MUAMMOLI TA’LIM TEXNOLOGIYALARINING AHAMIYATI
A. Qayumov. Pedagogika ta’limi nazariyasi kafedrasi katta o`qituvchisi
A. Abdullayev. “Pedagogika ta’limi nazariyasi va tarixi” mutaxassisligi
magistranti
Annotatsiya: Xozirgi ta’lim tizimida samarali o`qitish texnologiyalaridan
biri – bu muammoli o`qitishdir. Uning vazifasi faol bilish jarayoniga undash va
tafakkurda ilmiy-tadqiqot uslubini shakllantirishdir. Muammoli o`qitish ijodiy faol
shaxs tarbiyasi maqsadlariga mos keladi. Pedagogik adabiyotlarda muammoli
o`qitishning turli ta’rif va tavsiflari bor. Muammoli o`qitishning mohiyati
muammoli vaziyatni vujudga keltirish orqali yangi bilimlarni mustaqil
o`zlashtirishdan iborat.
Kalit so’zlar:muammoli ta’lim, muammoli vaziyat, samarali texnologiya,
o’qitish.
Xozirgi ta’lim tizimida samarali o`qitish texnologiyalaridan biri – bu
muammoli o`qitishdir. Uning vazifasi faol bilish jarayoniga undash va tafakkurda
ilmiy-tadqiqot uslubini shakllantirishdir. Muammoli o`qitish ijodiy faol shaxs
tarbiyasi maqsadlariga mos keladi. Pedagogik adabiyotlarda muammoli
o`qitishning turli ta’rif va tavsiflari bor. Muammoli o`qitishning mohiyati
muammoli vaziyatni vujudga keltirish orqali yangi bilimlarni mustaqil
o`zlashtirishdan iborat.
Muammoli vaziyat muayyan pedagogik vositalarda maqsadga muvofiq
tashkil etiladigan o`ziga xos o`qitish sharoitida yuzaga keladi. Shuningdek,
o`rganilgan mavzular hususiyatlaridan kelib chiqib, bunday vaziyatlarni
yaratishning maxsus usullarini ishlab chiqish zarur. Shunday qilib, o`qitishda
muammoli vaziyat shunchaki «fikr yo`lidagi kutilmagan to`siq» bilan bog`langan
aqliy mashaqqat xolati emas. U bilish maqsadlari maxsus taqozo qilgan aqliy
taranglik xolatidir. Bunday vaziyat negizida avval o`zlashtirilgan bilimlar va yangi
yuzaga kelgan vazifani hal qilish uchun aqliy va amaliy harakat usullari yotadi.
Yangi bilimlar avvalgi bilimlar bilan bog`lanmasa, aqliy mashaqqat muammoli
bo`lmaydi. Bunday mashaqqat aqliy izlanishni kafolatlamaydi. Muammoli vaziyat
xar qanday fikrlash mashaqqatlaridan farq qilib, unda talaba mashaqqat talab
qilgan ob’ekt (tushuncha, fakt)ning unga avval va ayni vaqtda ma’lum bo`lgan
vazifa, masala bo`yicha ichki, yashirin aloqalarini anglab etadi.
Shunday qilib, muammoli vaziyat mohiyati shuki, u talaba tanish bo`lgan
ma’lumotlar va yangi faktlar, hodisalar (qaysiki, ularni tushunish va tushuntirish
uchun avvalgi bilimlar kamlik qiladi) o`rtasidagi ziddiyatdir. Bu ziddiyat bilimlarni
ijodiy o`zlashtirish uchun harakatlantiruvchi kuchdir.
Muammoli vaziyatning belgilari quyidagilar:
•
talabaga notanish faktning mavjud bo`lishi;
• vazifalarni bajarish uchun talabaga beriladigan ko`rsatmalar, yuzaga
kelgan bilish mashaqqatini hal qilishda ularning shaxsiy manfaatdorligi.
Muammoli vaziyatdan chiqa olish hamma vaqt muammoni, ya’ni nima
noma’lum ekanligini, uning nutqiy ifodasi va yechimini anglash bilan bog`langan.
Muammo uch tarkibiy qismdan iborat: ma’lum (berilgan vazifa asosida),
noma’lum (ularni topish yangi bilimlarni shakllantirishga olib keladi) va avvalgi
bilimlar (talabalar tajribasi). Ular noma’lumni topishga yo`nalgan qidiruv ishlarini
amalga oshirish uchun zarurdir. Avvalo talabaga noma’lum bo`lgan .
O`quv muammosi vazifasi belgilanadi va bunda uning bajarilish usullari
hamda natijasi ham noma’lum bo`ladi, lekin talabalar o`zlaridagi avval egallangan
bilim va ko`nikmalarga asoslanib turib kutilgan natija yoki yechilish yo`lini
izlashga tushadi.
Shunday qilib, talabalar biladigan vazifa va uni mustaqil hal qilinish usuli
o`quv muammosi bo`la olmaydi, ikkinchidan, biror vazifaning yechilish usullarini
va uni izlash vositalarini bilishmasa ham o`quv muammosi bo`la olmaydi.
O`quv muammosining muhim belgilari quyidagilar: yangi bilimlarni
shakllantirishga olib keladigan noma’lumning qo`yilishi; talabalarda noma’lumni
topish yo`lida izlanishni amalga oshirish uchun zarur bo`lgan muayyan bilim
zaxirasining bo`lishi.
O`quv muammosini yechish jarayonida talabalar aqliy faoliyatining muhim
bosqichi uning yechilish usulini o`ylab topish yoki gipoteza qo`yish hamda
gipotezani asoslashdir.
O`quv muammosi muammoli savollar bilan izchil rivojlantirib boriladi va
bunda xar bir savol uning hal qilinishida bir bosqich bo`lib xizmat qiladi.
Muammoli o`qitishning zaruriy sharti talabalarda haqiqatni va uning
natijasini izlash jarayoniga bo`lgan ijobiy munosabatni vujudga keltirishdir.
Muammoli o`qitish mashg`ulotlarini tashkil etish va o`tkazishning muhim
tomoni shundaki, bunda o`qituvchi uning ham ta’limiy, ham tarbiyaviy
funksiyasini yaxshi anglab olgan bo`lishi talab qilinadi. O`qituvchi hech qachon
talabalarga tayyor haqiqatni (yechimni) berishi kerak emas, balki ularga bilimlarni
olishga turtki berishi, mashg`ulotlarda va hayot faoliyatlarida zarur bo`lgan
axborot, voqea, vaqt va hodisalarni ongida qayta ishlashlariga yordam berishi
lozim bo`ladi.
Muammoli o`qitishni chuqur o`rganish XX asrning 60-yillarida boshlangan
bo`lib, uning asosida “Tafakkur - muammoli vaziyatdan boshlanadi” - degan
g`oya yotadi.
Muammoli
vaziyatda bilish faoliyatining ketma-ketligi
quyidagicha bo`ladi:
•
muammoli vaziyat;
•
muammoni yechish yo`llarini izlash;
•
muammoning yechimi;
Axborot texnologiyalari yoki postindustrial deb atalayotgan bugungi
jamiyatda hayot shaxsdan faol harakat qilishni, mustaqil qaror qabul qilishni,
hayotning o`zgarayotgan sharoitlariga moslashishni talab qiladi. O`z navbatida
hayotning bunday tarzi shaxs ma’lum sifatlarga ega bo`lishini talab qiladi.
Xususan:
•
zarur bilimlarni mustaqil egallashni, egallangan bilimlarni turli
muammolarni yechishda mahorat bilan qo`llashni;
• axborotlar bilan savodli ishlashni (ma’lum masalani tadqiq qilish uchun
zarur faktlarni yig`ishni bilish, ularni tahlil qilish, muammolarni yechishga
qaratilgan gipotezalarni taklif qilish, qonuniyatlarni aniqlash, yangi muammolarni
aniqlash va yechish);
• olingan bilimlarning qayerda va qanday qo`llanishi mumkinligini aniq
bilish va bu bilimlarni qo`llash sohasini anglay olish;
• mustaqil tanqidiy fikrlash, real dunyoda paydo bo`layotgan
qiyinchiliklarni ko`ra bilish va ularni bartaraf etishning optimal yo`llarini izlash;
•
ijodiy fikrlash, yangi g`oyalar yaratish qobiliyatiga ega bo`lish;
• turli ijtimoiy guruhlarda kirishimli bo`lish, birgalikda ishlashni bilish yoki
nostandart vaziyatlardan chiqishni bilish;
• o`zining ma’naviyati, intellekti va madaniy salohiyati ustida mustaqil
ishlash.
Yuqorida aytilgan sifatlarga ega shaxsni shakllantirishga nafaqat ta’lim
mazmuni, balki qo`llanilayotgan o`qitish texnologiyalari ham muhim rol o`ynaydi.
O`quv jarayoni o`qish va bilish faoliyatiga o`zgartirishning imkoniyatlaridan biri
muammoli o`qitish texnologiyasini tatbiq etish. Chunki muammoli o`qitish
jarayonida o`qituvchilar ham, o`quvchilar ham o`zlarining intellektual, jismoniy,
ma’naviy imkoniyatlarini o`quv va amaliy muammolarni yechish uchun doim
sinovdan o`tkazadilar. Bu jarayonda hosil bo`lgan ko`nikma va malakalar axborot
jamiyati sharoitlarida yashash uchun zarur sifatlarni shakllantirishga olib keladi.
An’anaviy ta’lim tizimida o`qituvchi va darslik bilimning asosiy manbasi
bo`lsa, muammoli o`qitishning falsafasi va metodologiyasi o`qituvchining rolini
o`quvchilarning izlanish-tadqiqotchilik faoliyatining tashkilotchisi, mutasaddi
maslahatchi va yordamchi sifatida ko`radi. Bu rol an’anaviy o`qitishdagi roldan
ancha murakkabroq va o`qituvchidan yuqoriroq mahorat talab qiladi.
Muammoli o`qitishning asosida amerikalik psixolog, faylasuf va pedagog
Dj. D’yui (1859-1952) g`oyalari yotadi. U 1894 yilda Chikago shahrida o`qitish
asosini o`quv rejasi emas, balki o`yinlar va mehnat faoliyati tashkil etgan tajriba
maktabini tashkil qilgan. O`qish, hisoblash, yozish bo`yicha mashg`ulotlar
bolalarning fiziologik balog`atiga qarab o`z- o`zidan paydo bo`lgan ehtiyojlariga
muvofiq o`tkazilgan. Dj. D`yui o`qish uchun to`rt ehtiyojni ajratgan: ijtimoiy,
konstruktsiyalash, badiiy ifoda, tadqiqiy . Bilish manbalari sifatida bolalarga
quyidagilar taqdim etilgan: so`z, san’at asarlari, texnik qurilmalari. Bolalar o`yin
va amaliy faoliyat- mehnatga jalb etilganlar. Bu maktabda qo`llangan o`qitishning
yangi uslublari, yo`llari va tamoyillari nazariy asoslanmagan va kontseptsiya
sifatida ifodalanmagan edi.
Dj. D`yui g`oyalari bo`yicha bola bilishda insoniyat yo`lini qaytaradi,
bilimlarni o`zlashtirish spontan, boshqarilmaydigan jarayon bo`lib, bola o`zida
hosil bo`lgan ehtiyojni qondirishi natijasi sifatida materialni o`zlashtiradi. Dj.
D`yuining
fikricha
o`qitish
samaradorligi
shartlari
o`quv
materialini
muammolashtirish bola faolligi bilan bog`liq bo`lishi kerak.
Muammoli o`qitishni chuqur o`rganish XX asrning 60 yillarida boshlangan.
Fikrlash psixologiyasi nuqtai nazaridan muammoli o`qitish g`oyasi va prinsiplari
S.L. Rubinshteyn, M.I. Maxmutov, V. Okon, I.Ya. Lerner kabi psixolog olimlar
tomonidan ishlab chiqilgan.
S.L. Rubinshteynning «Tafakkur muammoli vaziyatdan boshlanadi» degan
g`oyasi muammoli o`qitishning psixologik asosi sifatida qabul qilingan. 70-80
yillarda an’anaviy o`qitish shakllari samaradorligi pasayib ketganligi qayd
etilganda, etakchi pedagoglar muammoli o`qitish nazariyasiga e’tibor qarata
boshladilar. Chunki an’anaviy o`qitish shaklida asosiy diqqat o`qituvchi faoliyatiga
qaratilgan bo`lsa, muammoli o`qitish kontsepsiyasida asosiy urg`u o`quvchilar
tomoniga ko`chadi. Muammoli o`qitish tamoyili bo`yicha bilim o`quvchilarga
tayyor shaklda uzatilmaydi, balki ilmiy-tadqiqot jarayoniga o`xshatib, o`quv
faoliyati jarayonida o`quvchilar tomonidan egallanadi.
Hozirgi kunda bu sohadagi izlanishlar dunyoning turli mamlakatlarida
davom ettirilmoqda, umuta’lim fanlari bo`yicha, ham oliy ta’lim fanlari bo`yicha
ham
muammoli
o`qitish
texnologiyalarining
majmuaviy ishlanmalari
yaratilmoqda. Muammoli
o`qitish
–
o`quvchining muammoli taqdim
etilgan
ta`lim mazmuni bilan faol o`zaro bog`lanishini tashkil etadi. Bu
jarayonda o`quvchi ilmiy bilimning ob’ektiv zidliklari va ularning yechimlariga
yaqinlashadi, fikrlash, bilimlarni ijodiy o`zlashtirishga o`rganadi.
Fanda muammoli o`qitish bilan aloqador ikkita tushuncha ishlatiladi:
"muammo" va "muammoli vaziyat" tushunchalari. Ayrim hollarda ular sinonimdek
tushunilsada, lekin bu atamalar bilan belgilangan ob’ektlar o`z hajmi bilan
farqlanadi. Muammo muammoli masalalar ketma-ketligiga ajraladi. Demak,
muammoli masalani muammoning oddiy, hususiy bir masaladan iborat holati
sifatida ko`rish mumkin.
Muammoli o`qitish ijodiy faoliyatni hamda unga ehtiyojni shakllantirish va
rivojlantirishga qaratilgan bo`lib, bu jarayonda o`quvchilar ijodiy fikrlashining
rivojlanishi an’anaviy o`qitishdagiga nisbatan jadalroq bo`ladi. Lekin muammoli
o`qitishning bu funksiyasi oshishi uchun o`quv jarayoniga muammolarning
tasodifiy majmuasini kiritish yetarli emas. Muammolar tizimi bilimning mazkur
sohasiga xos muammolarning asosiy turlarini qamrab olishi kerak.
Muammoli o`qitishni ta`lim jarayoniga tatbiq etishda o`qituvchi ilmiy va
o`quv muammolar orasidagi umumiylikni va farqni ajratishi lozim. Ularning
umumiyligi – har ikkalasida ham ob’ektiv zidliklar mavjudligi bo`lsa, ilmiy va
o`quv muammolarini farqi shuki, ilmiy muammoda qo`yilgan masala hali
yechilmagan, o`quv muammoda esa masala yechilgan, uni yechish yo`li va natijasi
ma’lum. Faqat bu yo`llar va natijalarni o`quvchilar izlab topishi kerak. Muammoli
o`qitishning yakuniy maqsadi – o`quvchilarni muammolarni ko`rish va yechishga
o`rgatishdan iborat bo`lib, bu faqat fikrlash faoliyati jarayonida amalga oshiriladi.
S.L. Rubinshteyn «tafakkur – inson oldida turgan masala va muammolarni
yechishga olib keladigan idrok bo`lib, tafakkur muammoli vaziyatdan kelib chiqadi
va muammoni yechishga qaratilgan bo`ladi»-deb ta’kidlaydi.
Bundan quyidagi mantiq hosil bo`ladi. Shaxsning ijodiy, mustaqil,
fikrlovchi bo`lishi jamiyat uchun zarur bo`lib, fikrlash jarayoni muammoli
vaziyatdan boshlanadi. Muammoli vaziyat – psixik qiyinchilik, ziddiyatli vaziyati
bo`lib, o`quvchilarni muammoli vaziyat holatiga tushirish orqali ularda fikrlash
qobiliyati rivojlantiriladi. Muammoli o`qitish usullariga quyidagilar kiradi:
tadqiqiy usul, evristik usul, muammoli vaziyatlar yaratish usuli.
O`qitishning tadqiqiy usullarini qo`llaganda o`quvchilarga:
•
nostandart masalalarni tuzish bo`yicha;
•
shakllantirilmagan savol bilan;
•
ortiqcha ma`lumotlar bilan;
•
o`zining amaliy kuzatuvlari asosida mustaqil umumlashtirish;
•
yo`riqnomalardan foydalanmasdan qandaydir ob’ekt mohiyatini bayon
etish;
•
olingan natijalarni qo`llash chegaralarini aniqlash;
•
olingan natijalarni qo`llash darajasini aniqlash;
•
hodisaning namoyon bo`lish mexanizmini aniqlash;
•
«bir lahzada» topish kabi topshiriqlarni berish mumkin.
Evristika
(yunoncha heurisko – izlayapman, topyapman, kashf
etyapman)
inson ijodiy faoliyatini, shuningdek yangi kashfiyotlarni yaratishda qo`llanadigan
usullarni o`rganadigan fan sifatida psixologiya, kibernetika, strukturali lingvistika,
axborot nazariyasi chegarasida rivojlanadi. Evristika yangi vaziyatda yangi
harakatlarni qurish qonuniyatlarini o`rganadigan fan deb tushunish mumkin.
Evristik usullar, masalan, dastlabki ma`lumotlar to`la yoki ishonchli
bo`lmagan holda hosil bo`lgan ijodiy masalaning ishga yaroqli lekin doim ham
optimal bo`lmagan yechimini topish ehtimolini oshiradi. Evristik uslublar juda
murakkab, ko`zda tutilmagan vaziyatlarda ham yechimini topish imkonini beradi.
Evristika maqsadga erishishga ko`maklashadigan harakatlar uslubini belgilaydi.
Tafakkur- inson ongining bilish ob`ektlari hisoblanmish narsa va hodisalar
o`rtasida murakkab, har tomonlama aloqalarning bo`lishini ta`minlovchi
umumlashgan va mavhumlashgan aks ettirish jarayonidir.
Dunyoni tushunish, anglash va unga ongli munosabat bildirish jarayoni
tafakkur, fikrlash deyiladi. Tafakkurning oliyligi shundaki, u idrokdan farqli
ravishda bevosita aks ettirish bo`lmay, narsalar va ularning xossalarini, voqealarni
ular yo`q paytda ham aks ettirishga imkon beradi. Masalan: Amir Temur davlati
haqida so`z ketganda o`quvchi Amir Temur haqidagi kinofilmni ko`rmagan bo`lsa
ham, markazlashgan davlat hususiyatlarini bilgani uchun ushbu axborotni
tushunib, uni qabul qiladi. Buning asosida tafakkur jarayoni yotadi.
Tafakkurni ta’minlovchi inson organi - bu bizning miyamiz bo`lib, eng
elementar harakatlarni rejalashtirishdan tortib, murakkab, mavhum teoremalarni
isbot qilishgacha qaratilgan operatsiyalar miyada sodir bo`ladi. Inson miyasining
fikrlash qobiliyati va imkoniyatlari shunchalik salmoqliki, ayrim olimlarning
fikricha uning ishlash imkoniyatlarini tasavvur qilishning o`zi mushkil.
Miyaga kelgan barcha o`y-xayollar-bu fikrlardir. Normal o`quvchini, insonni
fikrsiz tasavvur qilib bo`lmaydi. Har on, har daqiqada odam miyasi qaydaydir
fikrlar bilan band bo`ladi. Ularni tartibga solish, keragida diqqatni jalb qilish, ichki
yoki tashqi nutq vositasida uni yechish ya’ni ifodalash-fikrlash jarayonidir.
Fikrlash jarayoni aslida ma’lum bir masalani, muammo yoki jumboqni hal
qilish kerak bo`lganda paydo bo`ladi. Fikrlash doimo bir narsa xususida kamida
bitta yechimni berishi shart, aks holda u boshqa jarayonga-hayol, fantaziyaga
aylanib ketishi mumkin. Xayol-yangi obrazlar va taxminlarni shakllanish jarayoni
bo`lsa, fantaziya – xayolni borliqdan, haqiqatdan biroz uzoqlashuvi jarayonidir.
Shunday qilib, muammo yoki jumboq bizni fikrlashga majbur etadi.
Psixologlarning fikricha, har qanday masalani yoki muammoni yechish mobaynida
o`quvchi uning shartlarini bir necha variantda tasavvur qilsagina yechimga kelar
ekan. Chunki kimdir juda tez fikrlaydi, kimdir sekin fikrlaydi. Shuning uchun ham
test yechish jarayonida yonma-yon o`tirgan ikki o`quvchi bir xil yechishni
belgilasada, o`sha yechishga kelishi yo`llari har bir o`quvchida o`ziga xos bo`ladi.
Mustaqil fikrlash- shaxsning shunday qobiliyatiki, u tufayli odam narsa va
hodisalar xususida o`z qarashi va nostandart yechishlarga ega bo`ladi. Masalan:
aniq predmet ruchkani nima ekanligini va nima maqsadda undan foydalanish
mumkinligini ko`pchilik biladi. Bu-yozuv quroli. Lekin, mustaqil nostandart
tafakkurga erk berilsa, uning ko`rsatkich sifati, yoki sanoq tayoqchasi sifati, yoki
g`altakka o`xshatib ip o`rash mumkinligi kabi o`nlab funktsiyalarini sanab berish
mumkin. Demak, mustaqil fikr insonning narsa va hodisalar, jamiyatda ro`y
berayotgan voqealarning mohiyati xususida o`z qarashlari bo`lishini taqozo etadi,
uning bilish va anglash imkoniyatlarini chegarasini kengaytiradi.
Muammoli ta`lim bu-o`quvchiga beriladigan bilimning qaysi qismini,
qanday yo`l bilan berish muammosini samarali hal qilishga qaratilgan o`qituvchi
faoliyatidir. Muammoli ta`lim darsda bir vaqtning o`zida o`qituvchi va
o`quvchilarning hamkorlikdagi harakati bo`lib, u o`quvchi shaxsidagi muhim
belgi-ijodiy fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi. N.G.Dayri aytganidek, darsda
o`rganiladigan mazmunning murakkab qismini o`zlashtirishda o`qituvchining
faoliyati qanday bo`lsa, o`quvchi faoliyatini ham shu darajaga etkazish muammoli
ta`limning asosiy maqsadidir. Muammoli ta`lim - o`quvchilarning erkin
fikrlashlariga, o`zining fikrini erkin bayon qila olishlariga va fikrlarini yanada
rivojlantirishlariga ta`sir etishdir. Bunda o`quvchi diqqat bilan tinglashi, mustaqil
va yolg`iz fikrlashi, jamoa bo`lib fikrlashi, tahlil qilishi, ko`pchilik bo`lib
muhokama qilishi va to`plangan fikrni bayon qila olishi kerak.
Agar o`qituvchi yangi mavzuni ta’sirli bayon qilib, ko`rgazmalardan unumli
foydalansa, bayon nihoyasida ayrim o`quvchilar bilan ish olib borsa, o`quv
jarayoni samarali bo`ldi yoki faol bo`ldi, deb hisoblash mumkin. Ammo bu ta’lim
usuli an’anaviy ta’lim berishdir.
Muammoli ta’lim o`qituvchidan aniq harakat qilishni, darsning har bir
minutini hisobga olishni, ushbu vaqtda kerakli samara hosil bo`lishi uchun
o`zining barcha imkoniyatlarini va mahoratini ishga solishni talab etadi. Bu
masalani hal etishning muhim sharti o`qituvchining bo`lajak o`quv mashg`ulotiga
tayyorgarligidir.
Tayyorgarlik
jarayonida
muammoli
ta’limning
barcha
ko`rinishlarini hisobga olish va uni uslubini ishlab chiqish zarur. Muammoli
ta’limga tayyorgarlik ko`rishda o`qituvchilar qator qiyinchiliklarga duch keladilar.
Bu qiyinchiliklarni yengishda o`qituvchini innovatsion ijodiy laboratoriyasining
ahamiyati katta.
Ana shunday qiyinchiliklardan biri darsni muammoli tashkil qilish va
muammoni o`rganish usulini tanlashdadir. Chunki tanlangan usul faqat o`quv
materialini o`zlashtirishni ta’minlabgina qolmay, balki o`quvchilar faoliyatida
mustaqillikni ham ta’minlashi zarur.
Ikkinchi qiyinchilik esa muammoli ta’limni ko`rinishini aniqlashda yuzaga
keladi, ya’ni o`qituvchi muammoni yechishga sinfdagi barcha o`quvchilarni jalb
qiladimi yoki vazifani ayrim guruh o`quvchilariga bajartiradimi? Bu qiyinchilik
o`qituvchida muammoli vaziyat va muammoning bayoni haqidagi tasavvurlarni
yetishmasligidan kelib chiqadi.
Uchinchi qiyinchilik esa darsda o`quvchilarni qiziqishini uyg`otish va uni
uzluksiz rivojlantirib borishida ko`rinadi. Chunki o`quvchilar diqqatini bir nuqtaga
muntazam to`plashga o`qituvchining tajribasi va mahorati etmasligi mumkin.
Muammoli ta’lim haqidagi to`plangan ma’lumotlarga asoslanib, shuni
ta’kidlash lozimki, bu ta’lim turi ilmiy-uslubiy jihatdan uch ko`rinishga ega.
Muammoli vaziyatni vujudga keltirish, muammoning qo`yilishi, muammoning
yechishini topish.
Muammoli vaziyatni o`quv mashg`ulotlarining barchasida shakllantirish
mumkin. Uni dars jarayonida qancha ko`p shallantirish o`qituvchiga bog`liq.
Muammoli vaziyatning ahamiyati shundaki u o`quvchilar diqqatini bir joyga
(muammoga) qaratadi va o`quvchilarning izlanishiga, fikrlashga o`rgatadi.
Muammoli vaziyatni yaratganda o`qituvchi o`quvchilar o`z diqqatlarini nimalarga
qaratishlari kerakligini aytishi
maqsadga
muvofiqdir.
Masalan:
«Chor
Rossiyasining Xiva xonligini bosib olishi» mavzusida o`quvchilar diqqatini ikki
muammoga qaratish zarur. Buning uchun o`qituvchi :
1. Xiva xonligining bo`ysundirilishi Rossiyaga qanday manfaat keltirar edi?
degan savolni qo`yib muammoli vaziyatni yaratadi va o`quvchilarning fikrlarini
eshitadi. Barcha fikrlarni eshitgach savolga yakuniy xulosani e’lon qilishi kerak.
2. Turkmanlarning qo`zg`olonini tahlil qiling. Nima uchun qo`zg`olon
yengildi? Bu savol bilan o`qituvchi ikkinchi muammoli vaziyatni vujudga keltirdi.
O`quvchilar yechish jarayonida o`qituvchi bilan birga harakat qilib, muammo
yuzasidan fikr va mulohazalarini bayon etib, muammoning yechishiga o`z
hissalarini qo`shadilar.
Muammoni yechish jarayonida o`qituvchi o`quvchilarga eng zarur fikrni
aytmaydi, ammo shu fikrni shakllantiruvchi dalillarni, faktlarni keltirib o`tishi
kerak bo`ladi.
ADABIYOTLAR RO`YXATI
1. Zamonaviy
dars.
Ilmiy-metodik
to`plam.
A.Avloniy
nomidagi XTXQTMOMI.- T., 2007 y.
2. Yo`ldoshev
J.G`., Usmonov S.A.
Pedagogik texnologiya asoslari: -
T.: «O`qituvchi», 2004 y.
3. Kolechenko A.E. Ensiklopediya pedagogicheskix texnologiy: Posobiye dlya
prepodavateley. – SPb.: KARO, 2002 y.
4. Pityukov V.Yu. Osnovы pedagogicheskoy texnologii.- M.: «Gnom-Press», 1999
g.
| 