Foydalanilishiga ko‘ra asosiy vositalarning turkumlanishi.
Asosiy vositalar bajaradigan vazifasiga ko‘ra ishlab chiqarish va
noishlab chiqarish vositalariga bo‘linadi. Ishlab chiqarish asosiy
vositalari bevosita moddiy ne’matlarni yaratishda ishtirok etadigan
vositalar. Noishlab chiqarish asosiy vositalari guruhiga uy-joy hamda
kommunal-xo‘jalik, maishiy xizmat, sog‘liqni saqlash, ta’lim va
boshqalarning asosiy vositalari kiritiladi.
444
Ishlab chiqarish va xo‘jalik faoliyatida asosiy vositalar obyektlardan
foydalanish darajasiga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
Asosiy vositalarning bunday guruhlanishi ulardan foydalanish
samaradorligini baholash, eskirgan vositalarni almashtirish, keraksiz
asosiy vositalarni boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektga berish yoki
sotish to‘g‘risida qaror qabul qilish, shuningdek, ularning eskirishini
to‘g‘ri hisob-kitob qilish uchun zarur.
Asosiy vositalar natural-moddiy tarkibiga ko‘ra quyidagi guruhlarga
bo‘linadi (-chizma).
Asosiy vositalar
Yer
Uzatuvchi
moslamalar
Ishlab chiqarish
va xo‘jalik
inventarlari
Mashina va
jihozlar
Ishchi va
mahsuldor
hayvonlar
Yerni obodon-
lashtirish uchun
kapital sarflar
Transport
vositalari
Ko‘p yillik
daraxtlar
Binolar
Asbob-
uskunalar
Boshqa asosiy
vositalar
Inshootlar
34-chizma.
Asosiy vositalarning turkumlanishi.
Yer amaldagi qonunchilikka binoan xo‘alik yurituvchi subyektga
mulk tarzida berilgan yer maydonidir. O‘zbekiston Respublikasi «Yer
kodeksi»ning 17-moddasiga binoan, «Yuridik shaxslar «Yer kodeksi» va
boshqa qonun hujjatlariga muvofiq doimiy egalik qilish, doimiy
foydalanish, muddatli (vaqtincha) foydalanish, ijaraga olish va mulk
huquqi asosida yer uchastkalariga ega bo‘lishlari mumkin». Yerning
qiymatiga uni xarid qilishda ko‘chmas mulk agentlariga to‘lanadigan
komission to‘lovlar, advokatlar xizmati uchun haq, xarid qilishdagi soliq
to‘lovlari, drenaj qiymati, yerni tozalash va boshqa xarajatlar qo‘shiladi.
Yerni obodonlashtirish bo‘yicha kapital xarajatlar tarkibiga yerning
445
unumdorligini oshirish, avtomobil va boshqa transport turlariga to‘xtash
joylarini barpo etish hamda shunga o‘xshash boshqa xarajatlar kiradi.
Binolarga ishlab chiqarish korpuslari, sexlar, ustaxonalar, boshqar-
ma binosi, omborxonalar, turar-joy binolari va boshqa ishlab chiqarish,
ma’muriy-xo‘jalik va ijtimoiy-maishiy maqsadlardagi obyektlar, shu-
nindek, ulardan to‘g‘ri foydalanish zarur bo‘lgan jami kommunikatsiya
vositalari (isitish, yoritish, shamollatish, suv-gaz ta’minoti tizimi, ichki
telefon va signalizatsiya vositalari, lift xo‘jaligi) kiradi.
Inshootlarga mehnat jarayoni va uning natijalarini o‘zgartirmagan
holda ishlab chiqarish jarayonlarining texnikaviy yoki umumiy
vazifalarini bajarishga xizmat qiladigan obyektlar (neft va gaz quduqlari,
shaxta yo‘llari, avtomobil yo‘llari, ko‘priklar, estakadalar, suv omborlari
va boshqalar) kiradi.
Uzatuvchi moslamalarga mashina-dvigateldan ish mashinalariga
elektr, issiqlik, mexaniq energiyani uzatishga, shuningdek, suyuq va
gazsimon moddalarni bir obyektdan boshqa obyektga yetkazib berishga
xizmat qiladigan qurilmalar (elektr uzatish yo‘llari, quvur yo‘llari,
issiqlik va gaz tarmog‘i hamda boshqalar) kiradi.
Mashina va jihozlar asosiy vositalarning eng asosiy turi hisoblanadi
va o‘z navbatida quyidagi guruhlardan tarkib topadi:
♦
kuch mashina va jihozlari elektr va issiqlik energiyasini ishlab
chiqaradigan yoki uni mexaniq harakat energiyasiga aylantirib beradigan
generator-mashinalar, divigatel mashinalar (qozonxonalar, bug‘
dvigatellari, turbinalar, kuch transformatorlari va boshqalar)dir;
♦
ish mashinalari va jihozlari mehnat predmetlariga mexanik,
termik, kimyoviy yoki boshqa yo‘sinda texnologik ishlov berishga, ular-
ni ishlab chiqarish jarayonida qo‘zg‘atish, qazib olish, eritish, tayyor-
lashga xizmat qiladigan qurilmalar (stanoklar, apparatlar, agregatlar)dir;
♦
o‘lchov va rostlash asboblari hamda qurilmalari va laboratoriya
jihozlari
foydalaniladigan
texnika
ishidagi
turli
parametr
(ko‘rsatkich)larni o‘lchash, ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish,
xomashyo, TMZlar va tayyor mahsulotlar sifatini tekshirish, namlik
darajasi, shovqin ta’siri va boshqalarni o‘lchashda ishlatiladi. Ularga
monometrlar, tarozilar, mikroskoplar, dispetcherlik nazorati va bosh-
qalar kiradi;
♦
hisoblash texnikasi ma’lumotlarni elektron hisoblash mashina-
larida qayta ishlaydigan vositalardir. Ularga kompyuterlar, printerlar va
boshqa kompyuter vositalari kiradi.;
446
♦
boshqa mashina va jihozlarga yuqorida sanab o‘tilmagan mashina
va jihozlar (o‘t o‘chirish va boshqa maxsus mashinalar) kiradi.
Transport vositalari kishilar hamda yuk va turli maqsadlardagi
narsalarni tashishga mo‘ljallangan harakat vositalari (temir yo‘l, suv,
avtomobil, kommunal transporti va muhim neft quvur yo‘llari)dir.
Asbob va uskunalar qo‘l mehnati jarayonida ishlatiladigan yoki ish
qismlarini kuchaytirish, oshirish uchun mashinaga biriktiriladigan
vositalar (elektro-drellar, vibratorlar)dir.
Ishlab chiqarish inventarlari ishlab chiqarish jarayonini yengillash-
tirishda ishlatiladi. Ularning tarkibiga bak, konteyner, inventar, idishlar
kiradi.
Xo‘jalik inventari idora (ofis) ishlarini va xo‘jalikni yuritishda zarur
bo‘lgan narsalardir.
Ish hayvonlari va mahsuldor chorva har bir yetilgan mol (ot, ho‘kiz,
sigir)lar bo‘lib, alohida inventar obyekti sifatida hisobda aks ettiriladi.
Ko‘p yillik daraxtlar alohida xiyobon, park, bog‘dagi miqdori va
yoshidan qat’iy nazar ekilgan daraxtlar guruhidir.
Boshqa asosiy vositalarga kutubxona vositalari, ijaraga olingan
asosiy vositalar, konservatsiyadagi asosiy vositalar va boshqalar kiradi.
«Asosiy vositalar» nomli 5-son BHMSga binoan asosiy vositalar
quyidagi baholarda baholanadi:
Qoldiq
qiymati
Tugatish
qiymati
Qayta tiklash
qiymati
Asosiy vositalarning
baholanishi
Dastlabki
qiymat
Sotish
qiymati
35-chizma.
|
