93
MILLIY BULUTLI TEXNOLOGIYALARNI RIVOJLANTIRISH MODELLARI
Raximbayev Musobek Komiljon oʻgʻli
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti o’qituvchisi
Norxo’jayeva Irodaxon
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.7935461
Annotatsiya: So’nggi yillarda bulutli texnologiyalar butun jahon bo’ylab dolzarb
rivojlanmoqda. Ushbu maqolada bulutli texnologiyalarni rivojlantirish modellari hamda
bulutli texnologiyalarni zamonaviy sharoitda ularning shakllanishi va rivojlanishining
xususiyatlari, shuningdek O’zbekiston Respublikasida bulutli texnologiyalarni yanada
rovojlantirish tog’risida fikr yuritilgan.
Kalit so’zlar: bulutli texnologiyalar, tarmoq, Prezident, Microsoft, internet, AKT, modellar.
Kirish: 90-yillarda bulutli texnologiyalarning rivojlanishi internetning tarqalishiga turtki
bo'ldi. Bu dunyodagi har qanday kompyuter va serverga ulanishga imkon berdi, ammo tobora
ko'proq hisoblash quvvati va yuqori kanal o'tkazuvchanligini talab qildi.2006 yilda Zimki va
Amazon Web Services birinchi bulutli platformalari paydo bo'ldi, ular hisoblash va
ma'lumotlar bilan ishlash uchun xizmatlarga kirishni ta'minladi. 2008 yilda Google App
Engine-ni ishga tushirdi. 2010-yillarda Microsoft Azure va Google Cloud bulutli
infratuzilmalari paydo bo'ldi. Shu paytdan boshlab biznes uchun bulutli texnologiyalar tarixi
boshlandi. [1]
2016-yil 10-noyabrda “Huawei Tech Investment Tashkent MCHJ CHK” kompaniyasi
“O‘zbekistonda bulutli texnologiyalar sammiti-2016” xalqaro anjumanini o‘tkazadi. Bu tadbir
mazkur sohaning eng yaxshi mutaxassislarini, tahlilchilarni hamda potensial
foydalanuvchilarni AKT tarmog‘idagi eng ommabop tendensiyalarga — Bulutli
texnologiyalarni o‘zgartirishga oid tajriba, ma’lumot va fikrlar almashish uchun
birlashtiruvchi asosiy voqeadir. Shuningdek, yurtimizdagi kichik kompaniyalar o‘z dasturiy
ta’minotini bulutli amallar makoniga joylashtirib, o‘z xizmatlaridan o‘zbekistonlik va butun
dunyodagi iste’molchilar foydalanishi uchun imkoniyat yaratishi ham mumkin.[2]
Asosiy qism: Axborot texnologiyalar rivojlanayotgan paytda dasturiy ta’minotni o’rni juda
ham katta ahamiyatga ega. Bulutli texnologiyalar jadal rivojlanmoqda va tobora ko'proq
faoliyat sohalarini qamrab olmoqda. Masalan, elektron pochta mijozlari. Ko'pchilik
foydalanuvchilar elektron pochtani qabul qilish, yuborish va qayta ishlash uchun ma'lum bir
elektron pochta mijozini o'rnatdilar, endi Gmail elektron pochta mijozi rolini o'ynaydi va
Webmail, Hotmail kabi xizmatlar moslashuvchan va qulay alternativa sifatida xizmat qiladi.
Milliy bulutli texnologiyalarni rivojlantirish modellari 4 taga bo’linadi:
1)
Ommaviy bulut
2)
Shaxsiy bulut
3)
Jamiyat buluti
4)
Gibrid bulut
Ommaviy bulut keng jamoatchilik uchun mavjud va ma'lumotlar uchinchi tomon serverlarida
yaratiladi va saqlanadi. Odatda server uni boshqaradigan xizmat ko'rsatuvchi provayderlarga
tegishli. Provayder kompaniyalari resurslarni xizmat sifatida bepul va internet orqali
foydalanish uchun to'lov asosida taklif qilishadi.
94
Ommaviy bulutli tarqatish modeli maxfiylik muammolari past bo'lgan korxonalar uchun
qulay. Ommaviy bulut provayderining eng mashxuri Amazon elastik Compute Cloud eng
yaxshi xizmat ko'rsatuvchi provayderlaridan biri, bundan tashqari Microsoft Azure, Google
App Engine, IBM Cloud, Salesforce Heroku va boshqa provayderlar mavjud. Ommaviy bulutda
muammosiz infratuzilmani boshqarish mumkin.
Shaxsiy bulut keng jamoatchilik uchun mavjud bo'lgan ommaviy bulutdan farqli faqat bitta
aniq kompaniya xususiy bulutga ega bo’ladi. Shuning uchun u ichki yoki korporativ model deb
ham ataladi. Server tashqi yoki egasi kompaniya binosida joylashtirilishi mumkin. Jismoniy
joylashuvidan qat'i nazar, ushbu infratuzilmalar xususiy tarmoqda saqlanadi va faqat egasi
kompaniya dasturiy ta’minot vositalardan foydalanadi. So'nggi yillarda ko'plab buzilishlarni
hisobga olgan holda, ko'plab yirik korporatsiyalar yopiq xususiy bulut modeliga qaror qilishdi,
chunki bu ma'lumotlar xavfsizligi muammolarini minimallashtiradi. Xususiy bulutning
avfzalliklari buyurtma, moslashuvchan rivojlanish va yuqori miqyoslilik, bu kompaniyalarga
o'z infratuzilmalarini talablariga muvofiq sozlash imkonini beradi. Yuqori xavfsizlik, maxfiylik
va ishonchlilik, chunki faqat vakolatli shaxslar resurslardan foydalanishlari mumkin.
Jamiyat buluti modeli asosan xususiy modelga o'xshaydi, yagona farqi foydalanuvchilar
to'plamidir. Xususiy bulutli serverga faqat bitta kompaniya egalik qilsa, jamoat bulutida bir
nechta tashkilotlar jamoat bulutining infratuzilmasi va tegishli resurslarini baham ko'rishi
mumkin. Agar barcha ishtirok etuvchi tashkilotlar yagona xavfsizlik, maxfiylik va ishlash
talablariga ega bo'lsa, ushbu kompaniyalarga samaradorligini oshirishga yordam beradi.
Markazlashtirilgan bulut loyihani ishlab chiqish, boshqarish va amalga oshirishni
osonlashtiradi. Xarajatlar barcha foydalanuvchilar tomonidan taqsimlanadi. Jamiyat
bulutining avfzalliklar xavfsizlik, maxfiylik va ishonchlilikdir, shuningdek ma'lumot almashish
va hamkorlik qilish qulayligi.
Gibrid bulut odatda yuqorida aytib o'tilgan ommaviy, xususiy va jamoat modellarining eng
yaxshi xususiyatlarini o'z ichiga oladi. Bu kompaniyalarga ularning talablariga eng mos
keladigan uchta turning qirralarini aralashtirish va moslashtirish imkonini beradi. Misol
tariqasida, kompaniya o'z yukini xavfsiz xususiy bulutda muhim ish yuklarini aniqlash va
kamroq sezgirlarini ommaga joylashtirish orqali muvozanatlashi mumkin. Gibrid bulutlarni
joylashtirish modeli aktivlarni himoya qiladi va nazorat qiladi, balki iqtisodiy va resurslardan
samarali foydalanadi. Gibrid bulutning afzalliklari xavfsizlik, maxfiylik yaxshilandi,
kengaytirilgan o'lchov, moslashuvchanlik va o'rtacha narx hisoblanadi.[3]
Ma'lumotni saqlash uchun siz qimmatbaho kompyuter va aksessuarlarni sotib olishingiz shart
emas, chunki hamma narsa bulutda saqlanadi. Ofis ishlarida va boshqa sohalarda bulutli
texnologiyalar masofadan turib dasturlarni boshqaradi, shu sababli kompyuterda juda ko'p
bo'sh joy qoladi. Har yili texnik xizmat ko'rsatish bilan bog'liq muammolar kamayadi, chunki
jismoniy serverlar soni doimiy ravishda kamayib boradi. Bulutli texnologiyalarda
saqlanadigan ma'lumotlar miqdorida cheklovlar mavjud emas. Shunungdek bunday xizmatlar
hajmi millionlab gigabaytni tashkil qiladi. Dasturlar avtomatik ravishda yangilanadi, shuning
uchun yuklab olingan dasturlarda bo'lgani kabi, bunga rioya qilishning hojati yo'q.
Bulutlardan har qanday operatsion tizimda foydalanish mumkin dasturlarga kirish veb-
brauzerlar orqali amalga oshiriladi.[4]
Yurtimizda ham bulutli texnologiyalarni keng tatbiq qilish ko'p sonli kompaniyalar va
xizmatlar tomonidan darhol foydalanilishi mumkin bo'lgan IT kompaniyalarini tashkil qilish
95
zarur. O’zbekistonda bulutli texnologiyalardan har qanday sohada foydalanish, oddiy
foydalanuvchilar tomonidan hujjatlarni saqlashdan tortib to yirik biznes tizimlarigacha
foydalanishni tashkil qilish va katta ma’lumotlar va bulutli texnologiyalardan foydalanish
ma’lumotlarni qayta ishlash jarayonlari samaradorligini oshirish va uni amalga oshirish
uchun qoʻshimcha xarajatlarni kamaytirish imkonini berish.
Bugungi kunda bulutli hisoblash har bir shaxs deyarli har kuni foydalanadigan narsadir.
Bulutli texnologiyalarning tez tarqalishi biz uchun bulutli xizmatlarni ta’lim muassasasi
tizimiga integratsiya qilishda qiyinchilik tug’dirmoqda. Bulutli hisoblash ta’lim, tadqiqot va
amaliy ishlanmalar va masofaviy ta’limda keng qo’llash lozim. Ta’lim tizimida bulutli
texnologiyalardan foydalanish ta’lim maydonini rivojlantirishga imkonini beradi. Ta’lim
jarayonida bulutli yechimlardan foydalanish imkoniyatini hisobga olgan holda, amalga
oshirishning mumkin bo’lgan qiyinchiliklari va boshqa kamchiliklarni ta’kidlash kerak.
Tarmoq ulanishiga bog’liqlik mavjud va muhim ma’lumotlar bilan ishlashda mahalliy
kompyuterlarda va ommaviy axborot vositalarida zaxira nusxalarini yaratish lozim.
Innovatsion IT-ilovalarga e’tibor qaratish lozim, masalan, hozirda ta’lim jarayonida
foydalanish mumkin bo’lgan ko’plab bulutli xizmatlar mavjud. Google korporatsiyasi
Internetga ulangan istalgan brauzer (Mozilla Firefox, Google Chrome, Opera, Internet Explorer
va boshqalar) oynasida foydalanish mumkin bo’lgan ko’plab ilovalar va xizmatlarni ishlab
chiqadi.[5]
Shuningdek O’zbekistonda “Bulutli texnologiyalar”ni tatbiq etish sohasida xorijiy ta’lim
muassasalarining ilg‘or tajribalarini o‘rganish. 2019-yil. avgust. Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirligi (I. Madjidov), tasarrufida oliy ta’lim muassasalari bo‘lgan vazirlik va idoralar. Ta’lim
jarayoniga “Bulutli texnologiyalar”ni bosqichma-bosqich joriy etish bo‘yicha chora-tadbirlar
rejasini ishlab chiqish togrisida fikr yuritilgan.[6]
Yuqori raqobat va iqtisodiyotning oldindan aytib bo'lmaydiganligi sharoitida bulutlar yirik
kompaniyalarga moslashuvchanlikni oshirishga va yangi loyihalarni tezroq amalga oshirishga
imkon beradi. Bulutlarga asoslanib, masalan, tahlil va ishlab chiqarishni boshqarish bo'yicha
biznes dasturlarini amalga oshirish.
Shu bilan birga, loyihalarda ishtirok etadigan it uskunalari va unga texnik xizmat ko'rsatish
bilan bog'liq barcha tashvishlar bulutli provayderning yelkasiga tushadi. Banklar va chakana
savdo kabi yirik korxonalar xizmat ko'rsatish kanallarini rivojlantirib, raqamli mijoz
xizmatlarini ko'proq joriy qilmoqdalar. G'oliblarni tezlik belgilaydi. Biznes o'z mahsulotini
bozorga qanchalik tez olib chiqsa, u shunchalik tez foyda ko'rishni boshlaydi. Shu bilan birga,
qoida tariqasida, tahlilchilar vakolatxonani ochish rejalashtirilgan yangi shahar yoki
mintaqada kelajakdagi talabni taxmin qilmoqdalar. Bulutlar kompaniyalarga tashqi
kontekstdagi o'zgarishlarga moslashuvchan javob berish va filial tarmog'ini rivojlantirish yoki
qisqartirish bo'yicha tezkor qarorlar qabul qilish imkonini beradi. Innovatsiyalarni amalga
oshirish juda qimmat degan fikr mavjud. Bulutli xizmatlarning hozirgi rivojlanish darajasi,
masalan, katta ma'lumotlar yoki sun'iy intellekt texnologiyalarini ko'plab kompaniyalar uchun
ochiq qilish imkonini beradi.[]
Xulosa: Axborot kommunikatsion texnologiyalarga asoslangan bulutli texnologiya dasturiy
ta’minotini bulutli amallar makoniga joylashtirib, o‘z xizmatlaridan o‘zbekistonlik va butun
dunyodagi iste’molchilar foydalanishi uchun imkoniyat yaratish zarur. Yurtimizda bulutli
texnologiyalardan har qanday sohada foydalanish, oddiy foydalanuvchilar tomonidan
96
hujjatlarni saqlashdan tortib to yirik biznes tizimlarigacha foydalanishni tatbiq qilish zarur.
Ta’lim tizimida bulutli texnologiyalardan foydalanish ta’lim maydonini ochiq qilish kerak.
Tarmoq ulanishiga bog’liqlik mavjud va muhim ma’lumotlar bilan ishlashda mahalliy
kompyuterlarda va portativ ommaviy axborot vositalarida zaxira nusxalarini yaratish kerak.
Bulutlarga asoslanib, tahlil va ishlab chiqarishni kompleks boshqarish bo'yicha biznes
dasturlarini amalga oshirish orqali butun raqamli ekotizimlarni qurish zarur. Bulutlar
kompaniyalarga tashqi kontekstdagi o'zgarishlarga moslashuvchan bo’lishu zarur deb
hisoblayman.
| 