Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti
Kafedra: Fizika və riyaziyyat
Fənn: Fizika
Mühazirəçi: f.-r.e.n., dosent Q. Ü. Ağayev
Ədəbiyyat:
Ağayev Q.Ü., Cəfərov M.B. Fizika kursu. Bakı, 2016.
Hüseynov Ə.H., Cəfərov M.B. Ümumi fizika kursu.Bakı, 2015.
Qocayev N. M. Ümumi fizika kursu. Mexanika. Bakı,2007.
Qocayev N. M. Ümumi fizika kursu. Molekulyar fizika. Bakı,2008.
Ramazanzadə M. H. Fizika kursu. Bakı,1987.
Friş S.A.,Timoryeva A.N.Ümumi fizika kursu. I, II, III hissələr. Bakı, 1962.
Kalaşnikov S. Q. Elektrik bəhsi. Bakı,1980.
Савельев И.В. Курс физики. В 3-х томах. М., 2007.
Грабовский Р. И. Курс физики. СПб, 2012.
Стрелков С. П. Механика. М., 2005.
Зисман Г. А., Тодес О. М. Курс общей физики. В 3-х томах. СПб, 2007.
Xaйкин С.Э. Физические основы механики. М., 1971.
Кикоин И.К. Кикоин А.К. Молекулярная физика. М.,1963.
ADAU-2017
Mövzu №1
Giriş.
Fizikanın əsas mövzusu və əsas tədqiqat obyekti.
Fizikanın tədqiqat üsulları.
Fizika və texnika.
Fiziki modellər (mexanikada).
Skalyar və vektorial kəmiyyətlər. Vektorlar haqqinda
bəzi məlumat
Giriş
Vaxtı ilə bütün təbiət elmlərini əhatə edən fizikanın bölmələri sonralar inkişaf edərək müstəqil elmlərə ayrılmışlar (biologiya, kimya, astronomiya, coğrafiya və başqaları).
Təbiətdə elə bir hadisə yoxdur ki,onun fiziki cəhətləri olmasın. Məhs buna görə də fizika başqa təbiət elmlərinin əsasını təşkil edir.
Insanlar, təbii sərvətləri və texnikanı öz tələbatlarını ödəmək üçün istifadə edə bilməsindən ötrü, təbiəti və texniki obyektləri öyrənməlidirlər, bu zərurətdir.
Fizikanın əsas mövzusu və əsas tədqiqat obyekti
Insan həmişə onu əhatə edən aləmlə mürəkkəb qarşılıqlı əlaqədədir. Bu əlaqənin təzahürlərindən biri insanın ətraf aləmin öyrənməsidir.
Fizikanı digər təbiət haqqında olan elmlərdən ayıran sərhədlər çox şərti dəyişəndir. Belə ki, müxtəlif tarixi dövrlərdə fizikanın öyrəndiyi hadisələr dəyişərək müxtəlif olub.
Müasir fizika elementar zərrəciklər, atom nüvələri, atomlar və molekulları; bu molekulların makroskopik birləşmələrini (bərk cisimlər, mayelər və qazları); maddə zərrəciklərini birləşdirən (bağlayan) sahələri (elektromaqnit və qravitasiya) zərrəciklərin və mühitlərin müxtəlif növ hərəkətlərini və onlarda baş verən nizamsız (istilik) hərəkətləri öyrənən elmdir.
Başqa sözlə belə demək olar, müasir fizika istənilən mürəkkəb maddi sistemlərin tərkib hissəsi olan materiya formaları, onların qarşılıqlı təsiri və hərəkətlərini öyrənən elmdir. Yəni fizika materiyanın ümumi xassələri və onun hərəkət formalarını öyrənir. Bizi əhatə edən aləm maddidir. Materiyanın iki növü məlumdur: 1) maddə (atom, molekul, digər zərrəciklər və onlardan ibarət olan cisimlər); 2) sahə (qravitasiya, elektromaqnit, nüvə sahələri). Maddənin bu iki növü qırılmaz əlaqədədir və təcrübə güstərir ki, onlar bir birinə çevrilə bilir. Materiyanin hər iki növü fizika qanunları ilə təsvir edilir.
Fizikanın tədqiqat üsulları
Müşahidə. İstənilən fiziki hadisənin öyrənilməsi müşahədədən, yəni onun təbii şəraitdə öyrənilməsindən başlayır. Özü özlüyündə müşahidə hadisə haqqında elmi biliklər hələ vermir.
2.Hipotez. Təsadüfi və pərakəndə olan müşahidələri sistemləşdirib, başa düşüb fərziyyə (hipotez) söyləmək və onu yoxlama yollarını ehtimal etmək lazımdır. Deməli bu mərhələdə fiziki hadisə haqqında fərziyyə irəli sürülür və onun eksperimental öyrənilməsininin planı qurulur.
3.Fiziki eksperiment. Hadisə laboratoriya şəraitində alınır və onun müxtəlif şəraitlər və parametrlərdən asılılığı öyrənilir. Bu mərhələdə fiziki hadisənin mahiyyətini dərk etmək məqsədi ilə hadisənin gedişinə aktiv müdaxilə edilir.
4.Nəzəriyyə. Fiziki eksperiment nəticəsində əldə edilən təcrübi faktları nəzəri dərketmə zərurəti yaranır. Bundan ötrü riyazi və anlayış aparatı yaradılır.
Öyrənilən hadisəni izah edən fiziki nəzəriyyə: 1) eksperimental faktlardan ; 2) riyazi aparatdan (bu dildə nəzəriyyənin əsas qanunları ifadə olunur) ; 3) alınan düsturların fiziki mahiyyətini açan anlayış aparatından ibarətdir.
Eksperiment və nəzəriyyə bir biri ilə ayrılmaz və istənilən nəzəriyyə eksperimental təsdiqsiz mümkün deyil. Eksperiment və nəzəriyyə bir birini tamamlayaraq hadisələrin mahiyyətini aşkara çıxarır.
Fizika və texnika
Fizika bir elm kimi ictimai istehsal tələbatları nəticəsində yaranıb. Onun müxtəlif sahələri uyğun tələbatların ortalığa çıxmasından sonra yaranırdılar.
Insan inkişafının ibtidai mərhələsində heyvandarlıq və əkinçiliklə məşğul olduğundan ilin fəsillərinin dəyişməsi qanunauyğunluqlarını bilmək zərurəti yaranmışdır. Bu fizikanın sonralar astronomiyaya ayrılmış bölməsinin inkişafına gətirmişdir. Astronomiya riyaziyyatsız inkişaf edə bilməzdi. Ona görə riyazi biliklərə ehtiyac oldu və riyaziyyat yarandı. Əkinçiliyin inkişafı üçün suvarma sistemlərinin tikilməsi təlabatı mexanikanın yaranmasına gətirdi.
Sonralar mexanikanın inkişafı gəmiçilik və hərbi işlər üçün lazım oldu.
Beləliklə fizikanın yaranması və inkişafını istehsal təlabatları doğurdu. Yəni, yarandığından fizika texnikanın elmi əsası olaraq qalır.
Fizikanın inkişafı həmişə texnikanın inkişafına səbəb olduğu kimi, texnikanın əldə etdiyi nailiyyətlər də öz növbəsində fizikanın irəliləməsində xüsusi yer tutmuşdur. Bu günün fizikası sabahın texnikasıdır, fizaka eyni zamanda dünyagörüşümüzün düzgün inkişaf etməsində də xüsusi rol oynayır.
Fizika və texnika ayrılmaz əlaqədədirlər. Belə ki, fizikanın ən yeni nailiyyətləri texnikada öz tətbiqini tapır. Texnika isə öz növbəsində fizikanı yeni cihazlar və tədqiqat üsulları ilə zənginləşdirib onun qarşısında yeni məsələlər qoyur.
Müasir istehsal və həyat texniki avadanlıq və cihazlarla o qədər zəngindir ki, fiziki biliklərsiz nəyinki istehsalatda istifadə edilən, hətta məişət cihazlarından da, istifadə etmək mümkün olmur.
Fiziki modellər(mexanikada).
Cisimlərin xassələri və məsələnin quruluşundan asılı olaraq klassik mexanikada real cisimlərin müxtəlif modellərindən istifadə edirlər. Bunlar aşağdakılardır:
Maddi nöqtə baxılan məsələdə ölçüləri və forması əhəmiyyətsiz olan cisimlərə deyilir.
Maddi nöqtələr və ya cisimlər sistemi (və ya mexaniki sistem) xəyali götürülmüş ümümi halda bir biri ilə və sistemə daxil edilməmiş cisimlərlə qarşılıqlı əlaqədə olan maddi nöqtələr və ya cisimlər çoxluğuna deyilir (Qapalı və açıq sistemləri enerjinin saxlanması qanunu misalında izah etmək olar).
Mütləq bərk cisim istənilən iki nöqtəsi arasındakı məsafə sabit olan cisimə deyilir. Başqa sözlə mütləq bərk cismin hərəkət zamanı ölçüləri və forması dəyişmir. Bəzən mütləq bərk cismi bir biri ilə sərt bağlanmış maddi nöqtələr sistemi kimi təsvir edirlər (çünki istənilən bərk cismi çoxlu sayda maddi nöqtələrə bölmək olar)
Arasıkəsilməz mühit. Hidro- və aero-mexanikada maye və qazların molekulyar quruluşunu nəzərə almayıb, onlara fəzada arasıkəsilməz yayılmış mühit (efir) kimi baxırlar. Bu modeli seyrədilmiş qazlara tətbiq etmək olmaz.
Skalyar və vektorial kəmiyyətlər
Bütün fiziki kəmiyyətlər skalyar və vektorial kəmiyyətlərə bölünürlər.
Yalnız ədədi qiyməti ilə xarakterizə olunan kəmiyyətlər skalyar kəmiyyət adlanır (məsələn: kütlə (m), zaman (t), sahə (S), iş (A) və.s.). Skalyarlar üzərində əməliyyatlar cəbr, differensial və inteqral hesablama qaydaları ilə aparılır.
Həm ədədi qiyməti, həm də istiqaməti ilə xarakterizə olunan kəmiyyətlər vektorial kəmiyyət adlanır (məsələn: sürət  ), qüvvə  , təcil  və.s.). vektorial kəmiyyətlərin işarəsi üzərində ox işarəsi qoyulur. Vektorların ədədi qiyməti (modulu)  və ya  kimi yazılır.
Vektorun uzunluğu vahidə bərabərdisə ona vahid vektor deyilir.
vektor (-1)-ə vurularsa o əks istiqamətdə yönəlmuş olur:  .
Vektorları üçbucaq və paraleloqram qaydası ilə toplayırlar:
Vektoru  skalyara  vurduqda və ya böldükdə  həmin istiqamətdə olan  -ə və ya  - ə bərabər olan vektor alınır .
Vektorların skalyar hasili
burada  -  və  vektorları arasındakı bucaqdır.
 və koordinatları istiqamətində, uyğun olaraq  vahid vektorlarını yönəldək. Sonra və vektorlarını və koordinatları üzrə toplananlara ayıraq
və onların skalyar hasilinə baxaq.
olduğundan
alırıq.
 vektoru, və vektorların yerləşdiyi müstəviyə perpendikulyardır (şəkil ), onun istiqaməti sağ burğu qaydası ilə təyin olunur.
|
