|
12-Laboratoriya mashg’uloti. Kasalliklarga tashxis qo‘yishda gmo lardan foydalanish Material va asbob uskunalar
|
| Sana | 15.12.2023 | | Hajmi | 22,39 Kb. | | #119885 |
Bog'liq 12-labaratoriya (1)
12-Laboratoriya mashg’uloti. Kasalliklarga tashxis qo‘yishda GMO lardan foydalanish
Material va asbob uskunalar:
Ishning borishi: Monoklonal antitanalar – gomogen antitanalar bo‘lib, gibrid hujayralar tomonidan ishlab chiqariladi. Bu hujayralar bitta izotipli spetsifik immunoglobulinlarni ishlab chiqaradi. Bunday gibrid hujayralar
– gibridomalarni olish metodikasi 1984 yilda Milshteyn, Kyoler va Erne
tomonidan ishlab chiqilgan.Bu metod quyidagi jarayonlarni o‘z ichiga oladi:
immunizatsiyalangan hayvon (masalan, sichqon) taloq hujayralaridan V-limfotsit xujayralari olinib,myeloma (rak) hujayralari bilan qo‘shiladi va gibrid xujayra hosil qilinadi. So‘ng gibrid hujayralar ko‘paytiriladi va seleksiya qilinadi. Bunda seleksiyada kerakli klonlar ajratib olinadi. Ular ma’lum antitanalarni ishlab chiqaradi. Bu antitanalar esa yuqori spetsifiklikka ega bo‘ladi. Olingan antitanalar ma’lum epitopga nisbatan spetsifikligi bilan ajralib turadi.Monoklonal antitanalar bir jinsli bo‘lib, ular o‘zining quyidagi
xususiyatlari bilan ajralib turadi. Masalan:
1.spetsifikligi;
2.avidligi;
3.affinligi;
4.barqarorligi
Gibridom texnologiyalar asosida juda katta bo‘lgan miqdorda gomogen antitanalarni ma’lum antigenga nisbatan ishlab chiqarish mumkin. Sichqonda shish hosil qilish uchun uning qorin bo‘shlig‘iga mineral yog‘ yoki inert qattiq plastik – kanserogen moddalar yuboriladi. Buning natijasida shish hosil bo‘ladi. Tadqiqot
ishlari inbred sichqonlar liniyasida amalga oshiriladi. Sichqonlar mieloma hujayralari gibridom
hujayra olish uchun qulay hisoblanadi. Biroq sichqonlarda mieloma hosil
qilish ancha mushkul ish hisoblanadi. Gibridom hujayra olishni spontan
usuli ham mavjud bo‘lib, bunda somatik hujayralar gibrida tetraploid,
diploidlar, ya’ni geterokarionlar hosil bo‘ladi. So‘ngra bir nechta yadrolar
birlashib bitta yadroni hosil qiladi. Natijada hujayra xromosomalarini
birlashtirgan gibrid hujayra hosil bo‘ladi. Hujayralarni qo‘shilish
chastotasini ko‘tarish uchun quyidagi agentlar kerak:
1.virus Senday – hujayrani yorib kirish xususiyatiga ega;
2.lizoletsitin;
3.polietilenglikol
Yuqorida qayd etilganidek, ba’zi moddalar hujayralar qo‘shilishini to‘liq
ta’minlamaydi. Gibrid hujayralarning ko‘payishi, o‘sishi, seleksiyasi
uchun oziqa muhiti muhim rol o‘ynaydi. Gibrid hujayra olishda mielomli
hujayralarda gipoksantin-guanin-difosriboziltransferaza (GGFRT)
fermentini kodlovchi gen repressiya qilinishi zarur. Mielomli hujayralar
muhitida GGFRT bo‘lmaganligi uchun halok bo‘ladi. Normal
hujayralarda bu ferment bo‘lsa ham, ular ko‘paya olmaydilar, natijada ular ham halok bo‘ladi. Gibrid hujayralarni seleksiya qilishda GAT (gipoksantin, amidopterin, timidin) oziqa
muhiti ham ishlatiladi. Bu holda ham mutant, ya’ni gibrid hujayralar GAT uhitida faoliyat ko‘rsatadi, normal va mielom hujayralar esa halok bo‘ladi. Hosil bo‘lgan girid hujayra klonlaridan maqsadli antigenlar uchun monoklonal antitanalar ajratiladi.
Gibridom texnologiya asosida gibrid hujayra olish:
(1) hayvonlarni immunizatsiyalash;
(2) taloqdan V-limfotsitlarni ajratib olish;
(3) mieloma hujayralari kulturasi;
(4) V-limfotsitlar va mieloma hujayralarini qo‘shilishi;
(5) hujayra liniyalarini sekretsiyasi;
(6) antitanalar ishlab chiqaruvchi liniyalarni skrining va seleksiyasi;
(7) gibridomani in vitro (a) yoki in vivo (b) ko‘payishi;
(8) antitanalarni olinishi.
Ajratilgan monoklonal antitanalar diagnostikada keng qo‘llaniladi. Buning sababi. ularning sezgirligi, spetsifikligi o‘ta yuqori bo‘lishidadir.
Ma’lumki, organizada immunologik reaksiyalarda ishtirok etuvchi T-hujayralarning bir necha turlari mavjud: T-xelperlar, T-supressorlar, T-kuchaytiruvchilar, T-effektorlar, T-normal killerlar, T-tabiiy killerlar, T-nulinchi hujayralar. T-xelperlar turli immunologik reaksiyalarni o‘tkazilishida yordamchi hujayra sifatida muhim rol o‘ynaydigan hujayralar hisoblanadi. T-supressorlar esa immunologik reaksiyalarni boshqaradigan hujayralar bo‘lib, asosan immunologik reaksiyani to‘xtatish funksiyasini bajaradi. Hozirgi kunda ushbu hujayralarning markerlariga spetsifik monoklonal antitanalar olingan. Ushbu antitanalar T
hujayra tiplarini aniqlashda keng qo‘llanilmoqda. Quyida organizmda
immunokompetent hujayralar yordamida antitana sintezi ko‘rsatilgan:Th1 + AG + Makrofag + V-limfotsit → AT ishlab chiqariladi.
Th2 + Makrofag + V-limfotsit → AT ishlab chiqariladi. Yuqorida keltirilgan reaksiya jarayonidan ko‘rinib turibdiki,organizmda antitana sintez bo‘lishida immunokompetent hujayralarning
roli juda katta. Biroq ushbu reaksiya asosida hosil bo‘layotgan antitanalar
poliklonal antitanalar hisoblanadi. Poliklon antitanalar spetsifikligi
jihatidan monoklonal antitanalardan ancha past hisoblanadi. SHuning
uchun monoklonal antitanalar diagnostikada keng qo‘llanilib, virus
gepatitini A, B, C, D formalarini ham aniqlashda, SPID virusini,
tuberkulyoz kasalligini aniqlashda va boshqa turli kasalliklarda keng
qo‘llaniladi. Ma’lumki, hujayra membranasida hujayraning
differensirovkasida ishtirok etadigan oqsil-determinantlari mavjuddir.
Ularni identifikatsiyasi monoklonal antitanalar orqali amalga oshirilmoqda.
Ko‘rsatilgan usul orqali inson hujayrasining differensirovkasi, jumladan, fibroblastlar va asab to‘qimalarining shakllanishi aniqlangan. Monoklonal antitanalar biotexnologiyaning affin
xromatografiyasida ligand sifatida foydalaniladi. Masalan, monoklonal
antitanalar asosida, 500 marta tozalangan interferon olish usuli ishlangan.
Monoklonal antitanalar yordamida oqsil, toksin, gormon va boshqa
moddalarning gomogen preparatlarini olish mumkin. Tibbiyotda
monoklonal antitanalar turli kasalliklarni IET yordamida aniqlashda
ishlatilmoqda. Bakteriyali kasalliklardan koklar, parazitli infeksiyalar,
bezgak va boshqa turdagi ko‘pgina kasalliklarga tashhis qo‘yishda
monoklonal antitanalar qo‘llaniladi. Monoklonal antitanalar individual
yoki terapevtik maqsadlarda ham foydalanilmoqda. Radioaktiv moddalar
bilan nishonlangan monoklonal antitanalar selektiv ravishda rak
hujayralari retseptorlari bilan bog‘lanib, to‘qimalarning ko‘payishini
sekinlashtiradi yoki to‘xtatadi. Monoklonal antitanalarni xavfli shish
kasalliklariga qarshi ishlatiladigan sitotoksik moddalar bilan bog‘lab,
ularni rak hujayralarga yo‘naltirish orqali kasallikni davolash ishlari
amalga oshiriladi. Hozirgi kunda ayrim tabiiy toksinlarni modifikatsiya
qilish orqali, spetsifik immunotoksinlar olinib, ular yordamida rak
hujayralarini rivojlanishi to‘xtatilmoqda. Masalan, kanakunjut urug‘ida
uchraydigan ritsin degan toksin ikkita polipeptid zanjiridan iborat.
Polipeptidning A-zanjiri toksik xususiyatga ega, uning 2- V- zanjiri
galaktoza ishtirokida hujayra membranasiga bog‘lanadi. Natijada, A-
zanjir dissotsiyalanib, hujayra ichkarisiga kirib, oqsil sintezini to‘xtatadi.
Polipeptidning V-zanjirini mkAT bilan almashtirib, hosil bo‘lgan
immunotoksinni xavfli shish hujayralarini davolashda ishlatish mumkin.
Hozirgi kunda AQSH va Evropaning farmatsevtik firmalari
monoklonal antitanalarni ko‘p miqdorda ishlab chiqarmoqda. Ular
kasalliklarda, laboratoriya amaliyotlarida va ilmiy-tadqiqot izlanishlarini
olib borishda keng qo‘llanilmoqda.
Topshiriqlar
1.Kasalliklarga tashxis qo‘yishda GMO lardan foydalanish usullari
2.Poliklonal antitana olish texnologiyasi
3.Poliklonal antitana olish texnologiyasi
|
| |
