Rentgen şüalarının maddə ilə qarşılıqlı təsiri
Elektromaqnit təbiətli rentgen şüalarının fotonların enerjisindən və maddənin ionlaşma enerjisindən asılı olaraq aşağdakı səpilmələr baş verir.
Koherent (klassik) səpilmə.( ).
Uzun dalğalı rentgen şüaları (yumşaq şüalar) maddənin təşkil edən atom və molekullarla görüşdükdə onlardan elektronu qopara bilmir ( , fotonun enerjisi ionlaşma enerjisindən az olduğundan). Bu zaman foton ancaq öz istiqamətini dəyişir.
Səpilən rentgen şüalarının nə dalğa uzunluğu, nə də tezliyi dəyişmir, ancaq istiqaməti dəyişir ki, belə səpilmə koherent səpilmə adlanır. Koherent səpilmənin bioloji təsiri olmur.
Qeyri-koherent səpilmə (Kompton effekti). ( ).
Kompton 1923-cü ildə sərt rentgen şüalarının yüngül atom (Li, Be, C və.s.) tərəfindən səpilməsi zamanı səpilən dalğa tərkibində uzunluğu düşən dalğa uzunluğundan böyük olan dalğalar da təsadüf etmişdir. Bu Kompton effektidir.
Sərt () monoxromatik rentgen şüaları diafraqmalardan keçərək səpici maddə üzərinə düşür. Səpilən rentgen şüaları spektoqrafla tədqiq edilir.
Təcrübə göstərmişdir ki, cisim üzərinə uzunluqlu monoxromatik rentgen şüaları düşdükdə səpilən şüalar içərisində uzunluqlu dalğalarla yanaşı  uzunluqlu dalğalarada rast gəlmək olur və dalğa uzunluğunun dəyişməsi  yalnız səpilmənin istiqamətindən asılı olmaqla  (*) düsturuna əsasən təyin edilir. Burada - səpilmə bucağı,  - Kompton sabitidir. ( olduqda  ).
Kompton effekti işığın kvant nəzəriyyəsi əsasında izah olunmuşdur və işığın kvant təbiətli olmasına daha bir təcrübi təsdiqi olmuşdur.
Səpilməni rentgen fotonlarının sərbəst elektronlarla elastiki toqquşması kimi baxaq. Elastiki toqquşmada foton bütövlüklə enerjisini elektrona verə bilməz, əks halda impulsun və enerjinin saxlanması qanunları pozulardı. Atomları ilə zəif () əlaqəli olan elektronları sərbəst hesab etmək olar ki, foton enerjisinin A-ya bərabər hissəsini elektrona toqquşma zamanı verə bilsin.
Fərz edək ki, sükünətdə olan kütləli elektrona  enerjili rentgen kvantı düşür. Elastiki toqquşma nəticəsində elektron  impulsu əldə edir və bucağı altında  enerjili foton səpilir.
Enerji və impulsun saxlanması qanunlarına görə:
 (1)
 (2)
(1)-dən  tapaq:
 (3)
(2)-ni belə şəkildə yazaq:
 (21)
(3)→ (21)^
 (4)
 -dan alırıq  və ya
 (5)
(4) və (5)-dən alırıq:
 olduğundan   olur. Onda:  və ya
 (6) alırıq.
Bu ifadə təcrübədən alınan (*) düsturu ilə eynidir:
 . Yəni  Kompton sabitidir.
|
