|
«Muhandislik geologiyasi va gruntlar mexanikasi» fanidan 2022-23 o’quv yili uchun yan savollari variant №1
|
| Sana | 01.11.2023 | | Hajmi | 17.2 Kb. | | #92618 |
Bog'liq yakuniy nazorat Kalandarov B.
«Muhandislik geologiyasi va gruntlar mexanikasi» fanidan 2022-23 o’quv yili uchun YAN savollari VARIANT №1.
1. Muhandislik geologiyasi va gruntlar mexanikasi fanining maqsadi va inshoolarni loyihalash, qurish va foydalanishdagi ahamiyati.
2. Qiyaliklarning mustahkamligini baholashni qanday uslublarini bilasiz?
3. Sel xodisasi hosil bo’lish sababalari?
4. Yer osti suvlari nima va ularning hosil bo'lishi
5. Glina siljishga qarshiligini aniqlash tajribasidagi o‘tkazilganda qo‘yidagi tajriba natijalari olindi:
R1=1 kg/sm2 bo‘lganda SP1=0,65 kg/sm2
R2=2 kg/sm2 bo‘lganda SP2=1,05 kg/sm2
R3=3 kg/sm2 bo‘lganda SP3=1,45 kg/sm2
Glinaning siljishga qarshilik kuchi kattaliklarini aniqlang?
“SHYva K” kafedra mudiri K.N.Musulmanov
Muhandislik geologiyasi va gruntlar mexanikasi fanining maqsadi, inshootlarni loyihalash, qurish va foydalanish jarayonlarida hujjatlar va ma'lumotlarga asoslangan rivojlanishni ta'minlash va inshootlarni mashinalash va ishlab chiqarishda yanada samarali va iqtisodiy usullar tashkil etishdir.
Fan temir yo'l, qurilish, neft va gaz, energiya va boshqa sohalarda muayyanlik qilganligi uchun loyihalarini tuzish va samarali maydonlashtirishning muhim qismidir. Muhandislik geologiyasi, inshootlar, yuqori samarali grunt tahlilleri, yer qurollari sifatida xizmat qilish, jazova ta'limoti, suv salqinligi, muruvvatli tavakkallik, yangi inshootlar, risklar va geolojik asarlarini baholash va boshqalar kabi ko'plab sohalarda qo'shimcha ma'lumotlar beradi.
Gruntlar mexanikasi uchun, grunt materiallarining fizikaviy va mekanik xususiyatlari, zaxira surish, stabillik va to'qimalari, addi reaksiyalari va plastiklikni o'rganishga e'tibor beriladi. Bu bilim tizimi, efirliq va to'ilda boshqa yuqori samarali grunt materiallarni nazorat qilish, inshootlarni uzun umrda stabil ishlatish imkoniyatini yaratish, burilish va fond-ust tikishlash jarayonlarini optimallashtirishni ta'minlash uchun muhimdir.
Muhandislik geologiyasi va gruntlar mexanikasi, inshootlarni yaxshilash, yo'l ochish va ishlab chiqarish va boshqa sohalarda qo'llab-quvvatlash uchun zamonaviy usullar va texnologiyalarni o'rganishga imkoniyat beradi. Bu esa iqtisodiy va ekologik samarali loyihalar, to'g'ri sifatli inshootlar va narxlar, ozuqalarning saqlanishi va biologik tasiri, ekologik turar-joylarning muhafazasi va boshqa muhim muammolarni yechishga imkoniyat beradi.
Qiyaliklarning mustahkamligini baholash uchun bir nechta uslublar mavjuddir. Bu uslublar o'zaro qo'shilish mumkin va turli kattalikda qiyaliklariga bog'liqdir. Quyidagi uslublardan ba'zilarini kuzating:
Qiyalik markazlari va tiliringlarini o'rganish: Qiyalikning mustahkamligini aniqlovchi birinchi qadam markazlarni (ortiqcha qavatlar, havuzlar, mavjud budjalar) va tiliringlarni (tekisliklar, qavatlar, damlar) topishdir. Bu, qiyalikning o'simlik qoplamalarini saqlash, suv oqimini to'plash va boshqa zarur elementlarni yaratishning muhim qismidir.
Geolojik va geodezik izlanish: Qiyalik mustahkamlash jarayonida geolojik va geodezik izlanish muhimdir. Geolojik izlanish qiyalikning hidrodinamik, mekhanik va kimyoviy xususiyatlarini o'rganishga yordam beradi va qiyalikning mustahkamlanish tahlillari uchun kerakli ma'lumotlarni beradi. Geodezik izlanish esa mamlakatning maydonlari va qiyalik areasining geometriyasini aniqlashga imkon beradi.
Fizikaviy va mekanik laboratoriyalarda imkoniyatlar: Qiyalik materiallarining fizikaviy va mekanik xususiyatlarini o'rganish uchun laboratoriyalarda tahlilni o'tkazish muhimdir. Bu usul orqali grunt materiallari to'rtolish xususiyatlari (massa, o'rta parus kuchlari, qotirish xavflari kuchi, tortish-kungliklar, pastil kuchi) va davolash xususiyatlarini baholash mumkin.
Modellovchi o'quv-rejalashtirish: Qiyalikning mustahkamligini baholashda modellovchi o'quv-rejalashtirishning qo'llanilishi ham muhimdir. Bu usulda qiyalikning to'ldirish, targ'ib topishi, suvning oqimini to'plash, gravel zavodlaridan foydalanish kabi amallarini qaytarib, o'quv rejalarini rejalashtirishdek ishlatiladi.
Radar va boshqa moddalarni qo'llash: Qiyaliklar ustiga radar va boshqa moddalardan foydalanish mustahkamlash ko'rsatkichlarini aniqlash uchun ham qo'llaniladi. Radarlar, qiyalikning tarkibiy xususiyatlarini yoki chap qismidagi yo'qolishlarini aniqlashga imkon beradi, shuningdek boshqa moddalardan foydalanish qiyalikning miqdorida anomaliyalarni aniqlashga imkon beradi.
Bu uslublar qiyaliklarining mustahkamligini aniqlash uchun samarali bo'lgan uslublardir. Ishlab chiqarish va ishlatish jarayonlarida qiyaliklarining mustahkamlanishiga katta e'tibor berilishi kerak.
Sel xodisasi, qisqa muddatli yoki uzun muddatli yurish qatlamlarida yoki moslashtirilgandagi yerda suv oqimining mustahkamlanmaganligi tufayli yuzaga keladigan jarayondir. Sel xodisasi ko'plab sabablar tufayli hosil bo'lishi mumkin:
Qovoq yurish yaqinligi: Qoviqlik yuzasidan yurib keladigan suv oqimlari, yorqin joylarni yuvib yuborishi yoki qovoqlikning yurish kuchini oshirishi sababli sel xodisasi hosil bo'ladi.
Javobgarlik hollarda yengil bo'lib kelmaslik: Sel xodisasi, yo'li to'liq yopilgan bo'lganda yoki suv qobiliyatli yerda mustahkamlanmagan holda yuza kelishi va suvning oziq-ovqat qobiliyatli yerda to'planishi natijasidagi javobgarlik hollarda hosil bo'lishi mumkin.
Suv tehnikasi muammosi: Suv qobiliyatli yol va jarayonlarda teknikaviy muammoning yuzaga kelishi, masalan, marmar, qovurg'ali yo'llarda to'planayotgan suv oqimi suvga yo'l ochishini ta'minlayolmaydi va sel xodisasi yuzaga keladi.
Qobiq vazn to'plamlari: Qobiq vazn to'plamlari sel xodisasi uchun bir nechta omillarga ega bo'ladi. Masalan, to'shni bozor qurilmalari, suv tasarruflu barqarorlovchi qismlar, qishloq xo'jaligida suv iste'moli kabi omillar suvni loyihalash va suv vositalarida qo'shimcha boshqaruvga muhtojligini ko'rsatmaydi, undan ko'ra qobiq vazn to'planishi bilan sel xodisasi hosil bo'ladi.
Ikkita qatlamlar orasidagi korroziya: Qiyalik va qatlamalar orasidagi moslashtirishlar yoki korroziya, suv oqimini to'ptishga imkon bermaydi va natijada sel xodisasi yuzaga keladi.
Ikki joy orasidagi suv oqimining ezilishi: Qishloboralarda, qatlamlarda yoki yo'lda suv iste'molda majburiy suv oqiminin ezilishi, sel xodisasi hosil bo'lishiga olib keladi.
Bu haqda boshqa sabablar ham mavjud bo'lishi mumkin. Sel xodisasi uchun bu sabablar bilan bog'liq ravishda tahlil-javob qilish va davolash jarayoni zarur bo'ladi.
Yer osti suvlari, yerin pastki qatlamlarida joylashgan suv oqimlari hisoblanadi. Ular o'zining o'zaro ustunliklari va ko'rsatkichlari bilan quyidagi turdagi suv turlari bo'lishi mumkin:
Quyosh suvi: Quyosh nurining ishini olib, atmosferada g'oyib bo'lgan suv hisoblanadi. Bu suv oqimi atmosferaning pastki qatlamlarida joylashgan va quyosh energiyasi orqali ishonchli bir ish qiladi.
Kishlok suvi: Kishlok faoliyatining bir qismi natijasida hosil bo'lgan suvlardir. Bu suvlar o'zgaruvchan hidroloji aholining o'zgaruvchan faoliyatining natijasida yurish yo'lidagi yuqori samarali suvni o'simliklar va hayvonot uchun ishlatib turadi.
Moslashuvchan suvlar: Suv ta'sirli qatlamlarda (katta chalg'itlarda, oqimga nisbatan tezroq yoki bergan yer osti to'qimalarida) hosil bo'lgan oqimlardir. Bu suvlarga moslashuvchan suvlar deyiladi, chunki ular osmon suvi, do'sturoq suvi yoki oqim suvi kabi ko'rinishlarga ega bo'lishi mumkin.
Yer osti suvlari hosil bo'lishi esa bir nechta omillarga bog'liq bo'ladi:
Quyosh suvi, atmosferaga o'rnatilgan oqimlarga yo'naltiriladi va kuvvatlanib suv oqimlarida konversiya bo'ladi.
Kishlok suvi, oqimlarda mushtarak suv iste'molining ta'siri bilan hosil bo'ladi. Bu suvlarning aniq yuzaga kelishi va miqdorlari oqim suzish natijasidagi suvbilim muammolari va o'zgarishlar bilan bog'liq bo'ladi.
Moslashuvchan suvlar, yer osti qatlamlarida suzish hosil bo'lgandan so'ng aniq yuzaga keladi. Bu suvlar quvvatli yurish yo'lidagi pastki bo'lmaydi va qatlam tortish tomonga o'giradi yoki oqimlarda to'planib oqim suvi deb nomlanishi mumkin.
Yer osti suvlari suv resurslarining samarali ishlatilishi, mamlakatning suvlarni jalb qilish va ta'minlash strategiyalarida muhim bir o'rin egallaydi. Bunday suvlarning ham loyihalash va o'zaro aloqalarda e'tiborli va o'zgaruvchan bo'lishi zarurdir.
Glinaning siljishga qarshi kuchi R ga bog'liq bo'lishi katta kattalikning katta miqdordagi oqimga qarab hosil bo'ladigan qarshilik kuchini ifodalaydi. Tajriba natijalariga asosan, kattalikga muvofiq qarshilik miqdorlari berilgan:
R1 = 1 kg/sm2 SP1 = 0,65 kg/sm2
R2 = 2 kg/sm2 SP2 = 1,05 kg/sm2
R3 = 3 kg/sm2 SP3 = 1,45 kg/sm2
Bu ma'lumotlardan kelib chiqadiki, siljishga qarshilik kuchining o'sishi bilan oqimlar orasidagi qarshilik kuchi ham o'saydi. Bunda tartibga ko'ra,
R1 dan R2 ga o'tganda qo'shimcha qarshilik deltaR = R2 - R1 = 2 kg/sm2 - 1 kg/sm2 = 1 kg/sm2 bo'ladi. Shuningdek, SP2 dan SP1 ga berilgan qarshilik ham deltaSP = SP2 - SP1 = 1,05 kg/sm2 - 0,65 kg/sm2 = 0,4 kg/sm2 ga teng bo'ladi.
R2 dan R3 ga o'tganda qo'shimcha qarshilik deltaR = R3 - R2 = 3 kg/sm2 - 2 kg/sm2 = 1 kg/sm2 bo'ladi. SP3 dan SP2 ga berilgan qarshilik ham deltaSP = SP3 - SP2 = 1,45 kg/sm2 - 1,05 kg/sm2 = 0,4 kg/sm2 ga teng bo'ladi.
Shu bilan, glinaning siljishga qarshilik kuchi kattaliklari berilgan tajriba natijalari asosida qo'shimcha qarshilik miqdorlari deltaR va deltaSP bilan ifodalanganligi aniqlanadi. DeltaR 1 kg/sm2, deltaSP esa 0,4 kg/sm2 ga teng bo'ladi.
|
| |
