O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ISLOM KARIMOV NOMIDAGI
TOShKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI
Ro‘yxatga olindi:
№ BD-60710800-2.02
2023 yil “____” _avgust_
“TASDIQLAYMAN”
O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor
________________ O.Zaripov
2023 yil “_____”__________
“GIDROENERGETIKADA TEXNOLOGIK JARAYONLARNI
BOSHQARISHNING AVTOMATIK TIZIMLARI”
FANINING O‘QUV DASTURI
Bilim sohasi:
700 000 – Muhandislik, ishlov berish va qurilish sohalari
Ta’lim sohasi:
710000 – Muhandislik ishi
Ta’lim yo‘nalishi: 60710800 – Gidroenergetika
Toshkent – 2023
2
Fan/modul kodi
GETJBAT24810
O‘quv yili
2026-2027
Semestr
7-8
ECTS - Kreditlar
5/5
Fan/modul turi
Tanlov
Ta’lim tili
O‘zbek/rus
Haftadagi dars soatlari
4/4
1.
Fanning nomi
Auditoriya
mashg‘ulotlari
(soat)
Mustaqil
ta’lim (soat)
Jami yuklama
(soat)
“Gidroenergetikada texnologik
jarayonlarni boshqarishning
avtomatik tizimlari”
120
180
300
2. I. Fanning mazmuni
“Gidroenergetikada texnologik jarayonlarni boshqarishning avtomatik
tizimlari” fani bo‘yicha tuzilgan ushbu o‘quv dasturi davlat ta’lim standartida
qo‘yilgan talablari asosida tuzilgan.
Ta’lim maqsadi davr bilan, ijtimoiy hayot bilan uzviy bog‘liq. Ijtimoiy
hayotdagi tub burilishlar, fanning intensiv rivojlanishi, ta’lim modernizatsiyasi,
yangi didaktik imkoniyatlar, insonparvarlashtirish shubhasiz ta’lim maqsadini
ham tubdan o‘zgartirdi. Ta’lim maqsadining tubdan o‘zgarishi ta’lim mazmunida
o‘z ifodasini topadi.
Fanni
o‘rganishdan
maqsad
–
gidroenergetik
qurilmalar
gidroelektrostansiyalarda (GES) va nasos stansiyalarda (NS) ishlatiladigan
gidroenergetik qurilmalarning (GEQ) tarkibidagi gidravlik va elektr
mashinalarining tuzilishini, ularning qurilma holda yig‘ilishini, ishga tushirishni
va to‘xtatish jarayonlarini, ishlatish davrida mashinalarni moylash va sovutish
tizimlarining ishini me’yorida bo‘lishini, gidroenergetik qurilmalarni yig‘ish va
sozlashni, sozlash ishlarini tashkil etishni, sozlash ishlari bosqichlarini, hamda
hozirgi zamon EHM lari yordamida virtual laboratoriyadan foydalanishni
o‘rganishdir.
Fanining asosiy vazifalari: GEQ va sug‘orish tizimlarini avtomatlashtirish,
GEQlardagi avtomatik boshqarish tizimlari, GEQ agregatlarini avtomatik
boshqarish va ishlatish, gidrotexnik inshoot jihozlarini sozlash, gidroenergetik
qurilmalarni asosiy va yordamchi jihozlarini sozlash, avtomatlashtirilgan
gidroagregatlarni sozlash ishlaridan so‘ng yig‘ishni, sozlash va tekshirishni
o‘rganish.
Talabalarni ushbu dastur bo‘yicha o‘qitish, bo‘lajak mutaxassislarni
kelajakdagi faoliyatida gidromashinalarni, nasos agregat uskunalarini, elektr va
nazorat o‘lchov asboblari hamda apparatlarini ishlatish, yig‘ish va sozlash bilan
qanday darajada bog‘liq bo‘lishiga qarab, ularga mazkur fanni o‘qitish, ularning
o‘quv rejalarida ko‘rsatilgan ma’ruza, amaliy va laboratoriya darslari uchun
ajratilgan auditoriya soatlariga qarab belgilanadi. Fanni o‘qitish kafedra qarori bilan
tasdiqlangan va shu mutaxassislikni tayyorlashga ixtisoslashgan kafedra bilan
kelishilgan ishchi dastur asosida olib boriladi.
3
II. Asosiy nazariy qism (ma’ruza mashg‘ulotlari)
II.I. Fan tarkibiga quyidagi mavzular kiradi:
1 – modul. GEQ BATning vazifalari, asosiy talablari va ahamiyati
1-mavzu Kirish. GEQ BATning vazifalari, asosiy talablari va ahamiyati
2-mavzu Turli xil GEQlar ishlash prinsiplari va ulardagi texnologik
jarayonlarning asosiy parametrlari.
3-mavzu Gidroenergetik ob’ektlar va qurilmalarni ishlatishda avtomatik
boshqaruv tizimini qo‘llashning samaradorligi
2– modul. Gidroenergetikaning boshqarishning avtomatik tizimlari
4-mavzu Energetikaning boshqarishni avtomatik tizimlari
5-mavzu Gidroenergetikaning boshqarishning avtomatik tizimlari
6-mavzu Gidrotexnik inshootlarni ekspluatatsiya rejimlari. GTIning xatarli
falokatini baholash va bexatarligini ta’minlash
3 – modul. GESni avtomatlashtirishda ishlatiladigan datchik va relelar
7-mavzu GESning gidrotexnik inshootlariga o‘rnatiladigan nazorat-o‘lchov
tizimlari. Gidroagregatni tizimiga qo‘yilgan talablar
8-mavzu GESni BATi. Gidroturbina jihozlarini avtomatik boshqarish tizimi
9-mavzu
4 – modul. GESni avtomatlashtirishning prinsipial texnologik sxemalari
10-mavzu GESni avtomatlashtirishning prinsipial texnologik sxemalari
11-mavzu GESlarda suv sarfini avtomatik tartibga solish va uni sxemasi va unda
qo‘llaniladigan asosiy elementlar
12-mavzu Sug‘orish tizimlarini avtomatlashtirish va boshqarish usullari
5– modul. Gidromeliorativ tizimlarni avtomatlashtirish
13-mavzu Gidromeliorativ tizimlarni avtomatlashtirish ketma-ketligi
14-mavzu NS boshqarishning avtomatik tizimlarni asosiy terminlari. NS
avtomatlashtirishda ishlatiladigan rele va datchiklar
15-mavzu Agregati bir xil turda nasos stansiyalarni avtomatik boshqarish sxemasi
6 – modul. Suv bo‘lish tizimlarini avtomatlashtirish
16-mavzu Agregati har xil turda bo‘lgan nasos stansiyalarni avtomatik boshqarish
sxemasi
17-mavzu Ochiq kanallarda suv sathi va sarfini o’lchash qurilmalari va nazoarat
qilish asboblari
18-mavzu Yopiq suv inshootlari rejimina avtomatik tartibga solish sxemalari. Suv
bo‘lish tizimlarini avtomatlashtirishda gidrotexnik inshootlarga qo‘yiladigan
asosiy talablar
7 – modul. Gidroagregatnig mexanik qismidagi nosozliklarni aniqlash
19-mavzu Gidroturbina ayrim uzellarining ishlatish sifati
20-mavzu Gidroagregatnig mexanik qismidagi nosozliklarni aniqlash va ularning
oldini olish
21-mavzu Daryo o’zani, to’g’on orti va derivasion GES lar komponovkasi
8 – modul. Nasos stansiyalarining jihozlarini ishlatish va rostlash usullari
22-mavzu Gidrotexnik inshootlarni ta`mirlash
4
23-mavzu Gidrogeneratorlarning konstruktsiyalari va sovitish tizimlari
24-mavzu Nasos stansiyalarining jihozlarini ishlatish va rostlash usullari
9 – modul. Nasos agregatini foydalanishga tayyorlash
25-mavzu Nasoslarning birgalikda ishilashi
26-mavzu Ko’chma nasos stansiyalarini ishlatish
27-mavzu Nasos agregatini foydalanishga tayyorlash ishga tushirish, sozlash va
ishga topshirish sinovlari
10– modul. Gidroenergetik qurilmalarni yig’ish va sozlash
28-mavzu Gorizantal nasoslar bilan jihozlangan nasos stansiyalarida sifon
tipidagi so’ruvchi quvurlarning ish tartibini tadqiq etish.
29-mavzu Gidroenergetik qurilmalarni yig’ish va sozlashning asosiy masalalari
30-mavzu Yig’ish ishlarini tashkil etish. Rezbali birikmalarni yig`ish.
III. Amaliy mashg‘ulotlari bo‘yicha ko‘rsatma va tavsiyalar
Amaliy mashg‘ulotlar multimedia qurilmalari bilan jihozlangan
auditoriyada bir akademik guruhga bir professor-o‘qituvchi tomonidan
o‘tkaziladi. Mashg‘ulotlar faol va interfaktiv usullar yordamida, mos ravishda
munosib pedagogik va axborot texnologiyalar qo‘llaniladi. Amaliy
mashg‘ulotlarni tashkil etish bo‘yicha kafedra professor-o‘qituvchilari
tomonidan ko‘rsatma va tavsiyalar ishlab chiqiladi. Unda talabalar asosiy
ma’ruza mavzulari bo‘yicha olgan bilim va ko‘nikmalarini amaliy masalalar
orqali yanada boyitadilar. Shuningdek, darslik va o‘quv qo‘llanmalar asosida
talabalar bilimlarini mustahkamlashga erishish, tarqatma materiallardan
foydalanish, ilmiy maqolalar va tezislarni chop etish orqali talabalar bilimini
oshirish, masalalar yechish, mavzular bo‘yicha taqdimotlar va ko‘rgazmali
qurollar tayyorlash, qonun va me’yoriy hujjatlardan foydalana bilish va
boshqalar tavsiya etiladi.
Amaliy mashg‘ulotlar uchun quyidagi mavzular tavsiya etiladi:
1.Gidroenergetik qurilmalarning ishlatish ko‘rsatkichlarini hisoblash.
2. Nasos stansiyasi asosiy parametrlarini aniqlash.
2. GAESning turbina va nasos rejimidagi parametrlarini aniqlash.
3. Bosim quvurini iqtisodiy diametrini aniqlash.
4. Nasoslarni ishchi nuqtasini topish.
5. Kompryessorlar turini va sonini aniqlash.
6. Vyentilyator qurilmasi hisobi.
7. Sozlash ishlarini amalga oshirish kalyendar ryejasini tuzish.
8.Sozlash ishlari jarayonlarining tyexnik sxyemasini ishlab chiqish.
9.GES asosiy jihozlarini sinash ishlarining ishchi dasturini ishlab chiqish.
10.Sozlash ishlari bo‘yicha hujjatlarni rasmiylashtirish.
11.Nasos agregati mexanizmlarini sozlash ishlarini tekshirish va yig‘ish hisoblari.
12.Porshenli nasoslarning hisobi.
IV. Laboratoriya ishlari bo‘yicha ko‘rsatma va tavsiyalar
Laboratoriya ishlari fizikaviy stendlardan iborat laboratoriya xonalari va
multimedia qurulmalari bilan jihozlangan xonalarda 10-15 nafar talabalardan
iborat guruhga bir professor-o‘qituvchi tomonidan o‘tkaziladi. Laboratoriya
5
ishlarini tashkil etish bo‘yicha kafedra professor – o‘qituvchilari tomonidan
tavsiyalar va uslubiy qo‘llanmalar ishlab chiqiladi. Mashg‘ulotlar faol va
interfaktiv usullar yordamida, mos ravishda munosib pedagogik va axborot
texnologiyalar qo‘llaniladi. Buning natijasida talabalar asosiy ma’ruza
mavzulari bo‘yicha olgan bilim va ko‘nkimalarini laboratoriya sharoitida
ko‘rib va sinash yo‘li orqali yanada boyitadilar.
Laboratoriya mashg‘ulotlari uchun quyidagi mavzular tavsiya etiladi:
1. Gidroelektrostansiyaning ekspluatatsion parametrlarini aniqlash.
2.Bo’z-suv GESi №4 gidroagregatining suv sarfi xarakteristikasini qurish.
3.Gidroelektrostansiyada avtomatik boshqarish tizimlari va avtomatik klapan,
tezlik regulyatorini ishlashini tekshirish.
4.Oq-tepa GESida №1 gidroagregat tezlik regulyatorini ish qobiliyatini tekshirish.
5.Gidroelektrostansiya ish rejimini yo‘naltiruvchi apparat yordamida o‘zgartirish
va N=f(a
0
), N=f(Q)xarakteristika- larini qurish.
6.Nasos stansiyasining texnologik sxemalari bilan tanishi va ularning asosiy
parametrlari yordamida ishchi xarakteristikalarini qurish.
7.Markazdan qochma nasos ish rejimini boshqarish.
8. Ikki porshenli kompressorni tajribada sinash.
9.O’ziyurar o’rnatish kranini tajribada sinash.
10.Yuk ko’taruvchi kranni sinash
11. D1250 – 14 (16NDN) markali markazdan qochma nasosni qismlarga ajratish
12.D1250 – 14 (16NDN) markali markazdan qochma nasosni yig`ish
V. Kurs ishi bo‘yicha ko‘rsatma va tavsiyalar
Kurs ishi o‘quv rejada nazarda tutilmagan.
VI. Mustaqil ta’lim va mustaqil ishlar
Talaba mustaqil ishining asosiy maqsadi – o‘qituvchining rahbarligi va
nazoratida muayyan o‘quv ishlarini mustaqil ravishda bajarish uchun bilim va
ko‘nikmalarni shakllantirish va rivojlantirish.
Mustaqil o‘zlashtiriladigan mavzular bo‘yicha talabalar tomonidan
referatlar tayyorlash va uni taqdimot qilish tavsiya etiladi.
Mustaqil ta’lim uchun tavsiya etiladigan mavzular:
1. Dunyo miqyosida ekspluatatsiya qilinayotgan GESlardagi avtomatik
boshqarish tizimining bugungi kundagi ahvoli.
2. O‘zbekistonda ekspluatatsiya qilinayotgan GESlardagi avtomatik boshqarish
tizimining bugungi kundagi ahvoli.
3. Dunyo miqyosida ekspluatatsiya qilinayotgan NSlardagi avtomatik boshqarish
tizimining bugungi kundagi ahvoli.
4. O‘zbekistonda ekspluatatsiya qilinayotgan NSlardagi avtomatik boshqarish
tizimining bugungi kundagi ahvoli.
5. Suv xo‘jalik va suv energetik muammolari to‘g‘risida ma’lumotlar.
6. Jahonda gidroenergetik qurilmalarning ishlatilish holatlari.
7. O‘zbekistonda ekspluatatsiya qilinayotgan suv omborlarida avtomatik
boshqarish tizimlaridan foydalanish holati.
6
8. Respublikamizda GESlarni ekspluatatsiya qilishdagi mavjud muammolar
tahlili.
9. Respublikamizda NSlarni ekspluatatsiya qilishdagi mavjud muammolar tahlili.
10. Kompressor stansiyasini yig‘ish va sozlash.
11. Nasos stansiyasida yig‘ish va sozlash yangi jarayonlari.
12. Gidroelektr stansiyalarida yig‘ish va sozlashning axamiyati.
13. O‘zbekistonda loyihalangan va qurilayotgan gidroelektr stansiyalari.
14. O‘zbekistonda rekonstruksiya qilinayotgan gidroelektr stansiyalari.
15. O‘zbekistonda rekonstruksiya qilinayotgan nasos stansiyalari.
16. Suv bo‘lish tizimlarini avtomatlashtirishning bugungi ahvoli.
17. GESlarni avtomatlashtirishda ishlatiladigan zamonaviy nazorat va o‘lchov
asboblari.
18. Gidroenergetik ob’ektlardagi asosiy parametrlarni o‘lchash usullari va
asboblari.
19. Gidroenergetik ob’ektlarda suv sarfi va miqdorini o‘lchash.
20. Gidroenergetik ob’ektlarda suv sathini nazorat qilish.
21. Gidrotexnik stansiya va postlarning klassifikatsiyasi va ularni joylashtirish.
22. Turli xil bosimli quvurlardagi suv sarfini termoanemometrik sarf
o‘lchagichlar yordamida nazorat qilish.
3.
VII. Fan o‘qitilishining natijalari (shakllanadigan kompetensiyalar)
Fanni o‘zlashtirish natijasida talaba:
inson xayotida energetikaning o‘rni haqida; gidroenergetik qurilmalarni
boshqarish va ishlatishda muammolari to‘g‘risida; gidroenergetik
qurilmalarning iqtisodiyot sohalaridagi ahamiyati bo‘yicha; gidroelektr
stantsiyalarning elektr ta’minotida hamda elektr energetika tizimida tutgan
o‘rni to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lishi;
Gidroenergetik qurilmalarni boshqarish asosiy parametrlarini; nasos
stansiyalarining suv ho’jaligi tizimidagi ishini; gidroelektr stansiyalari, nasos
stantsiyalari, gidroakkumulyatsion stansiyalar texnik-iqtisodiy hisoblarini;
gidroenergetik qurilmalar jihozlari va elementlari vazifalari, kompanovkasi
va ularning tarkibini bilishi va ulardan foydalana olishi;
Gidroenergetik qurilmalar iqtisodiy samaradorlikni taqqoslash usullaridan
foydalanish; Gidroenergetik qurilmalar ob’ektlarining samaradorligini
oshirish hamda ular yordamida suv va elektr ta’minotini hamda elektr
energetika tarmog‘i ish rejimini yaxshilash bo‘yicha yechimlar qabul qilish
ko‘nikmalariga ega bo‘lishi kerak.
4.
VIII. Ta’lim texnologiyalari va metodlari:
ma’ruzalar;
interfaol keys-stadilar;
seminarlar (mantiqiy fiklash, tezkor savol-javoblar);
guruhlarda ishlash;
taqdimotlarni qilish;
individual loyihalar;
7
jamoa bo‘lib ishlash va himoya qilish uchun loyihalar.
5.
IX. Kreditlarni olish uchun talablar:
Fanga oid nazariy va uslubiy tushunchalarni to‘la o‘zlashtirish, tahlil
natijalarini to‘g‘ri aks ettira olish, o‘rganilayotgan jarayonlar haqida mustaqil
mushohada yuritish va joriy, oraliq nazorat shakllarida berilgan vazifa va
topshiriqlarni bajarish, yakuniy nazorat bo‘yicha yozma ishni topshirish.
6.
Asosiy adabiyotlar
1. Hermann-Josef Wagner, Jyotirmay Mathur. Introduction to Hydro Energy
Systems: Basics, Technology and Operation, Springer-Verlag Berlin
Heidelberg 2019, ISBN 978-3-642-20708-2
2. Irajpoor A.A. Planning and Design of Hydro Electric Power Project. LAP
Lambert Academic Publishing, United States, 2012, ISBN: 978-3-659-
10723-8
3. R. Quentin Grafton, Karen Hussey. Water Resources Planning and
Management. Cambridge University Press, United Kingdom, Cambridge,
2011.
4. Muxammadiyev M.M., Urishev B.U., F.J. Nosirov, K.S. Djurayev.
Gidroenergetik qurilmalarni ishlatish. O’quv qo’llanma. – T.: «Fan va
texnologiya», 2015.
5. Muxammadiyev M.M., Urishev B.U. Gidroenergetik qurilmalar. Darslik. –
T.: «Fan va texnologiya», 2013.
6. Mamajonov M. Nasoslar va nasos stantsiyalari. Darslik. – Toshkent: “Fan va
texnologiya”, 2013.
7. 1. Muxammadiev M.M., Hamdamov B., Mamatqulov D.A. Gidroenergetika
izlanishlari,geodeziya. Darslik, Toshkent - 2020. 234 bet.
8. Nizamov O.X. Gidroelektrostansiyalar. O‘quv qo‘llanma. – T.:
“VNESHVESTPROM», 2014.
9. Muxammadiev M.M., Nizamov O.X. Gidroturbinalar. O‘quv qo‘llanma. –
T.: ToshDTU, 2006.
Qo‘shimcha adabiyotlar
10. O‘zbekiston Respublkasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar
strategiyasi to‘g‘risida. - T.:2017 yil 7 fevral, PF-4947-sonli Farmoni.
11. Мухаммадиев М.М., Хохлов В.А. Эксплуатация гидроэнергетических
установок. Конспект лекция – Т.: ТашДТУ, 2003.
12. Muxammadiev M.M., Nosirov F.J., Paluanov D.T., Djuraev Q.S., Juraev
S.R. Gidroenergetik qurilmalarni ishlatish. Uslubiy qo‘llanma. – T.:
ToshDTU, 2013.
Internet saytlari
13.
www.gov.uz
– O‘zbekiston Respublikasi xukumat portali.
14.
www.lex.uz
– O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari
milliy bazasi.
15.
http://www.ziyo.net.uz
16.
www.vnuq.ru
8
17.
www.vsestroy.ru
18.
http://www.ges.ru
19.
http://www.nasos.ru
20.
http://www.energy.narod.ru
7. Fan/modul uchun ma’sul:
D.A. Mamatkulov − TDTU “Gidroenergetika va gidravlika” kafedrasi katta
o’qituvchisi
8. Taqrizchilar:
O.X. Nizamov – ToshDTU, “Gidroenergetika va gidravlika” kafedrasi dotsenti,
texnika fanlari nomzodi;
E.K. Kan – “TIQXMMI” Milliy tadqiqot universiteti, “Suv energiyasi va nasos
stansiyalaridan foydalanish” kafedrasi dotsenti, texnika fanlari nomzodi.
9.
O‘quv dasturi “Gidroenergetika va gidravlika” kafedrasining 2023 yil __
avgustdagi __-sonli yig‘ilish bayoni bilan ma’qullangan.
Kafedra mudiri
____________
dots. Jurayev S.R.
Kotib(a)
____________ ass. Shadibekova
O‘quv dasturi Elektr energetikasi fakulteti O‘quv-uslubiy Kengashining 2023
yil ___ avgustdagi ___-sonli yig‘ilish bayoni bilan ma’qullangan.
Kengash raisi
____________
prof. Pirmatov N.B.
Kotib(a)
____________ _________________
O‘quv dasturi universitet Ilmiy-uslubiy Kengashining 2023 yil ___
avgustdagi ___-sonli yig‘ilish bayoni bilan tasdiqlangan.
Kengash kotibi
____________ dots. Daminov O.O.
Файл:
O'quv dasturi - Gidroenergetik qurilmalarni boshqarish va
ishlatishi-2023 tanlov
Каталог:
C:\Users\user\Documents
Шаблон:
C:\Users\user\AppData\Roaming\Microsoft\Шаблоны\Normal.dot
m
Заголовок:
Tanlov fanlari uchun namuna
Содержание:
Автор:
Zulayxo A. Mamatova
Ключевые слова:
Заметки:
Дата создания:
16.02.2024 11:32:00
Число сохранений: 5
Дата сохранения:
22.02.2024 12:42:00
Сохранил:
user
Полное время правки:
18 мин.
Дата печати:
22.02.2024 12:55:00
При последней печати
страниц:
8
слов:
2 553 (прибл.)
знаков:
14 557 (прибл.)
| 