Müasir fizika həddindən artıq şaxələnmiş elm sahəsidir. Bu və ya digər kriteriyalar əsasında o bir sıra fənn və ya bölmələrə bölünür

Download 19.31 Kb.
Sana	04.03.2023
Hajmi	19.31 Kb.
	#44317

Bog'liq
Dünyanın müasir fiziki mənzərəsi

Müasir fizika həddindən artıq şaxələnmiş elm sahəsidir. Bu və ya digər kriteriyalar əsasında o bir sıra fənn və ya bölmələrə bölünür. Məsələn, tədqiqat obyektinə görə fizikanı elementar zərrəciklər fizikası, atom nüvəsi, atom fizikası, molekulyar fizika, bərk cisimlər, maye və qazlar fizikası, plazma fizikası, kosmik cisimlər fizikasına bölürlər. Digər tərəfdən fizikanın bölmələrə ayrılmasını öyrənilən proseslərə və ya materiyanın hərəkət formalarına görə aparmaq olar: mexaniki hərəkət, istilik hərəkəti, elektromaqnit prosesləri, qravitasiya hadisəsi, güclü və zəif qarşılıqlı təsirlə əlaqədar proseslər. Əksər proseslərə müxtəlif makro- və mikroskopik səviyyələrdə baxılır. Fizikanın hər iki üsulla bölünməsi arasında əlaqə mövcuddur. Belə ki, tədqiqat obyektinin seçilməsi öyrənilən proseslərin və istifadə edilən qanunauyğunluqların xarakterini müəyyən edir. Öyrənilən proseslərə görə hissələrə ayırma açıq aydın göstərir ki, müasir fizika az sayda fundemental qanunlar və ya fundemental fiziki nəzərəiyyələrə malikdir. Bu nəzəriyyələrdə təbiətdəki obyektiv proseslər tam və ümumi formada əks olunur. Fundamental fiziki nəzəriyyələr təbiətin qanunauyğunluqları haqqında bizə elə ümumiləşmiş elm verir ki, bu nəzərəiyyənin ayrı ayrı aspektləri fəlsəfi xarakter alır.
Dünyanın mexanik bir təsəvvürünün formalaşması, sərbəst düşən cisimlərin hərəkət qanunlarını quran və nisbiliyin mexaniki prinsipini formalaşdıran Galileo Galilei'nin adı ilə bağlıdır. Təbiətin öyrənilməsində eksperimental metodu, tədqiq olunan kəmiyyətlərin ölçüləri və ölçü nəticələrinin riyazi işlənməsi ilə birlikdə istifadə edən ilk şəxs idi. Təcrübələr əvvəlcədən vaxtaşırı qurulubsa, onda riyazi təhlili sistematik olaraq tətbiq edən ilk şəxs idi.
Qalileonun təbiət tədqiqatına yanaşması, təbiət hadisələrini izah etmək üçün apriori sırf spekulyativ sxemlərin icad edildiyi əvvəllər mövcud olan təbii-fəlsəfi metoddan əsaslı şəkildə fərqlənirdi.
Təbii fəlsəfə, təbiəti izah etmək üçün ümumi fəlsəfi prinsiplərdən istifadə etmək cəhdidir. Bəzən, eyni zamanda, xüsusi tədqiqatların nəticələrindən çox əsrlər qabaqlanan möhtəşəm təxminlər ifadə edildi. Məsələn, qədim yunan filosofu Leykippin irəli sürdüyü və tələbəsi Demokrit (e.ə. 460 -cı il - ölüm ili məlum deyil) tərəfindən daha ətraflı əsaslandırılan maddənin quruluşu haqqında atomist hipotezi, həmçinin Empedokl (e.ə 490 - e.ə. 430) və onun ardıcılları tərəfindən ifadə olunan təkamül ideyası. Ancaq konkret elmlər tədricən meydana çıxdıqdan və bölünməmiş biliklərdən ayrıldıqdan sonra təbii-fəlsəfi izahlar elmin inkişafında əyləc halına gəldi.
Bunu Aristotel və Qaliley hərəkatının fikirlərini müqayisə etməklə görmək olar. Bir priori təbii fəlsəfi ideyaya əsaslanaraq, Aristotel bir dairədə hərəkəti "mükəmməl" hesab etdi və Galileo müşahidələrə və təcrübələrə əsaslanaraq konsepsiyanı təqdim etdi. inertial hərəkət.
Nəzəri mexanikada istifadə üçün əlverişli olan aşağıdakı formuladır: "Əyalət, məkanın homojen və izotrop, zamanın isə homojen olduğu bir istinad sistemidir." Klassik mexanikada bütün digər dinamika aksiomları kimi Nyuton qanunları da inertial istinad sistemləri ilə əlaqədar olaraq tərtib edilmişdir.
"Əyalət sistemi" (almanca: Atalet sistemi) termini 1885 -ci ildə Lüdviq Lanj tərəfindən irəli sürülmüş və Nyuton qanunlarının qüvvədə olduğu bir koordinat sistemi mənasına gəlmişdir. Lange'in planına görə, bu müddət, bu dövrdə dağıdıcı tənqidlərə məruz qalan mütləq məkan anlayışını əvəz etmək idi. Nisbilik nəzəriyyəsinin gəlişi ilə konsepsiya "inertial istinad çərçivəsinə" ümumiləşdirildi.

Dünyanın müasir fiziki mənzərəsinin fundemental konsepsiyası A.Eynşteynin nisbilik nəzəriyyəsini qəbul edir. Bu nəzəriyyə fəza və zaman haqqında adi təsəvvürləri alt üst edir. Fəzanın həndəsəsi kütlənin yerləşməsindən asılıdır. Massiv cisimlərin ətrafında fəza əyilir. Ümumi nisbilik nəzəriyyəsinə görə fəza tsiklik profilə malikdir. Fəzanın hər hansı nöqtəsindən güclü teleskop vasitəsilə baxışlarını yönəldən müşahidəçi boynunun ardını görər.

Bu nəzəriyyə bir hesablama sistemindən digərinə keçid zamanı fizika qanunlarının dəyşməzliyini təsdiq edən nisbilik postulatına və işıq sürətinin sabitliyi postulatına əsaslanıb.
Fəza və zaman üzvi qarşılıqlı əlaqədardır. Fəza və zaman hərəkət və materiyanın paylanmasından asılıdır. Enerji və kütlə əlaqədardır. Qravitasiya və ətalət kütlələri ekvivalentdir.
Xüsusi nisbilik nəzəriyyəsi müxtəlif nisbi maddi hesablama sistemində fəza və zaman xarakteristikalarının müxtəlif olacağını və bu fərqin cisimlərin nisbi sürətindən asılı olacağını müəyyən etdi. Ümumi nisbilik nəzəriyyəsi isə fəza və zamanın hərəkət edən materiyadan daha böyük birbaşa asılılığını, o cümlədən, maddi kütlənin konsentrasiyası və hərəkətindən asılılığını isbat etdi. Fəzanın real xassələrinin evklid fəzasından meyli, həmçinin zamanın axma ritminin dəyişməsi kütlə, cazibə sahəsi ilə əlaqədardır.
Dünyanın müasir fiziki mənzərəsinin xarakterik xüsusiyyətləri:
1. Maddə quruluşu haqqında müasir təsəvvürlər onun fundemental hissəcik və antihissəcik əsasında olduğunu fərz edir.
2.Dünyanın müxtəlifliyi və yeganəliyi fundamental hissəcik və antihissəciklərin qarşılıqlı təsiri və qarşılqılı çevrilməsinə əsaslanıb.
3.Hərəkət, daşıyıcıları fotonlar, qlüonlar və aralıq bozonlar olan fundamental qarşılıqlı təsirlərin təzahürüdür.
4.Prinsipilal xüsusiyyətləri: sistemlilik, qlobal təkamül, özünütəşkil, tarixilik.
Fundamental fiziki nəzəriyyələrlə yanaşı bütün fiziki proseslərə və materiyanın hərəkət formalarına aid edilən daha ümumi qanunlar da mövcuddur. Bu qanunlar müasir fizikanın prinsipləri adlanır.
1. Uyğunluq prinsipi. İstənilən yeni, daha ümumi nəzəriyyə özündən əvvəlki klassik nəzəriyyəni inkar etməyib onu özünə daxil edir.
2. Qeyri müəyyənlik prinsipi.
3. N.Borun əlavəlilik prinsipi.
Mikroobyektlərin eksperimental tədqiqi zamanı ya onların enerji və impulsu ya da fəza və zamanda hərəkəti haqqında dəqiq məlumat almaq olar. Bir birini qarşılıqlı inkar edən bu xarakteristikalar eyni zamanda tətbiq edilə bilməzlər. Belə ki, kvant obyektinin (kvant obyekti nə dalğa, nə də hissəcikdir) xassələri onlardan eyni zamanda istifadəni qadağan edir. Lakin, bu xassələr mikroobyekti eyni dərəcədə xarakterizə edə bilərlər.
Real fiziki aləmdə hadisələr və predmetlər arasındakı əlaqə o qədər rəngarəngdir ki, onların hamısının əhatə olunması nəinki praktiki, həm də nəzəri cəhətdən mümkün deyil. Buna görə də fiziki modelin yaradılması zamanı verilmiş hadisələr dairəsinin xassə və əlaqələrinin yalnız əhəmiyyətli olanları nəzərə alınır. Məsələn, planetlərin Günəş ətrafında hərəkət qanunlarını öyrənən zaman günəş şualarının təzyiqinin və günəş küləyinin planetlərə təsirini nəzərə almağa ehtiyac yoxdur.

Download 19.31 Kb.