaradorligi rolini 
o‘ynovchi i
0
risksiz foiz stavkasi o‘ynaydi. Shu bilan birga, investor 
uchun o‘zi qo‘yilma samaradorligi sifatida prognoz qilgan 
daromadlilik stavkasi bo‘yicha diskontlangan kelgusi kutilgan 
daromad qiymati bo‘lg‘usi qiymatning aniqroq boshlang‘ich bahosi 
sanaladi. 
Agar aktiv bo‘yicha o‘rtacha kutilgan daromad moliya bozorida 
muomalada bo‘lgan barcha qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha i
kd
kutilgan 
daromad (orttirilgan daromadlilik), i
0 
risksiz daromad stavkasi va 
aktivga tegishli hamda butun bozor riski va bozorga nisbatan m 
turdagi qimmatli qog‘ozlar β
m
koeffitsiyenti orqali ifodalanadigan 
risk darajasi orqali ifodalangan bo‘lsa, u holda m aktiv bo‘yicha 
kutilgan daromadlilik stavkasi quyidagicha aniqlanadi: 
𝑖
= 𝑖 + 𝛽 (𝑖
− 𝑖 ) (7.4.2) 
Ushbu stavka bo‘yicha diskontlagan holda, joriy qiymat 
bahosini olamiz: 
𝑅 =
(
)
(
)
(
) 
(7.4.3) 
7.4.1-misol. Qiymati bo‘yicha moliyaviy bozor 20% risksiz va 
80% riskli qimmatli qog‘ozlardan iborat. Riskli qimmatli qog‘ozlar 
to‘rt toifali: birinchisi 1/6 ulushni tashkil etib, ular uchun β
1
= 0,9, 

152
ikkinchi – 1/4 qism va β
2
= 0,7 va uchinchisi – 1/3 qism va β
3
= 1,1. 
To‘rtinchi toifa qimmatli qog‘ozlarning ulushi va β
4
ni toping. Agar 
bozor samaradorligi (riskli qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha o‘rtacha 
daromadlilik) 8%, risksiz stavka 4% bo‘lsa, barcha riskli qimmatli 
qog‘ozlar samaradorligi va butun bozor bo‘yicha o‘rtacha 
daromadlilikni toping. To‘rtinchi turdagi qimmatli qog‘ozlarning 
ulushi quyidagiga teng: 
1 −
1
6
+
1
4
+
1
3
=
1
4
To‘rtinchi qimmatli qog‘ozlar β
4
bozor portfeli uchun β=1 
shartidan aniqlanadi. O‘z navbatida, 
∗ 0,9 + ∗ 0,7 + ∗ 1,1 + ∗ 𝛽 =1 
bundan 𝜷
𝟒
=
𝟑𝟕
𝟑𝟎
ekanligi kelib chiqadi.
Har bir turdagi qimmatli qog‘oz samaradorligi quyidagiga teng: 
𝑖
= 𝑖 + 𝛽 (𝑖
− 𝑖 ) = 0,04 + 𝛽 (0,08 − 0,04) = 0,04 + 0,04 ∗ 𝛽
U holda 
𝑖 = 0,04 + 0,04 ∗ 0,9 = 0,076, 𝑦𝑜𝑘𝑖 7,6%; 
𝑖 = 0,04 + 0,04 ∗ 0,7 = 0,068, 𝑦𝑜𝑘𝑖 6,8%; 
𝑖
= 0,04 + 0,04 ∗ 1,1 = 0,084, 𝑦𝑜𝑘𝑖 8,4 %; 
𝑖 = 0,04 + 0,04 ∗
37
30
= 0,089, 𝑦𝑜𝑘𝑖 8,9%. 
Butun bozor bo‘yicha o‘rtacha daromadlilik quyidagiga teng: 
i = 0,2 ∗ 4% + 0,8 ∗ 8% = 7,2 % 
Aktivning bozor bilan musbat korrelatsiyasida bozor tomonidan 
kiritilgan risk qancha yuqori bo‘lsa, daromadlilik stavkasi shuncha 
katta, aksiyadan bo‘lg‘usi daromadlarning joriy bahosi shuncha kam 
bo‘ladi va aksincha, bozor bilan manfiy korrelatsiyada bozor riski 
qancha yuqori bo‘lsa, aktivdan bo‘lg‘usi daromadlarning joriy bahosi 
shuncha kam bo‘ladi. 
Nazorat savollari 
1. Investitsiya risklari tushunchasiga ta’rif bering. 
2. Investitsiya loyihalari bo‘yicha risk darajasi va variatsiya koef-
fitsiyenti o‘rtasida qanday bog‘liqlik bor? 
3. Investitsiya risklarini boshqarishning asosiy yo‘llari nimalar 
hisoblanadi? 

153
4. Investitsiya faoliyatida risklar deganda nimani tushunasiz? 
5. Investitsiya risklari o‘z ichiga qanday risk turlarini oladi? 
6. Investitsion loyihaning butun bir hayotiy sikli davomida risk-
larning yuzaga keladigan qanday davriy holatlarini ajratib ko‘rsatish 
mumkin? 
7. Riskli aktivlarning daromadlilik stavkalari deganda nimni 
tushunasiz? 
Test 
1. …………………… - korxonaning investitsion faoliyatlarni 
amalga oshirish natijasida kutilgan daromadlarni ololmaslik ehtimol-
ligidir. 
A) investitsiya riski; 
B) inflatsiya riski; 
C) kredit riski; 
D) foiz riski. 
2. Investitsiyaga yo‘naltirilgan mablag‘ bo‘yicha 200 holatdan 
80 holatda 25 ming so‘m foyda olmaslik mavjud. Bunda yo‘qotishlar 
oralig‘i darajasini aniqlang. 
A) 0,12; 
B) 0,05; 
C) 0.04; 
D) 0,4. 
3. Investitsiya risklari o‘z ichiga qanday risk turlarini oladi? 
A) 
to‘g‘ridan to‘g‘ri moliyaviy yo‘qotishlar riski, daromadlarni 
pasayish riski, qo‘ldan chiqarilgan yutuqlar riski; 
B) 
qo‘ldan chiqarilgan yutuqlar riski, biznes g‘oyaning paydo 
bo‘lishi; 
C) 
daromadlarni pasayish riski, investitsion loyihaning ishlab 
chiqilishi; 
D) 
davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solish tadbirlarining 
o‘zgarishi, loyihaviy normativlarning o‘zgarishi. 
4. Investitsion loyihaning butun bir hayotiy sikli davomida 
risklarning yuzaga keladigan qanday davriy holatlarini ajratib 
ko‘rsatish mumkin? 
A) sifatni boshqarish, tannarxni boshqarish;

154 
B) raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarish, standart va 
me’yorlarga rioya qilish; 
C) biznes g‘oyaning paydo bo‘lishi, investitsion loyihaning 
ishlab chiqilishi, biznes rejaning ishlab chiqilishi va uning amalga 
oshirilishi, investitsion loyihani amalga oshirishning nihoyasiga 
yetkazilishi, ya’ni tayyor mahsulotlarning ishlab chiqilishi va 
sotilishi; 
D) ichki sud jarayonlari, Monte-Karlo usulida risklarni imi-
tatsion modellashtirish. 
5. Investitsion loyihalarni moliyalashtirishdagi risklarni yuzaga 
kelishini tashqi sabablari berilgan javobni aniqlang. 
A) davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solish tadbirlarining 
o‘zgarishi; mamlakatda siyosiy vaziyatning o‘zgarishi; tabiiy 
halokatlar; ekologik muhitning buzilishi; iqtisodiyotning investitsiya 
kiritilayotgan tarmog‘idagi shart-sharoitlarning yomonlashuvi. 
B) boshqarish samaradorligining pastligi; samarasiz marketing; 
mahsulotlarning 
noraqobatbardoshligi; 
ishlab 
chiqarish 
salohiyatining yetarli emasligi; moliyaviy holatning yomonlashuvi; 
huquqiy muhitning yaxshi emasligi. 
C) davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solish tadbirlarining 
o‘zgarishi; mamlakatda siyosiy vaziyatning o‘zgarishi; tabiiy 
halokatlar; ishlab chiqarish salohiyatining yetarli emasligi; 
moliyaviy holatning yomonlashuvi; huquqiy muhitning yaxshi 
emasligi. 
D) boshqarish samaradorligining pastligi; samarasiz marketing; 
mahsulotlarning 
noraqobatbardoshligi; 
ekologik 
muhitning 
buzilishi; iqtisodiyotning investitsiya kiritilayotgan tarmog‘idagi 
shart-sharoitlarning yomonlashuvi. 
6. Investor sifatida yil boshida bitta aksiyani 500 so‘mdan 
aksiyalar sotib oldingiz. Yil davomida ushbu aksiyaning narxi 525 
so‘mga ko‘tarildi. Yil oxirida aksiyalar bo‘yicha bitta aksiya uchun 
15 so‘m miqdorda dividendlar to‘landi. Bir yil uchun bitta aksiyaga 
sarflangan kapitalning daromadlilik stavkasini aniqlang. 
A) 6%; 
B) 9%; 
C) 8%; 

155 
D) 3%. 
7. Investitsion loyihalarning o‘zini oqlamasligi, rentabellik 
darajasini pasayishi ………………. ga olib keladi. 
A) to‘g‘ridan to‘g‘ri moliyaviy yo‘qotishlar; 
B) daromadlarni pasayishi; 
C) yangi moliyalashtirish manbalarini aniqlanishi; 
D) foyda oshishi. 
8. Investorda 50 mln so‘m bor va shu summani ikki yil 
muddatga bankka omonatga qo‘ymoqchi. Birinchi bankda omonat 
uchun yillik foiz stavkasi 7%ni tashkil etadi, ikkinchi bank esa bi-
rinchi yil 6%, ikkinchi yil 8% li omonatni taklif etmoqda.Bunday 
vaziyatda investor ulardan qaysi birini tanlaydi?
A) birinchi bankni;
B) ikkinchi bankni;
C) investor uchun farqi yo‘q;
D) investor boshqa uchinchi bankni tanlaydi.
9. Haqiqiy erishilgan natijalar o‘rtacha tortilganining o‘rtacha 
kutilayotgan natijalar farqlanish kvadratining kuzatuvlar soniga nis-
bati orqali qanday ko‘rsatkich aniqlanadi? 
A) dispersiya; 
B) o‘rtacha kutilayotgan natija; 
C) o‘rta garmonik qiymat; 
D) variatsiya koefitsiyenti. 
10. Loyihaning variatsiya darajasi 8 % ekanligi aniqlandi. 
Investor qanday xulosaga keladi? 
A) loyiha o‘rtacha riskli; 
B) loyiha kam riskli; 
C) loyiha yuqori riskli; 
D) loyiha riskli emas. 

156
VIII BOB. AKTIVLAR RISKI 
8.1. Birja risklari 
Birja risklari birja bitimlaridan yo‘qotishlar xavfini o‘zida aks 
ettiradi. Bu risklarga quyidagilar kiradi: tijorat bitimlari bo‘yicha 
to‘lovsizlik riski, brokerlik firmalariga komissiya mukofotlarining 
to‘lovsizlik riski. 
Deyarli barcha birja faolligi bozorlarda yuzaga kelgan vaziyatga, 
shuningdek, birjachilarning faoliyati va professionalizmiga bog‘liq 
ravishda bitta riskka emas, balki risklar majmuiga duchor bo‘ladi. 
Risklar yo‘q bo‘lgani holda daromad olish kafolatlangan birja 
faoliyati yo‘q. Birja savdolarining har bir ishtirokchisi mavjud riskka 
oid muammolarni hal etish orqali daromad olishga harakat qiladi va 
bevosita risklar bilan bog‘liq vaziyatlardan qochish uchun barcha 
choralarni ko‘radi. Birja savdosidagi risklarning xarakterli xususiyati 
shundaki, ular barcha ishtirokchilarga, hatto birja savdosiga bevosita 
aloqador bo‘lmaganlarga ham ta’sir ko‘rsatadi. 
Birja riskini kuchaytiruvchi omillar ko‘pincha ularning 
funksiyalariga ta’sir qiladi. Birja savdosida risklar mohiyatini 
to‘liqroq aks ettiruvchi risk funksiyalari sirasiga innovatsion, tartibga 
soluvchi va himoya funksiyalari kiritiladi. Analitik funksiyani ham 
riskning funksiyalari qatoriga kiritish mumkin. Bu risk mavjudligi 
mumkin bo‘lgan yechim variantlaridan birini tanlab olish kerakligini 
anglatadi. Shunga bog‘liq ravishda, birjachilar qarorlar qabul qilish 
jarayonida barcha mumkin bo‘lgan variantlarni tahlil qilib, eng 
rentabelli va kam riskli variantni tanlashadi. 
Fond va valuta birjalarida risk ko‘pincha pulning xarid 
qobiliyatini pasayishi, boshqacha aytganda, inflatsiya riski bilan 
bog‘liq bo‘ladi (kelajakda pul xuddi bugungidek ayni sifatdagi birja 
tovarlari va xizmatlarini o‘sha miqdorda “xarid” qila olmaydi). 
Kelajakdagi narxlar bo‘yicha o‘z taxminlarini hisobga olgan 
holda foyda olishga intiluvchi birjachilarning moliya bozoridagi 

157
hatti-harakatlarining individual va ommaviy psixologiyasi ham risk 
omili sanaladi. 
Risklar muammosiga yechim topish birja bitimining 
ishtirokchilari uchun qanday risk darajasi mumkinligi bilan 
belgilanadi. Birjachi riskka har xil munosabatda bo‘lishi: riskni 
yoqtirmasligi, unga befarq bo‘lishi yoki riskni afzal ko‘rishi mumkin. 
Munosabat mezoni risk uchun mukofotga birjachi ehtiyoji sanaladi. 
Riskni yoqtirmaydigan birjachilar ehtimoliy noaniqlik uchun 
kompensatsiya talab qilishga har doim moyil bo‘ladi. Riskka neytral 
munosabatda bo‘lganlar mukofotga ham befarq bo‘ladi, riskni afzal 
ko‘rganlar esa keskin hissiyotlarni boshdan kechirish uchun hatto 
zarar ko‘rishga tayyor turadi. 
Har bir professional birjachi qaror qabul qilishning o‘ziga xos 
usullariga ega bo‘lib, shu asosda qanday darajadagi risk o‘zi uchun 
qoniqarli ekanligi yoki riskdan qanday chetlab o‘tish mumkinligini 
belgilaydi. Birja o‘yinlarida tajribaga ega bo‘lgan professionallar har 
bir risk omilini oldindan aniqlay olishadi va faqatgina risk uchun 
mukofot olish imkoniyati mavjud bo‘lgandagina o‘yinga kirishadilar. 
Risklar to‘g‘risida qaror qabul qilish natijasida birja savdosi 
ishtirokchilari kutilmagan omillar yoki riskni oshiruvchi omillarni 
noto‘g‘ri baholash tufayli zarar ko‘rishi mumkin. Shuning uchun 
risklarni baholashda ekspertlar birinchi navbatda qaror natijasida 
birja savdosi qatnashchilari uchun yo‘qotishlar ehtimolini ko‘rib 
chiqishi kerak bo‘ladi. Risklarni baholashda kutilmagan natija 
ehtimoli va butun umumiy jihatdan ustuvorligi bo‘yicha har bir 
riskning darajasi kabi mezonlar ancha maqbul sanaladi. 
Birja savdosi ishtirokchilari qabul qilishi mumkin bo‘lgan eng 
muhim qarorlar qaysi risklar maqbulligi va maqbul bo‘lmagan yoki 
kutilmagan boshqa risklarni nima qilish kerakligi bilan belgilanadi. 
Har bir savdo qatnashchisi risk yoki mukofotlar bilan bog‘liq o‘z 
afzalliklariga ega va o‘ziga ta’sir qiladigan risklarni identifikatsiya 
qilish, qaysi risklar o‘zi uchun maqbul ekanligini hal etishi va nihoyat 
boshqa kutilmagan risklardan chetlab o‘tish yo‘llari va vositalarini 
topishi kerak. Shuningdek, bu qanday moliyaviy xarajatlarga olib 
kelishi va bunda qandaydir ma’no borligini baholay olishi ham talab 
etiladi. Birjachilar birja savdosi qatnashchilari ixtiyorida mavjud 

158
bo‘lgan baholash usullari, uslublari va metodlarini tanlashga, 
shuningdek, eng maqbul riskka yondashishga majbur sanaladi. 
Risklarni minimallashtirish bo‘yicha choralar guruhiga 
xejerlash, 
moliyaviy 
zaxiralar 
yaratish, 
diversifikatsiya, 
boshqariluvchan risk omillariga birjachi ta’sirining variantli tizimini 
joriy qilish kabilar kiradi. 
8.2. Defolt va soliqqa tortish riskining aktivlarga ta’siri 
Ba’zan bir xil daromadlilik va qaytarish muddatiga ega bo‘lgan 
obligatsiyalar turli narxlarda sotiladigan vaziyatga duch kelish 
mumkin. Ushbu farqlar boshqa omillarning qimmatli qog‘ozlar 
qiymatiga ta’siri bilan shartlangan bo‘lib, bu ular tashqi 
ko‘rinishidangina bir xil tuyulishini anglatadi. 
Bir xil fiksirlangan pul tushumlari oqimini ta’minlaydigan 
obligatsiyalar bir qator sabablarga ko‘ra o‘zaro farq qilishi mumkin. 
Ammo bunda defolt riski va soliqqa tortish shartlari muhim ahamiyat 
kasb etadi. Misol tariqasida bir yildan keyin 1000 sh.b. to‘lov talab 
qilinadigan obligatsiyani ko‘rib chiqamiz. Faraz qilaylik, AQSh 
G‘aznachiligining yillik obligatsiyalari bo‘yicha foiz stavkasi yiliga 
6% ni tashkil etadi. Bu qimmatli qog‘ozlar defolt riskiga duchor 
bo‘lmaydi va shuning uchun bunday obligatsiyaning narxi 1000 
sh.b./ 1,06 = 943,40 sh.b.ni tashkil qiladi. Biroq qandaydir defolt riski 
(ya’ni, to‘lovsizlik riski) mavjud bo‘lsa, bu risk qanchalik kichik 
bo‘lishidan qat’i nazar, bunday obligatsiyalar narxi 943,40 sh.b.dan 
kamroq, uning daromadliligi esa yiliga 6% dan yuqoriroq bo‘ladi. 
Obligatsiyalarni soliqqa tortish darajasi emitent kim hisoblanishi 
yoki bevosita obligatsiya turiga bog‘liq bo‘lishi mumkin. Bularning 
hammasi, albatta, obligatsiyalarning qiymatiga ta’sir qiladi. Masalan, 
AQShda shtat hukumatlari va mahalliy boshqaruv organlari 
tomonidan chiqarilgan obligatsiyalardan olingan daromadlar federal 
daromad solig‘idan ozod qilinadi. Boshqa barcha o‘xshash 
parametrlarda bu xususiyat soliq to‘lovchilar uchun bunday 
obligatsiyalarni yanada jozibador qiladi va boshqa o‘xshash 
obligatsiyalar bilan solishtirganda, ularning narxi yuqori 
(daromadliligi mos ravishda kam) bo‘ladi. 

159
Shunga o‘xshash fiksirlangan daromadli qimmatli qog‘ozlar 
o‘rtasidagi narx farqini yuzaga keltirib chiqaradigan boshqa ko‘plab 
omillar ham mavjud. 
Obligatsiyalarning qiymat va daromadliligiga ta’sir qiladigan 
quyidagi ikki imkoniyatni ko‘rib chiqamiz: 
1) muddatidan avval qayta sotib olish imkoniyati. Bu xususiyat 
emitentga o‘z obligatsiyalarini uni qaytarishning oxirgi muddati 
tugashidan oldin sotib olish huquqini beradi. Bunday obligatsiya 
qayta sotib olish huquqiga ega obligatsiya deyiladi; 
2) konvertatsiyalanuvchanlik. Bu xususiyat obligatsiya egasiga 
uni mazkur obligatsiyalarni chiqargan kompaniyaning oldindan 
belgilangan aksiyalar miqdoriga ayirboshlash huquqini beradi. 
Bunday o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan obligatsiya 
konvertatsiyalanuvchan obligatsiya deb ataladi. 
Ta’bir joiz bo‘lsa, obligatsiyani emitent uchun yanada jozibador 
qiluvchi har qanday xususiyat uning narxi pasayishiga olib keladi, 
mos ravishda, investor nazdida obligatsiyalar qiymatini oshiruvchi 
xususiyatlar narx oshishiga olib keladi. Shuning uchun muddatidan 
avval qayta sotib olishni amalga oshirish imkoniyati bunday 
obligatsiyalar narxi pasayishiga (va qaytarishda uning daromadliligi 
ortishiga) olib keladi. Konvertatsiyani amalga oshirish imkoniyati esa 
obligatsiyalar narxi oshishiga va qaytarishda uning daromadliligi 
pasayishiga sabab bo‘ladi. 
8.3. Aktivlar qiymatini maksimallashtirish 
Ko‘p hollarda shaxsiy mablag‘lardan foydalanish sohasida 
moliyaviy qarorlar individual afzal ko‘rishlar yoki risk darajasi 
tahlilidan qat’i nazar, mulk qiymati ortishiga olib keluvchi variantni 
tanlashga asoslangan bo‘lishi mumkin. Oddiy misol sifatida A 
variantni tanlab bugun 100 sh.b. olish va B variantni tanlab bugun 95 
sh.b. olish variantlari o‘rtasida tanlov qilish zarur bo‘lgan vaziyatni 
ko‘rib chiqaylik. 
Aytaylik, nimani afzal ko‘rishi va kutishlari qandayligi sizga 
noma’lum bo‘lgan odam ushbu variantlardan qay birini tanlanishini 
taxmin qilish zarur bo‘lsin. Agar boshqa har qanday jihatdan bu ikki 

160
variant teng sanalsa, A variant afzalroq ekanligi shubhasiz. Va bu 
tabiiy hol, chunki pul qancha ko‘p bo‘lsa, shuncha yaxshi. 
Faqat kam sonli moliyaviy qarorlar shunchaki oddiy va shartsiz 
qabul qilinadi. Faraz qilaylik, endi o‘ta riskli aksiyalar va mutlaqo 
xavfsiz obligatsiyalar o‘rtasida tanlov qilish kerak. Bizning 
mijozimiz riskli qarorlar qabul qilishni yoqtirmaydi, buning ustiga, 
aksiyalarning kelgusi kursiga nisbatan pessimistik munosabatda. 
Biroq aksiyalarning joriy bozor narxi 100 sh.b., obligatsiyalarning 
bozor narxi esa 95 sh.b.ni tashkil etadi. 
Mijoz barcha holatlarda risklarni qabul qilmaslikka harakat 
qilishi va aksiyalarning kelajakdagi kursi dinamikasiga nisbatan 
pessimistik munosabatda ekanligini nazarda tutsak, u obligatsiyalarni 
tanlashini taxmin qilish mumkin. Ammo u kafolatlangan xavfsiz 
obligatsiyalarga o‘z pullarini investitsiya qilishni afzal ko‘rsa-da, u 
baribir aksiyalarni xarid qiladi. Nima uchun? 
Bunga shunday javob berish mumkin: mijoz aksiyalarni 100 
sh.b.dan sotishi va 95 sh.b. narxda obligatsiyalar xarid qilishi 
mumkin. Broker uchun to‘lov va ushbu qimmatli qog‘ozlar oldi-
sotdisi bilan bog‘liq boshqa xarajatlar narxlar farqidagi 5 sh.b.dan 
oshib ketmaguncha mijoz aksiyalarni tanlash orqali afzallikka ega 
bo‘ladi. Ushbu oddiy misol ikkita muhim holatni aks ettiradi. 
1) risk darajasi va boshqa shaxsiy afzalliklarga bog‘liq nuqtayi 
nazarlarga qaramay, moliyaviy qarorlar aktivlar qiymatini 
maksimallashtirishga intilish istagi asosida qabul qilingan taqdirda 
ham oqilona hisoblanadi; 
2) moliyaviy aktivlar bozori moliyaviy qarorlarning muqobil 
variantlarini baholash uchun zarur axborotlarni taqdim etadi. 
Firmalar aktivlarning qiymat bahosini maksimallashtirish me-
zonlari asosida moliyaviy qarorlar qabul qilishadi. Ochiq aksiyador-
lik jamiyatlarining rahbarlari moliyalashtirish, investitsiyalarni 
rejalashtirish, risklarni boshqarish masalalariga to‘qnash kelishadi. 
Ular aksiyadorlar tomonidan yollangani sababli ularning vazifasi 
aksiyadorlarning manfaatlariga eng mos keladigan qarorlar qabul 
qilishdir. Biroq yirik korporatsiyalarning menejerlari ko‘pchilik o‘z 
aksiyadorlarini hatto tanishmaydi. 

161
Shuning uchun korporatsiya rahbarlari to‘g‘ridan to‘g‘ri 
aksiyadorlarning o‘zi tomonidan qabul qilinadigan qarorlar topishga 
harakat qilishadi. Moliyaviy qarorlarni tanlashda iqtisodiy nazariya 
va sog‘lom fikr quyidagi qoidalarni belgilaydi. Aksiyadorlarning 
boyligi maksimal darajada ko‘payishiga olib keladigan investitsion 
qarorlarni tanlang.
Bu deyarli har bir aksiyadorga ma’qul tushadi, chunki firma 
aktivlarining bozor qiymati qancha katta bo‘lsa, uning aksiyadorlari 
shuncha boy bo‘ladi. Bunday investitsion qarorlar aksiyadorlarning 
afzalliklari haqida qandaydir qo‘shimcha ma’lumotlarsiz bemalol 
qabul qilinishi mumkin. 
Top-menejerlar firma aktivlarining qiymatini va investitsion 
qarorlarni qabul qilishning mumkin bo‘lgan variantlarini qanday 
baholashadi? Ba’zi hollarda ular bosma yoki elektron axborot 
manbalaridan bozor narxlarini bilib olishlari mumkin. Biroq ayrim 
aktivlar bozorda savdoga qo‘yilmaydi va ularning narxlari 
noma’lum.
Bunday holatda, muqobil variantlarni solishtirish uchun ular 
bilan tuzilgan bitimlar bozorda amalga oshirilgan bo‘lsa, bunday 
aktivlarning qiymatini hisoblash kerak. 
Bunday vaziyatda aktivlarni baholash mohiyati joriy bozor narxi 
ma’lum bitta yoki bir nechta taqqoslanuvchan aktivlar bo‘yicha 
ma’lumotlarni tahlil qilish orqali ularning qiymatini aniqlashdan 
iborat bo‘ladi.
Bunday baholash usulini tanlash, odatda, mavjud axborotning 
to‘liqligiga bog‘liq.
Biz baholayotgan aktivlar bilan qariyb o‘xshash aktivlarning 
narxi ma’lum bo‘lsa, u holda ularning qiymat bahosida narxlar 
yagonaligi qonunini tatbiq qilish mumkin. Unga ko‘ra, agar raqobat 
bozorida teng qiymatli (o‘z mohiyatiga ko‘ra muqobil, o‘xshash) 
aktivlar bilan operatsiyalar amalga oshiriladigan bo‘lsa, ularning 
bozor narxi o‘zaro yaqinlashishga intiladi.
Yagona narx qonuni asosida arbitraj deb nomlanuvchi jarayon 
yotadi. Arbitraj esa narxlar o‘rtasidagi farq asosida kafolatlangan 
foyda olish maqsadida muqobil aktivlarni xarid qilish va zudlik bilan 
sotib yuborishni anglatadi. 

162
8.4. Moliyaviy risk darajasini ehtimoliy baholash 
Qandaydir A kompaniyani ko‘rib chiqamiz. Faraz qilaylik, 
mazkur kompaniyadan bitta aksiya uchun 100 sh.b. narxda aksiyalar 
sotib olmoqchimiz va bu aksiyalarga bir yil davomida egalik qilishni 
mo‘ljallayapmiz. Umumiy daromadlilik stavkasini (yoki shunchaki 
daromadlilik) ikki komponent summasi sifatida tasavvur qilish 
mumkin: dividend daromadlilik va aksiyalar kursi o‘zgarishi 
natijasida daromadlilik: 
𝑟 =
𝑇𝑜 𝑙𝑎𝑛𝑔𝑎𝑛 𝑑𝑣𝑖𝑑𝑒𝑛𝑑𝑙𝑎𝑟
𝐵𝑜𝑠ℎ𝑙𝑎𝑛𝑔 𝑖𝑐ℎ 𝑛𝑎𝑟𝑥
+
(𝐴𝑘𝑠𝑖𝑦𝑎𝑙𝑎𝑟𝑛𝑖𝑛𝑔 𝑦𝑎𝑘𝑢𝑛𝑖𝑦 𝑛𝑎𝑟𝑥𝑖 − 𝐵𝑜𝑠ℎ𝑙𝑎𝑛𝑔 𝑖𝑐ℎ 𝑛𝑎𝑟𝑥
𝐵𝑜𝑠ℎ𝑙𝑎𝑛𝑔 𝑖𝑐ℎ 𝑛𝑎𝑟𝑥
𝑟 = 𝐷𝑎𝑟𝑜𝑚𝑎𝑑𝑙𝑖𝑙𝑖𝑘𝑛𝑖𝑛𝑔 𝑑𝑖𝑣𝑖𝑑𝑒𝑛𝑑 𝑘𝑜𝑚𝑝𝑜𝑛𝑒𝑛𝑡𝑖
+ 𝑑𝑎𝑟𝑜𝑚𝑎𝑙𝑖𝑙𝑖𝑘𝑛𝑖𝑛𝑔 𝑛𝑎𝑟𝑥 𝑘𝑜𝑚𝑝𝑜𝑛𝑒𝑛𝑡𝑖 
Aytaylik, A aksiyalarini xarid qilib, dividend komponenti 3% ni, 
narx komponenti 7% ni tashkil etadi, deb hisoblaymiz, bunda kutil-
gan daromadlilik stavkasi 10% ga teng bo‘ladi: r = 3% + 7% = 10%. 
Aksiyalar aktivlarining riskliligini o‘lchashda keng qo‘llanila-
digan birlik – bu o‘zgaruvchanlik (volatility). O‘zgaruvchanlik 
aksiyalarning ehtimoliy daromadlilik stavkalari diapazoni va ularni 
olish ehtimolligi bilan bog‘liq. Daromadlilikning ehtimoliy 
ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi diapazon qancha keng bo‘lsa, favqulodda 
qiymatlar olish ehtimolligi shuncha katta, aksiyalar o‘zgaruvchanligi 
ko‘rsatkichi ham shuncha yuqori. 
Masalan, agar bizdan kelgusi yil uchun A aksiyalari 
daromadliligini “nuqtali baholash” so‘ralsa, u holda bizning 
javobimiz 10% bo‘ladi. Bunda real daromadlilik biz aytgandan 
ko‘proq yoki kamroq bo‘lib chiqishi bizni ajablantirmaydi. 
Daromadlilik juda past ham (-50%), juda yuqori ham (+50%) bo‘lishi 
mumkin. Daromadlilikning ehtimoliy ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi farq 
qancha katta bo‘lsa, o‘zgaruvchanlik shuncha kuchli bo‘ladi. 
O‘zgaruvchanlik mohiyatini yaxshiroq tushunish uchun, A 
aksiyalar uchun turli daromadlilik darajalarini olish ehtimollikla-
rining taqsimotini ko‘rib chiqamiz. Daromadlilikning barcha 

163
ehtimoliy darajalariga noldan (ushbu darajaga erishish ehtimolli-
gining to‘liq yo‘qligi) birgacha (ushbu daromadlilik albatta olinadi) 
bo‘lgan ehtimollik to‘g‘ri keladi. 
Faraz qilaylik, kelgusi yilda daromadlilik 10% ni tashkil etishi 
bizga mutlaq ma’lum. Bu holatda daromadlilikning faqat bitta 
ehtimoliy darajasi mavjud va unga erishish ehtimolligi 1,0 ga teng. 
Endi iqtisodiyot holatiga bog‘liq ravishda A aksiyalari har xil 
daromadlilik keltirishi mumkin deb taxmin qilaylik. Agar kelgusi 
yilda iqtisodiyot o‘ssa, kompaniyaning sotuv hajmi va foydasi ham 
o‘sadi, demakki, A aksiyalariga investitsiyalarning daromadlilik 
stavkasi 30% ga teng bo‘ladi. Agar iqtisodiyotda pasayish kuzatilsa, 
u holda daromadlilik stavkasi 10% ni tashkil qiladi, ya’ni, aksiyador 
zarar ko‘radi. Agar iqtisodiy holat shunchaki o‘zgarmay qolsa, 
haqiqatdagi daromadlilik 10% ni tashkil etadi. Bizning gipotetik 
misolimizdagi ushbu holatlarning har biri uchun ehtimollik bahosi 
8.4.1-jadvalga keltirilgan va 8.4.1-rasmda tasvirlangan. 
8.4.1-jadval 
Aksiyalar daromadliligi stavkalarining
ehtimollik taqsimoti 
Iqtisodiyot holati 
A aksiyalari 
daromadlilik stavkasi 
Ehtimollik (P) 
O‘sish 
30% 
0,20 
Normal 
10% 
0,60 
Pasayish 
– 10% 
0,20 
8.4.1-jadvaldagi ehtimollik taqsimoti A aksiyalariga sarmoya 
kiritadigan bo‘lsak, u holda 10% lik daromadlilikka ega bo‘lishimizni 
anglatadi. Buning ehtimolligi boshqa ikki qiymatdagi daromadlilik – 
10% va 30% ni olish ehtimolligidan uch marta ko‘p sanaladi. 
Daromadlilikning kutilgan stavkasi (daromadlilikning o‘rtacha 
qiymati) barcha ehtimoliy stavkalarni mos ravishda ularni olish 
ehtimollariga ko‘paytmasining summasi sifatida aniqlanadi: 
𝐸(𝑟) = 𝑃 𝑟 + 𝑃 𝑟 +. . . +𝑃 𝑟 = ∑
𝑃 𝑟 (9.4.1) 

164
Ushbu formulani ko‘rib chiqilgan holat uchun qo‘llab, A 
aksiyalari daromadliligining kutilgan stavkasi quyidagiga tengligini 
aniqlaymiz: 
E(r) = 0,2 * 30% + 0,6 *10% + 0,2 * (-10%) = 10%. 
Ayonki, bu holatda daromadlilik stavkasi to‘la aniqlik 
holatidagiga nisbatan qanday bo‘lishiga kuchliroq shubhalanamiz. 
8.4.1-rasm. Daromadlilik ehtimollarining taqsimoti 
Endi esa boshqa misolni ko‘rib chiqamiz. Qandaydir B 
kompaniyasi aksiyalari daromadliligining ehtimoliy ko‘rsatkichlari 
diapazoni A aksiyalariga nisbatan kengroq. A aksiyalarining ehti-
mollik taqsimoti B aksiyalarining ehtimollik taqsimoti bilan 8.4.2-
jadval va 8.4.2-rasmda taqqoslanadi. 
8.4.2-jadval 
A va B aksiyalari daromadliligining ehtimollik
taqsimoti 
Iqtisodiyot 
holati 
B aksiyalari 
daromadlilik 
stavkasi 
A aksiyalari 
daromadlilik 
stavkasi 
Ehtimollik 
O‘sish 
50% 
30% 
0,20 
Normal 
10% 
10% 
0,60 
Pasayish 
– 30% 
– 10% 
0,20 

165
8.4.2-rasm. A va B aksiyalarining daromadlilik ehtimollari taqsimoti 
Bunda ikkala aksiyalar uchun ehtimollik ko‘rsatkichlari bir 
xilligi, lekin B da daromadlilik tebranishlarining diapazoni 
kengligiga e’tibor qaratish lozim. Agar iqtisodiyotda o‘sish sur’ati 
qayd etilsa, B aksiyalari o‘z aksiyadorlariga 50% daromadlilik, A 
aksiyalari esa faqat 30% daromadlilik keltiradi. Lekin agar iqtisodiy 
ahvol yomonlashsa, B aksiyalari daromadliligi – 30% gacha, A 
aksiyalari esa – faqat – 10% gacha tushib ketadi. Boshqacha ayt-
ganda, B aksiyalariga investitsiyalarning daromadlilik ko‘rsatkichlari 
kuchliroq o‘zgaradi, o‘z navbatida esa, ular riskliroq hisoblanadi. 
Avval qayd qilinganidek, aksiyalarning daromadlilik 
ko‘rsatkichlari o‘zgaruvchanligi ularning ehtimoliy diapazoni va 
favqulodda qiymatlar paydo bo‘lish ehtimoliga bog‘liq. 
Daromadlilikning ehtimoliy ko‘rsatkichlarini olish ehtimolliklari 
taqsimotida o‘zgaruvchanlikni hisoblash va o‘lchash uchun moliyada 
o‘rtacha kvadratik og‘ish σ (standart og‘ish) juda keng qo‘llanilib, 
bizning misolimizda uni quyidagicha aniqlash mumkin:
𝜎 = ∑
(𝑟 − 𝐸(𝑟 )) 𝑃 (8.4.2) 
Bu yerda matematik kutish (o‘rtacha qiymat) quyidagiga teng: 
𝐸(𝑟 ) = ∑
𝑟 𝑃 (8.4.3) 
Standart og‘ish qancha katta bo‘lsa, aksiyalarning o‘zgaruv-
chanlik ko‘rsatkichi shuncha yuqori bo‘ladi. 
A va B aksiyalari uchun E
A
(r
i
) = E
B
(r
i
) = 10%. 

166
A aksiyalari uchun standart og‘ish quyidagiga teng: 
𝜎 = (0,2)(30% − 10%) + (0,6)(10% − 10%)
+ (0,2)(−10% − 10%)
𝜎 = 12,65% 
B aksiyalari uchun standart og‘ish quyidagiga teng: 
𝜎 = (0,2)(50% − 10%) + (0,6)(10% − 10%)
+ (0,2)(−30% − 10%)
𝜎 = 25,30% 
B aksiyalari uchun standart og‘ish A ga nisbatan ikki marta 
ko‘p, shuning uchun o‘rtacha qiymatdan ehtimoliy og‘ish A 
aksiyalarining xuddi shu ko‘rsatkichidan ikki marta ortib ketadi. 
Real hayotda aksiyalarning daromadlilik ko‘rsatkichlari 
diapazoni xuddi bizning misolimizdagi kabi bir qancha qiymat bilan 
chegaralanmagan va daromadlilik amalda istalgan qiymatni qabul 
qilishi mumkin. Shuning uchun aytish mumkinki, aksiyalar 
daromadliliklari taqsimoti ehtimolliklarning uzluksiz taqsimotini 
o‘zida aks ettiradi. Ko‘pincha ehtimolliklarning uzluksiz taqsimoti 
8.4.2-rasmda keltirilgan egri chiziqdan iborat bo‘ladi. 
Risk odam uchun muhim ahamiyatga ega noaniqlikni o‘zida aks 
ettiradi. Risklarni boshqarish – bu riskni kamaytirishdan foyda va 
buning uchun zarur sarf-xarajatlar o‘rtasida balansga erishishga 
yo‘naltirilgan murosa yo‘lini ishlab chiqish, shuningdek, buning 
uchun qanday choralar ko‘rish lozimligi haqida qarorlarni ko‘rib 
chiqish jarayonidir. Odamlar duch keladigan risklarning barcha 
turlari ularning iste’molchi sifatidagi xatti-harakatlari tufayli yuzaga 
keladi, korporatsiyalar faoliyatiga muayyan tarzda ta’sir qiluvchi 
shaxslar, soliq to‘lovchilar. 
Aktivlar yoki moliyaviy bitimlarning risklilik darajasini boshqa 
omillar ta’siridan ajratilgan holda baholash mumkin emas, chunki u 
mutanosib tahlil doirasiga bog‘liq bo‘ladi. Ayrim hollarda muayyan 
aktivlar xaridi yoki sotuvi uning egasi riskka uchrash ehtimolini 
oshirib yuborsa, boshqa hollarda xuddi shunday harakatlar risk 
kamayishiga olib keladi. Spekulyantlar – bu sa’y-harakatlari o‘z 
kapitalini ko‘paytirishga yo‘naltirilgan investorlar bo‘lib, bu jarayon 
riskning muayyan turlari bilan birga kechadi. Ularning aksi sifatida 
xejerlar o‘z riskini kamaytirishga harakat qiladi. Ayni bir odam bir 

167
holatda spekulyant, boshqa holatda – xejer sifatida namoyon bo‘lishi 
mumkin. Sug‘urtalar, investitsiyalar kabi turli resurslarni taqsimlash 
haqida ko‘plab qarorlar va boshqa har xil turdagi moliyaviy qarorlar 
ko‘pincha risk sharoitida qabul qilinadi, shuning uchun ularni ham 
riskni boshqarish sohasiga kiritsak bo‘ladi. 
Nazorat savollari 
1. Arbitraj jarayoni nima? 
2. Aktivlar qiymatini maksimallashtirish deganda nimani tusha-
nasiz? 
3. Birjaviy risklarga ta’rif bering. 
4. Birja savdosida vujudga keladigan risklarni yuzaga kelish sab-
ablarini tushuntiring. 
5. Moliyaviy risk darajasini ehtimoliy baholash deganda nimani 
tushanasiz? 
6. Defolt riski nima? 
7. Soliqqa tortishni korxona aktivlariga ta’sirini baholang. 
8. Qayta sotib olish huquqiga ega obligatsiyaga ta’rif bering. 
9. Qanday qilib top-menejerlar kerakli aktivlarni sotib olish yoki 
sotish kerakligi haqida qaror qabul qilishadi? 
10. Moliyaviy aktivlar bozori moliyaviy qarorlarning muqobil 
variantlarini baholash uchun zarur axborotlarni taqdim etadimi? 
Test 
1. Birja bitimlaridagi yo‘qotishlar xavfini o‘zida aks ettiruvchi 
risk……….. riski deb ataladi. 
A) aktivlar; 
B) birja; 
C) obligatsiya; 
D) moliya bozori. 
2. Birja savdosidagi risklarning xarakterli xususiyati to‘g‘ri 
berilgan javobni ko‘rsating. 
A) barcha birja ishtirokchilar va birja savdosiga bevosita 
aloqador bo‘lmaganlar faoliyatiga ta’sir ko‘rsatadi; 

168
B) barcha birja ishtirokchilar faoliyatiga ta’sir ko‘rsatadi; 
C) birja savdosiga bevosita aloqador bo‘lmaganlar faoliyatiga 
ta’sir ko‘rsatadi; 
D) birja savdosiga bilvosita aloqador bo‘lganlar faoliyatiga ta’sir 
ko‘rsatadi. 
3. Birja savdosida risklar mohiyatini to‘liqroq aks ettiruvchi risk 
funksiyalari berilgan javobni aniqlang. 
A) innovatsion, tartibga soluvchi va savdo funksiyalari; 
B) tartibga soluvchi, himoyalovchi va savdo funksiyalari; 
C) innovatsion, tartibga soluvchi va himoya funksiyalari; 
D) himoyalovchi, savdo va rag‘batlantiruvchi funksiyalar. 
4. Emitentga o‘z obligatsiyalarini uni qaytarishning oxirgi 
muddati tugashidan oldin sotib olish huquqini taqdim etuvchi ob-
ligatsiya qanday nomlanadi? 
A) AQSH g‘aznachilik obligatsiyalari; 
B) yevrobondlar; 
C) konvertatsiyalanuvchan obligatsiya; 
D) qayta sotib olish huquqiga ega obligatsiya. 
5. Obligatsiya egasiga uni mazkur obligatsiyalarni chiqargan 
kompaniyaning oldindan belgilangan aksiyalar miqdoriga 
ayirboshlash huquqini beruvchi obligatsiya qanday nomlanadi? 
A) konvertatsiyalanuvchan obligatsiya; 
B) AQSH g‘aznachilik obligatsiyalari; 
C) yevrobondlar; 
D) qayta sotib olish huquqiga ega obligatsiya. 
6. ………….. narxlar o‘rtasidagi farq asosida kafolatlangan 
foyda olish maqsadida muqobil aktivlarni xarid qilish va zudlik bilan 
sotib yuborishni anglatadi. 
A) Konvertatsiya; 
B) Arbitraj; 
C) Aktivlar qiymatini maksimallashtirish; 
D) Birja riski. 
7. Investor A korxona aksiyalarini xarid qilib, yil oxirida 
sarflagan pulining daromadlilik stavkasi 12 % ga teng ekanligini 
aniqladi. Dvidenddan jami 6 % ekanligi ma’lum bo‘lsa, aksiyalar 

169
narxini fond birjasida oshishidan olgan daromadi necha foizni tashkil 
qiladi? 
A) 18 %; 
B) 9 %; 
C) 3 %; 
D) 6 %. 
8. Aksiyalar aktivlarining riskliligini o‘lchashda keng 
qo‘llaniladigan birlik – bu ………………. beb ataladi. 
A) o‘zgaruvchanlik; 
B) normal taqsimot; 
C) o‘zgarmaslik; 
D) alternativlik. 
9. Quyidagi ma’lumotlar asosida daromadlilikning kutilgan 
stavkasini aniqlang. 
Iqtisodiyot holati 
A aksiyalari 
daromadlilik stavkasi 
Ehtimollik (P) 
O‘sish 
40% 
0,10 
Normal 
20% 
0,50 
Pasayish 
– 20% 
0,30 
A) 10%; 
B) 9%; 
C) 8%; 
D) 12%. 
10. …………… – bu riskni kamaytirishdan foyda va buning 
uchun zarur sarf-xarajatlar o‘rtasida balansga erishishga 
yo‘naltirilgan murosa yo‘lini ishlab chiqish, shuningdek, buning 
uchun qanday choralar ko‘rish lozimligi haqida qarorlarni ko‘rib 
chiqish jarayonidir. 
A) riskni boshqarish; 
B) riskni aniqlash; 
C) spekulyantlash; 
D) hejirlash. 

170
IX BOB. MOLIYAVIY RISKLARNI BAHOLASH 
METODLARI 
9.1. Markovits portfeli 
Kapital bozori har bir investorning istagini qondiradigan 
mashina emas. Nol kuponli obligatsiyalar va fiksirlangan foiz 
stavkali depozit sertifikatlari kabi bir qator instrumentlarni hisobga 
olmaganda, qolgan barcha aksiyalar va obligatsiyalar investorlar 
ularga joylashtirgan kapital daromadliligiga ta’sir etish uchun hech 
qanday imkon bermaydi. Hatto jamg‘arma hisob stavkalari ham 
o‘zlari bozordagi foiz stavkalari o‘zgarishiga ta’sirchan bo‘lgan 
banklarning injiqligiga bog‘liq. Har bir investorning daromadi 
boshqa investorlar noaniq kelajakning muayyan paytida aktivlar 
uchun qancha to‘lashiga bog‘liq bo‘ladi, son-sanoqsiz boshqa 
investorlarning xatti-harakatini esa hech kim nazorat qila olmaydi, 
hatto yetarli darajada aniqlik bilan prognoz qilolmaydi. 
1952-yilda Markovits o‘zining “Portfelni shakllantirish” asarida 
investorlar uchun portfellarni shakllantirishda risk tushunchasidan 
foydalanish vazifasini qo‘yadi
20
. Bungacha aksiyalar sifati haqidagi 
mulohazalar investorning qancha yutgani yoki yutqazganligi bilan 
cheklanib, risk haqida so‘z ochilmagan. 
Investitsiya strategiyasini tavsiflashda Markovits “risk” 
so‘zidan foydalanmaydi. U shunchaki foyda o‘zgaruvchanligini 
investorlar minimallashtirishga harakat qiladigan “istalmagan narsa” 
sifatida belgilaydi. Risk va o‘zgaruvchanlik sinonimga aylandi. Fon 
Neyman va Morgenshtern foydalilikni, Markovits esa investitsiya 
riskini o‘lchay boshladilar. 
Foyda dispersiyasi qimmatli qog‘ozlardan olinadigan foyda 
o‘zining o‘rtacha qiymati atrofida qanchalik kuchli tebranishini 
20
Markowitz H.M. Portfolio selection. Efficiyent divercification of investments. N.Y.: 
“Blackwell”, 1991.

171
belgilovchi statistik kattalik sanaladi. Bu tushuncha o‘rtacha kvad-
ratik og‘ish bilan matematik bog‘langan va mohiyatan, ular bir-birini 
o‘zaro almashtiradi. O‘rtacha qiymatga nisbatan dispersiya yoki 
o‘rtacha kvadratik og‘ish qanchalik katta bo‘lsa, kutilgan foydani 
shuncha kam darajada o‘rtacha tavsiflaydi. 
Diversifikatsiyaning strategik ahamiyati Markovits konsep-
siyasida asosiy sanaladi. Diversifikatsiyalangan portfelda boshqa 
aksiyalar narxi tushib ketganda, ayrim aksiyalar narxi ko‘tariladi va 
ixtiyoriy holatda turli qimmatli qog‘ozlarning daromadliligi turlicha 
bo‘ladi. Riskni yoqtirmaydigan va aniq kelajakni mavhum 
kelajakdan afzal ko‘radigan odamlarning har biri uchun o‘zgaruv-
chanlikni kamaytirish uchun diversifikatsiyani qo‘llash jozibador 
sanaladi. Aksariyat investorlar hatto agar boshqa stavkada juda 
yuqori foyda olinishi kutilgan bo‘lsa-da, bir kompaniyaning aksiyalar 
paketi uchun belgilangan stavkada diversifikatsiyalangan portfeldan 
uncha yuqori bo‘lmagan ishonchli foydani afzal ko‘rishadi. 
Garchi Markovits hech qachon o‘yin nazariyasini nazarda 
tutmagan bo‘lsa-da, uning qo‘yilmalar diversifikatsiyasi bilan Fon 
Neymanning strategik o‘yinlari o‘rtasida katta o‘xshashlik bor. Bu 
holatda, bir o‘yinchi investor, ikkinchisi esa raqib va aslida qudratli 
hamda noma’lum niyatlar bilan fond bozori bo‘lib chiqadi. Bunday 
raqibga qarshi g‘alaba uchun o‘ynash – bu ko‘pincha inqirozga yuz 
tutishning ishonchli vositasidir. Eng yomon bitimlarning eng yaxshi 
strategiyasiga rioya etgan holda – yirik foyda olishga intilish o‘rniga 
diversifikatsiyaga murojaat etib investor hech bo‘lmaganda o‘zining 
omon qolish imkoniyatini oshiradi. 
Diversifikatsiyani matematik tahlil qilish uning jozibadorligi 
sabablarini tushunishga yordam beradi. Bunday portfeldan olingan 
foyda unga kiruvchi turli qo‘yilmalardan foydaning o‘rtacha 
qiymatiga teng bo‘lsa-da, uning foydasi o‘zgaruvchanligi alohida 
tarkibiy qismlar foydasining o‘rtacha o‘zgaruvchanligidan kam 
bo‘ladi. Bu diversifikatsiya yuqori daromadni va’da qiluvchi riskli 
aksiyalar guruhidan nisbatan kichik umumiy riskka ega portfelni 
tuzish natijasida olinadigan o‘ziga xos tekin gazakka o‘xshashini 
anglatadi. Asosiy shart – turli aksiyalar daromadliligi dinamikasi 
o‘rtasidagi kovariantlilik yoki korrelatsiyani minimallashtirishdan 

172
iborat. Investorlar “berilgan narxda eng daromadli” aksiyalarga 
egalik qilishni doim xohlashadi. Bunday aksiyalar portfelidan 
kutilgan daromad matematik kutishga yoki portfelga kiruvchi alohida 
aksiyalar paketining kutilgan daromadining o‘rtacha qiymatiga teng. 
Ammo eng katta daromadni va’da qiladigan paketlar ko‘pincha 
umidsizlikka sabab bo‘ladi, ayni paytda boshqalari eng optimistik 
prognozlarni ham ortda qoldirishi mumkin. Markovitsning taxminiga 
ko‘ra, portfel daromadliligi qiymati ehtimollarining uning matematik 
kutishlari atrofida taqsimlanishi simmetrik normal Gauss egri chizig‘i 
bilan tasvirlanadi. 
Ushbu egri chiziqning o‘rtacha qiymat atrofida taqsimlanishi 
portfel daromadliligi o‘zgaruvchanligini – ehtimoliy natijalar sohasi 
va portfelning haqiqiy daromadliligining kutilgan daromadlilikdan 
ehtimoliy og‘ishlarini aks ettiradi. Risk o‘lchovi yoki daromad 
noaniqligi sifatida dispersiya (o‘zgaruvchanlik) tushunchasini kiritar 
ekan, Markovits aynan shuni nazarda tutgan va risk bilan foydaga 
bunday kombinatsiyalashgan yondashuvni mutaxassislar va olimlar, 
odatda, “o‘rtacha qiymat–dispersiya” nisbatini optimallashtirish deb 
atashadi. Markovits daromadlilikning minimal o‘zgaruvchanligi 
bilan berilgan narxlar bo‘yicha eng yaxshi aksiyalardan tashkil 
topgan portfelni tavsiflash uchun “samarali” atamasidan foydalanadi. 
Mazkur holatda optimallashtirish haqida so‘z yuritish mumkin bo‘lar 
edi. Yondashuv eng tajribasiz investor uchun ham tushunarli bo‘lgan 
ikkita asosiy xatti-harakat tarzini o‘zida birlashtiradi: kim risk 
qilmasa, u g‘alaba qozona olmaydi, lekin hamma tuxumni bitta 
savatga solib ham qo‘ymaydi. 
Qolgan hammasiga qaraganda eng samarali yagona portfel 
yo‘qligini tushunish muhimdir. Chiziqli dasturlash vositalaridan 
foydalanib, Markovits metodi samarali portfellar menyusini taklif 
etadi. Har qanday menyuda bo‘lgani kabi, uning ham ikki tomoni bor: 
bir tomonda sizning xohish-istaklaringiz, boshqa tomonda – narx 
turadi. Kutilgan daromad qancha yuqori bo‘lsa, risk ham shuncha 
ko‘p bo‘ladi. Ammo ushbu menyuning har bir samarali portfeli 
riskning berilgan darajasi uchun maksimal kutilgan daromadni yoki 
berilgan kutilgan daromad uchun minimal risk darajasini ta’minlaydi. 

173
Sinchkov investorlar o‘zi tanlagan agressiv yoki himoyaviy 
strategiya doirasida o‘ziga mos keladigan portfelni tanlash imkoniga 
ega. Fon Neyman va Morgenshtern ruhidagi tizim har bir investor 
uchun foydani (foydalilik) maksimallashtirish metodini taklif qiladi. 
Markovits tizimi odamning shaxsiy intilishlari bilan shug‘ullana-
digan yagona band mana shu. Unda qolgan hamma narsa matema-
tikalashtirilgan. Investorlar model uchun zarur boshlang‘ich 
ma’lumotlar – alohida qimmatli qog‘ozlar paketining kutilgan 
daromadliligi, dispersiyasi va daromadlilik kovariatsiyasini 
baholashi qiyin bo‘lmasligi haqida Markovits taxminiga bog‘liq 
ravishda texnik muammolar yuzaga keldi. Biroq Keyns o‘zining 
ehtimollar nazariyasi haqidagi kitobida ta’kidlaganidek, o‘tmish 
haqidagi ma’lumotlardan foydalanish xatarli bo‘lishi mumkin. 
Ishonch darajasini ham doimo, ayniqsa, Markovits yondashuvi talab 
qilgan aniqlik bilan o‘lchash mumkin emas. Ushbu yondashuv 
statistik va prognoz baholardan foydalanishni taqozo etadi, ammo 
investorlar bunday hisob-kitoblar, odatda, juda ko‘p xatoliklarga olib 
kelishini biladilar. Bundan tashqari, jarayonning boshlang‘ich 
ma’lumotlarni 
baholashdagi 
kichik 
tafovutlarga 
nisbatan 
ta’sirchanligi natijani yanada bahsli ko‘rinishga keltiradi. 
Markovits modelini amalga oshirish jarayonida turli aksiyalar 
yoki obligatsiyalar kursi boshqa aksiyalar yoxud obligatsiyalar 
kursiga nisbatan qanday o‘zgarishini baholash uchun zarur bo‘lgan 
hisoblashlarni jamlash eng murakkab hol sanaladi. 
Portfel samaradorligi variatsiyasini minimallashtiradigan 
boshlang‘ich kapital taqsimotida 𝑿
𝒊
ulushini topamiz: 
𝑉 = ∑ ∑ 𝑋 𝑋 𝜎 (9.1.1)
𝐸
portfel samaradorligining berilgan qiymati ta’minlanishi 
sharti bilan, ya’ni:
𝐸 = ∑ 𝑋 𝐸
(9.1.2) 
va budjet balansi bajariladi 
∑ 𝑋 = 1
(9.1.3) 
Mazkur holatda variatsiyani minimallashtirish portfel riskini 
minimallashtirishga teng kuchli, shuning uchun Markovits masalasi 
quyidagicha ifodalanishi mumkin: portfel riskini minimallashtiruvchi 
𝑿
𝒊
ni toping: 

174
𝑟 =
∑ ∑ 𝑋 𝑋 𝜎 (9.1.4) 
𝑬
𝒑
portfel samaradorligining berilgan qiymati ta’minlanishi 
sharti bilan, ya’ni, 𝑬
𝒑
= ∑ 𝑿
𝒊
𝒊
𝑬
𝒋
va 𝑿
𝒊 
– ulushlar bo‘lgani uchun, u 
holda ularning summasi birga teng bo‘lishi lozim: ∑ 𝑿
𝒊
= 𝟏
𝒊
Ushbu masala yechimini (optimal)* ishorasi bilan belgilaymiz. 
Agar 𝒙
𝒊
* ≥ 0 bo‘lsa, u holda bu 𝒙
𝒊
* naqd kapital ulushini i-turdagi 
qimmatli qog‘ozlarga joylashtirish bo‘yicha tavsiyani bildiradi. Agar 
𝒙
𝒊
* < 0 bo‘lsa, u holda bu mazmunan “short sale” (“qisqa sotish”) 
operatsiyasini o‘tkazish kerakligini anglatadi. Agar bunday 
operatsiyani o‘tkazish mumkin bo‘lmasa, u holda 𝒙
𝒊
* ≥ 0 cheklov 
kiritish lozim. 
Bu qanday operatsiya? Portfelni shakllantirayotgan investor 
qandaydir vaqtdan keyin i-turdagi qimmatli qog‘ozlar yetkazib 
berishni o‘z zimmasiga oladi (shu vaqt davomida ular egasiga 
keltirishi mumkin bo‘lgan daromad bilan birga). Buning uchun u 
hozir ularning puldagi ekvivalentini oladi. Bu pullarni u o‘z 
kapitaliga qo‘shadi va optimal yechim bilan tavsiya etilgan qimmatli 
qog‘ozlarni sotib oladi. Boshqa turdagi qimmatli qog‘ozlar (ya’ni i-
turdagi emas) samaraliroq bo‘lganligi bois investor yutuqqa erishadi! 
Aslida, agar investor pul mablag‘larini risksiz stavka bo‘yicha qarz 
olish imkoniga ega bo‘lsa, “short sale” operatsiyasidan foyda-
lanmasligi ham mumkin. Berilgan samaradorlikka ega barcha 
portfellar ichidagi minimal riskli ushbu portfel minimal riskli 
Markovits portfeli deb ataladi. Ayonki, uning riski 𝒓
𝒑
uning berilgan 
samaradorlik funksiyasi sanaladi. Optimal portfelni shakllantirish 
bo‘yicha Markovitsning (9.1.1) – (9.1.3) masalalarini so‘z bilan 
quyidagicha ifodalash mumkin: minimal riskli barcha portfellardan 
samaradorligi berilgan samaradorlikdan kam bo‘lmagan portfelni 
shakllantirish. Ammo barcha portfellardan riski berilgan riskdan ko‘p 
bo‘lmagan maksimal samaradorlikka ega portfelni shakllantirish 
masalasi ham shu darajada tabiiy holdir: 
Portfelning kutilgan samaradorligini maksimallashtiruvchi 𝒙
𝒊
ni 
toping. 
𝐸 =
𝑥 𝐸 → 𝑚𝑎𝑥 

175
P
ortfel riskining berilgan qiymati ta’minlanishi sharti bilan, 
ya’ni: ∑ 𝒙
𝒊
𝒙
𝒋
𝑽
𝒊𝒋
= 𝒓
𝒑
𝟐
𝒊,𝒋
; 𝒙
𝒊
– ulushlar bo‘lgani uchun, u holda 
ularning summasi birga teng bo‘lishi lozim: ∑ 𝒙
𝒊
= 𝟏
𝒊
. 
Ushbu ifodani maksimal samaradorlikka ega Markovits portfeli 
deb ataymiz. 
𝑬
𝒑
ning turli qiymatlari uchun (9.1.1) – (9.1.3) Markovits 
masalalarini yechish bilan 
𝒙
𝒊
∗
nuqtalar to‘plamiga ega bo‘lamiz. 𝑬
𝒑
portfel tavsiflari tekisligida 𝛔 
𝒑
∗
topilgan samarali nuqtalarga samarali 
portfellar trayektoriyasi deb ataluvchi ularni biriktiruvchi egri chiziq 
mos keladi (9.1.1-rasm).
9.1.1-rasm. Minimal riskning portfelning kutilgan
samaradorligiga bog‘liqligi 
Qayd qilish joizki, birinchidan, samarali portfellar to‘plami 
mumkin bo‘lgan portfellar to‘plamining kichik to‘plamini tashkil 
qiladi va ikkinchidan, mumkin bo‘lgan portfellarning samarali 
trayektoriyalari fiksirlangan kutilgan daromadlilikda minimal risk 
yoki berilgan minimal riskda maksimal kutilgan daromadlilik bergani 
bois bir vaqtning o‘zida samarali ham sanaladi. 
Yuqorida bayon etilgan Markovits nazariyasi tamoyillariga 
ko‘ra, investor doimo samarali chegarada yotuvchi portfelni tanlaydi. 
Bu tanlov risk bilan daromadlilik nisbatini (doimiy “tortish”) tahlil 
qilish orqali amalga oshiriladi. Chegaraning chap tomonidan o‘ngga 

176
qarab harakatlanar ekanmiz, biz kutilgan riskni oshiramiz, lekin ayni 
paytda daromadlilik chegaralari ham kengayadi. Shu munosabat 
bilan quyidagi savol tug‘iladi: qaysi portfel eng yaxshisi? 
Markovitsning samarali chegarasidagi barcha portfellar eng yaxshisi 
optimal portfel deb ataladi. Risk bilan daromadlilik o‘rtasidagi tan-
lovda optimal portfel investor nimani afzal ko‘rishiga bog‘liq ekan-
ligi o‘z-o‘zidan ma’lum. Yuqorida aytilganidek, bu afzal ko‘rishlarni 
foydalilik funksiyasidan foydalangan holda tasvirlash mumkin. 
9.1.2-rasmda uchta befarqlik egri chizig‘i va samarali chegara 
tasvirlangan. Bizning holatda befarqlik egri chizig‘i bir xil darajadagi 
foydalilikni beruvchi risklar kombinatsiyasi bilan kutilgan 
daromadlilikni belgilaydi. Egri chiziq gorizontal o‘qdan qancha uzoq 
joylashgan bo‘lsa, foydalilik shuncha katta bo‘ladi. 
9.1.2-rasm. Optimal portfelni tanlash 
Bundan tashqari, 9.1.2-rasmda berilgan befarqlik egri 
chiziqlarida qanday portfel investor uchun optimal sanalishi ham 
ko‘rinib turibdi. Shuni esda tutish kerakki, investor samarali 
chegarada erishish mumkin bo‘lgan eng katta befarqlik egri 
chizig‘iga intiladi. Shu talablar asosida optimal portfel befarqlik egri 

177
chizig‘ining samarali chegara bilan kesishish nuqtasida tasvirlanadi. 
9.1.2-rasmda bu A portfel. Investor U(E, 
σ
) foydalilik maksimal 
bo‘lgan A (
𝝈
𝑨
, 
𝑬
𝑨
) nuqtani topadi va shundan kelib chiqqan holda 
(9.1.1) – (9.1.3) masalaning 𝑿
∗
yechimi sifatida o‘ziga optimal 
portfelni belgilab oladi. 
A portfeli investorning riskni afzal ko‘rishi va daromadliligi 
bo‘yicha befarqlik egri chizig‘i xarakteri bilan belgilab berilgan 
foydalilikni, shuningdek, daromadlilik va kovariatsiya bo‘yicha 
kutishlarini maksimallashtiradi. Agar uning kutilgan risk va 
daromadlilikka nisbatan afzal ko‘rishlari o‘zgarsa, optimal portfel 
ham o‘zgaradi. Misol uchun, 9.1.3-rasmda xuddi o‘sha samarali 
chegara, ammo boshqa befarqlik egri chizig‘i bilan tasvirlangan. Bu 
holatda 9.1.2-rasmdagi A portfelga qaraganda kamroq daromadlilik 
va riskka ega B portfel optimal sanaladi. 
9.1.3-rasm. Boshqa befarqlik egri chiziqlarida 
optimal portfelni tanlash 
Bunda uning befarqlik egri chizig‘ini tuzish uchun investorning 
foydalilik funksiyasini qanday qilib aniqlash mumkinligiga oid savol 
tug‘iladi. Afsuski, bunga javob berish oson emas. Gap shundaki, 
iqtisodchilar foydalilikni qanday o‘lchash bo‘yicha hozircha yakdil 
fikrga kelishmagan. 

178
Biroq bu nazariya foydasiz degan ma’noni anglatmaydi. Balki 
investor samarali chegarani tasvirlab, o‘zi uchun qaysi portfel eng 
to‘g‘ri kelishini aniqlab olishi kerakligidan darak beradi. 
Qo‘yilmalarni diversifikatsiya qilish orqali riskni kamaytirishda 
ushbu 
𝛔
𝒓
𝟐
=
𝟏
𝟐
𝛔
𝒊
𝟐
+
𝒏 𝟏
𝒏
𝒄𝒐𝒗
𝒊𝒋
formuladan foydalaniladi. 
Ushbu formula portfelga kiritilgan 
n
turdagi qimmatli qog‘ozlar 
soni ortishi bilan samarali portfel riski cheklanganligi va 
n
→ ∞ da 
nolga intilishini ko‘rsatadi. 
Bundan moliya bozorining asosiy amaliy qoidasi kelib chiqadi: 
riskli qimmatli qog‘ozlarga qo‘yilmalardan samara ishonchliligini 
oshirish uchun qo‘yilmalarni ayni bir turga joylashtirish emas, balki 
tarkibi imkon qadar xilma-xil qimmatli qog‘ozlardan iborat bo‘lgan 
portfelni shakllantirish maqsadga muvofiq, chunki ularning samarasi 
tasodifiy, lekin tasodifiy og‘ishlari mustaqildir. 
Biroq asl voqelikda yirik xilma-xillikka erishish qiyin, chunki 
mustaqil samara farazi yetarli darajada shartli va bunday kengaytirish 
imkoniyatini cheklaydi: xo‘jalik subyektlarining texnologik va 
iqtisodiy o‘zaro bog‘liqligi qimmatli qog‘ozlarning tasodifiy 
samaradorliklarining statistik o‘zaro munosabatlashuviga tabiiy 
ravishda ta’sir ko‘rsatadi. 
Amaliy nuqtayi nazardan keng ko‘lamli diversifikatsiyalashdan 
foyda bahsli emasligini ham qayd qilib o‘tamiz: uning iqtisodiy 
asoslangan ko‘lami tranzaksion xarajatlar ta’siri bilan cheklangan 
bo‘ladi. Bitimlar sonining ortishi bilan bu xarajatlar portfelga yirik 
miqdordagi aktivlarning kichik partiyasi kiritilishini o‘zini 
oqlamaydigan qimmat mashg‘ulotga aylantiradi. 
AQSH iqtisodchilari tomonidan amalga oshirilgan tahlillar 
diversifikatsiyalanadigan riskning salmoqli qismini portfelga 
qimmatli qog‘ozlarning taxminan 20 ga yaqin turini kiritish orqali 
bartaraf etish mumkinligini ko‘rsatdi. Portfelda bunday aktivlar 
turlari sonini kelgusi oshirish riskni kamaytirish sur’ati sezilarli 
darajada pasayib ketishiga olib keladi. 
𝛔
𝒑
individual portfel riskining 
egri chizig‘i aktivlar sonining ortishi bilan asimptotik tarzda 
𝛔
𝒑
∗
bozor 
portfelining risk darajasiga yaqinlashadi (9.1.4-rasm). 

179
Markovits nazariyasi ta’rifidan xulosa qilish mumkinki, u 
samarali portfellarni yaratish tamoyillari va ulardan eng yaxshi yoki 
eng optimal portfelni tanlash usullarini beradi. Bu nazariya unda 
nazariyaning 
asosiy 
parametrlarini 
o‘lchash 
tamoyillari 
ifodalanganligi bilan oldingi nazariyalardan farq qiladi. Bunga 
alohida aktivlar kabi butun portfelning riski va kutilgan daromadliligi 
taalluqli sanaladi. Bundan tashqari, ushbu kattaliklar, shuningdek, 
aktivlar daromadliligi o‘rtasidagi kovariatsiya va korrelatsiya 
yordamida portfel diversifikatsiyasini amalga oshirish mumkin 
bo‘lib, bundan maqsad daromadlilikka putur yetkazmagan holda 
uning riskini kamaytirishdan iborat. Bu parametrlarning ta’rifi va 
aniq ma’nosi nazariy-ehtimoliy tushunchalarga asoslanadi, ularni 
miqdoriy baholash esa statistik metodlar bilan amalga oshiriladi. 
9.1.4-rasm. Portfel riskining riskli aktivlar soniga bog‘liqligi 
Portfelning kutilgan daromadliligi – bu portfelga kiritilgan 
barcha aktivlarning o‘rtacha kutilgan daromadliligidir. Har bir aktiv 
salmog‘i jami portfelning umumiy bozor qiymatida aktivning bozor 
qiymatining foiz ulushi sifatida aniqlanadi. Aktivning risklili darajasi 
uning daromadliligi variatsiyasi yoki standart og‘ishi bilan 
o‘lchanadi. Portfelning kutilgan daromadliligidan farqli ravishda, 
uning risklilik darajasi portfelga kiruvchi ayrim aktivlar risklilik 
darajasining o‘rtacha standart og‘ishiga teng emas. Portfel riski 

180
aktivlar o‘rtasidagi kovariatsiya va korrelatsiyaga bog‘liq. 
Korrelatsiya qancha past bo‘lsa, portfel riski shuncha kam bo‘ladi. 
Markovits fikricha samarali portfel – bu berilgan risk darajasi 
uchun eng katta kutilgan daromadlilikka ega mumkin bo‘lgan 
portfeldir. Barcha samarali portfellar to‘plami samarali portfellar 
to‘plami yoki samarali chegara deb ataladi. Daromadlilik va riskka 
nisbatan investorning afzal ko‘rishlarini eng yuqori darajada qoniqti-
radigan portfel optimal portfel deb ataladi. Investorning afzal ko‘rish-
lari foydalilik funksiyasi bilan tavsiflanib, u befarqlik egri chiziqlari 
to‘plami yordamida grafik ifodalanadi. Optimal portfel – bu befarqlik 
egri chizig‘i samarali chegara bilan kesishadigan portfeldir. 
9.2. Riskni baholash muammolari 
Markovitsning o‘zi o‘z g‘oyalarini amalga oshirishda qiyinchi-
liklarga duch keladi. Keyinchalik u o‘zi bilan Nobel mukofotini 
baham ko‘rgan aspiranti Uilyam Sharp hamkorligida alohida 
qimmatli qog‘ozlar o‘rtasidagi kovariatsiyani hisoblash jarayonini 
chetlab o‘tishga imkon beruvchi metodni ishlab chiqdi. U aksiyalar 
yoki obligatsiyalar dispersiyasini bozorga nisbatan yaxlit baholashni 
taklif qildi, bu masalani sezilarli darajada soddalashtirdi. Shu asosda 
Sharp keng dovruq qozongan uzoq muddatli moliyaviy aktivlarni 
baholash modeli (Capital Asset Pricing Model (kapital bozorining 
narx modeli), CAPM) ni ishlab chiqdi, u barcha investorlar o‘z 
portfellarini Markovits tavsiyalariga mos ravishda tashkil qilgan hol 
uchun qimmatli qog‘ozlarni baholash imkonini berardi. Bu model 
muayyan davr uchun umumiy bozorga nisbatan alohida aksiyalar 
yoki boshqa qimmatli qog‘ozlarning o‘rtacha kurslari og‘ishini 
tavsiflash uchun “beta” koeffitsiyentidan foydalanadi. 
Boshqa matematik muammo shundan iborat ediki, portfellar va 
qimmatli qog‘ozlar bozorining o‘zi faqat ikkita son – kutilgan 
daromadlilik va dispersiya bilan tavsiflangan edi. Ushbu ikki songa 
bog‘liqlik faqatgina qimmatli qog‘ozlar daromadliligi Gauss egri 
chizig‘i orqali tavsiflangan hol uchun o‘rinli sanaladi. Normal egri 
chiziqdan og‘ishga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi va o‘rtacha qiymatdan har 
bir tomonda joylashgan qiymatlar to‘plami qat’iy simmetrik 

181
taqsimlangan bo‘lishi kerak. Agar ma’lumotlar an’anaviy taqsimot 
bilan tavsiflanmagan bo‘lsa, u holda dispersiya portfel noaniqligini 
100% aniqlik bilan tavsiflay olmaydi. Real dunyoda hech narsa 
mukammal emas. Bu albatta muammo, lekin ayrim investorlar uchun 
mazkur muammo boshqalariga nisbatan jiddiyroq muammo sanaladi. 
Ko‘pincha ma’lumotlar normal taqsimotga ularning asosida riskni 
hisoblash va portfel haqida qaror qabul qilish uchun yetarli darajada 
aniq joylashadi. Boshqa hollarda ma’lumotlar taqsimotining 
nomutanosibligi yangi strategiyalarni ishlab chiqish uchun asos 
bo‘lib xizmat qiladi. Riskni o‘lchash hal qilinuvchi masala 
hisoblanadi. Risk o‘lchanmaguncha, riskka borish-bormaslikni 
investorlar qanday hal qilishlari mumkin? 
O‘zgaruvchanlik yoki dispersiya risk o‘lchovi sifatida jozibali 
ko‘rinadi. Statistik tahlil bu taxminni tasdiqlaydi: o‘zgaruvchanlik-
ning o‘sishi, qoida tariqasida, qimmatli qog‘ozlar narxining pasayishi 
bilan birga yuz beradi. Bundan tashqari, noaniqlik qiymatning muhim 
va tezroq tebranishlari bilan tavsiflanishi kerakligini ko‘rsatadi. 
Kursning jadal va sezilarli darajada o‘sish qobiliyati, odatda, uning 
xuddi shu darajada pasayishga moyilligi bilan uyg‘unlashtiriladi. 
Biroq o‘zgaruvchanlik sabablari masalasida hech qanday yakdillik 
yo‘q, o‘zgaruvchanlikning kattaligi nima uchun o‘zgarib borayot-
ganining sabablari haqida esa gapirmasa ham bo‘ladi. Kutilmagan 
vaziyat sodir bo‘lganda biz o‘zgaruvchanlikni kuzatamiz. 
Boshqa tomondan, o‘zgaruvchanlik hammani ham bezovta 
qilmaydi. Risk mavjudligi, aslida, yuz berishi mumkin bo‘lgan 
hodisalarning faqat bir qismini anglatadi – o‘zgaruvchanlik ta’rifi 
ham shunga ishora qiladi – ammo vaqt noaniq bo‘lib qolaveradi. Vaqt 
unsurlarini joriy etish orqali biz risk bilan o‘zgaruvchanlik o‘rtasidagi 
aloqani kuchsizlantiramiz. Vaqt riskning o‘zgaruvchanlik bilan 
aloqasiniga emas, balki uni ko‘p jihatdan o‘zgartiradi. 
O‘zgaruvchan portfelning riskliligi uni nima bilan solishtirishga 
bog‘liq. Ba’zi investorlar va ko‘plab portfel menejerlari portfellar 
daromadliligi muayyan darajadan past bo‘lish ehtimoli kam bo‘lsa, 
o‘zgaruvchan portfellarni riskli deb hisoblashmaydi. Bu daraja nol 
bo‘lishi shart emas. Bu, masalan, korporativ pensiya jamg‘armasi-
ning to‘lov qobiliyatini yoki ba’zi bir model indekslarini yoki portfel 

182
daromadliligining qandaydir namunaviy indeksini ushlab turish 
uchun zarur bo‘lgan minimal daromadlilik bo‘lishi mumkin. 
Shunga qaramay, kursning hisob nuqtasidan pasayish ehtimoli 
sifatida riskni o‘lchash portfellarni boshqarish uchun Markovits 
ko‘rsatmalarini bekor qilmaydi. Daromadlilik kutilgan, risk esa 
kutilmagan hol sifatida qolaveradi. Riskni minimallashtirgan holda 
kutilgan daromadlilikni maksimallashtirish lozim. O‘zgaruvchanlik 
avvalgidek yo‘qotish ehtimolidan dalolat beradi. Bunday sharoitda 
optimallashtirish Markovits nazarda tutganidan ko‘p ham farq 
qilmaydi. Risk qimmatli qog‘ozlarning ishbilarmon faollik, inflatsiya 
va foiz stavkalari, shuningdek, ular sotilayotgan bozordagi tebranish-
lar kabi iqtisodiy o‘zgaruvchilarga ta’sirchanligi bilan bog‘liq ko‘p 
qirrali tushuncha deb tasavvur qilinsa ham, jarayon davom etaveradi. 
Riskni boshqacha tarzda, faqatgina o‘tmish tajribasini tahlil qilish 
asosida ham o‘lchash mumkin. Faraz qilaylik, investor bozorni ortda 
qoldirmoqchi, ya’ni, kotirovkalar o‘sishidan oldin sotib olishga va 
ular pasayishidan avval sotishga harakat qiladi. Sotib olingan 
qimmatli qog‘ozlarga shunchaki egalik qilishdan ko‘ra ko‘proq pul 
ishlab topish uchun u necha foiz xatoga yo‘l qo‘yishni qoniqarli deb 
hisoblashi mumkin? 
Bozorni dog‘da qoldirish strategiyasi kotirovkalarda katta 
o‘sish paytini o‘tkazib yuborish xavfi bilan bog‘liq. Agar parametrlar 
barqaror emas, o‘zgaruvchan bo‘lsa, riskni o‘lchash ancha 
murakkablashadi. Hatto o‘zgaruvchanlikning o‘zi ham bir joyda tur-
maydi. Muammo shu bilan oxiriga yetmaydi. O‘z umri davomida 
ko‘pchilik riskka munosabatini o‘zgartiradi. Biz ulg‘ayamiz, aqlimiz 
to‘lishadi, boylik orttiramiz yoki qashshoqlashamiz va risk hamda uni 
qabul qilmaslik haqida tushunchamiz u yoki bu tomonga o‘zgaradi. 
Xuddi shuningdek, riskka investorlarning munosabati ham o‘zgarib, 
bu ularning aksiyalardan va uzoq muddatli obligatsiyalardan kelgusi 
daromadlarga munosabatida jiddiy o‘zgarishni keltirib chiqaradi. 
Markovitsning hamkasbi, shogirdi va Nobel mukofoti 
sovrindori Uilyam Sharp tomonidan ushbu imkoniyatga nisbatan 
chuqur yondashuv taklif qilingan. 1990-yilda U.Sharp bir maqolasini 

183
chop etib
21
, unda boylik o‘zgarishi va investorlarning riskli qimmatli 
qog‘ozlarga ehtiyoji o‘rtasidagi munosabatni tahlil qildi. Ushbu 
maqolada U.Sharp boylikning o‘zgarishi riskni qabul qilmaslik 
darajasiga ham ta’sir qilishiga oid farazni ilgari surdi. Boylik ortishi 
odamlarning yo‘qotishni qabul qilish qobiliyatini oshiradi, ammo 
yo‘qotishlarning o‘zi bu qobiliyatni pasaytiradi. Buning oqibati 
o‘laroq, boylikning ortib borishi riskka ishtiyoqni, uni yo‘qotish esa 
ishtiyoqsizlikni kuchaytiradi. U.Sharpning nazariyasiga ko‘ra riskni 
qabul qilmaslikdagi bunday o‘zgarishlar bozordagi ko‘tarilish va 
pasayishlar nima uchun hamisha oxirgi nuqtagacha borishi, lekin 
oxir-oqibat qiziqqon investorlar juda uzoqqa ketib qolganini payqashi 
va to‘planib qolgan xato baholarini tuzatishga kirishishi bilan nihoyat 
o‘rtacha mavqeni egallash mexanizmi ishga tushishini izohlay oladi. 
Markovits tomonidan ishlab chiqilgan portfelni shakllantirish 
konseptsiyasi ko‘pincha tanqid qilinishiga qaramay, uning ahamiyati 
beqiyos sanaladi. 1952-yildan boshlab u investitsiyalarni boshqarish-
ga zamonaviy yondashuvda hukmronlik qilayotgan muhim nazariy 
fikrlar va amaliy dasturlarga asos bo‘ldi. Aslini olganda, portfelning 
xilma-xilligi zamonaviy investorlar uchun haqiqiy topilmaga aylandi. 
Markovitsga qilingan hujumlar uning asosiy g‘oyalarisiz hech 
qachon paydo bo‘lmasligi muqarrar bo‘lgan yangi konseptsiyalar va 
yangi qoidalar ishlab chiqilishiga turtki berdi. 
Biroq Markovitsning yutuqlari asosida yaratilgan deyarli barcha 
tadqiqotlar investor mulohazakorliligiga oid tortishuvli masalaga 
qanday munosabatda bo‘lishga bog‘liq. Ratsional harakatlar va riskni 
qabul qilmaslik konseptsiyasini tadqiq qilish lozim. So‘nggi yillarda 
olib borilgan tadqiqotlar ratsional harakatlanish me’yorlaridan 
ko‘plab og‘ishlar tizimli ekanligi aniqlandi. 
Boshqa bir imkoniyat ham bor. Odamlar o‘zicha oqilona yo‘l 
tutmaydi, lekin ratsional harakatlanishning an’anaviy modeli oqil 
odam qaror qabul qiladigan yo‘lning faqat bir qismini qamrab olishi 
mumkinligini taxmin qilsa bo‘ladi. Bunday holatda muammo 
21
Sharpe W.F. Investor Wealth Measures and Expected Return // Quantifying the Market Risk 
Premium Phenomenon for Investment Decision Making / Ed. Sharpe W.F. Charlottesville, 
Virginia: The Institute of Chartered Financial Analysts, 1990. 

184
odamda emas, ko‘proq ratsional harakatlanish modelida bo‘ladi. 
Agar odam qilgan tanlov mantiqiy va oldindan aytish mumkin bo‘lsa, 
u xilma-xil, barqaror afzal ko‘rishlar yoki to‘g‘ridan to‘g‘ri ratsional 
harakatlanish me’yorlariga mos kelmaydigan afzal ko‘rishlar bilan 
birga kuzatilsa-da, bunday xatti-harakatlarni matematik vositalar 
orqali modellashtirish mumkin. Bunda mantiqni faqat an’anaviy 
model bilan belgilanadigan emas, balki turli yo‘llar orqali kuzatish 
mumkin. 
9.3. Blek modeli 
Investor kelgusi daromadlar uchun, investitsiya qilingan 
𝑹
𝒐
kapitalini oshirish istagida 
𝑹
𝒈
qo‘shimcha summa topsin. U holda 
𝑹
𝒊
𝟎
,…, 
𝑹
𝒏
𝟎
summada turli aktivlarni sotib olganda, 
𝑹
𝟎
+ 𝑹
𝒈
= ∑ 𝑹
𝒊
𝟎
𝒊
ga yoki bu tenglamaning har ikki tomonini 
𝑹
𝒐
ga
bo‘lgandan keyin 
𝟏 + 𝒀
𝒈
= ∑ 𝒙
𝒊
𝒊
ga ega bo‘lamiz, bu yerda 𝒀
𝒈
=
𝑹
𝒈
𝑹
𝒐
. 𝒙
𝒏 𝟏
= −
𝒀
𝒈
bo‘lsin, u holda xuddi avvalgidek ∑
𝒙
𝒊
= 𝟏
𝒏 𝟏
𝒊 𝟏
ga ega bo‘lamiz, lekin 
i – turdagi aktivga joylashtiriladigan mablag‘lar ulushidan biri, aynan 
esa x
i 
manfiy bo‘ladi. 
Yanada murakkab vaziyatlarda qarz mablag‘lariga javob 
beradigan manfiy komponent birdan ortiq bo‘lishi mumkinligi ayon. 
Bu holatda portfel daromadliligi quyidagicha hisoblanadi: 
𝐸 =
(9.3.1) 
bu yerda, 
𝑹
𝒌
– davr oxiridagi aktiv qiymati, 
𝑹
𝒐
– davr boshidagi aktiv qiymati, 
𝑹
𝒈
– qo‘shimcha aktiv. 
G‘arbdagi ko‘plab fond birjalarida matematik tarzda 
𝒙
𝒊 
< 𝟎 
ko‘rinish
ida rasmiylashtirilgan amal qabul qilinadi va ko‘pincha 
qo‘llaniladi. Ammo ularning alohida riskliligi tufayli, odatda, bunday 
amallarga qo‘shimcha cheklovlar, qimmatli qog‘ozlarning ayrim 
turlariga esa to‘liq taqiqlov mavjud. Ushbu bozor shartlariga mos 
keladigan portfellar mumkin bo‘lgan portfellar deb ataladi. Blek 
modelida har qanday portfelga ruxsat beriladi, 
∑ 𝒙
𝒊 
= 𝟏
𝒊
esa yagona 
cheklovdir.