2
MUNDARIJA:
I. KIRISH………………………………………………………………………...3
I BOB Yulduzlar… ………………………………………………….…………5
1.1 Yulduzlarning asosiy xarakteristkasi………………………………………….5
1.2 Yillik paralaks va yulduzlargacha masofani aniqlash ………………………10
1.3 Yulduzlarning spektr va spektral sinflari ………………………..………….12
II BOB Yulduzlarning fizik ko’rsatkichlarini aniqlash……………………. .16
2.1 Yulduzlar temperaturasini aniqlash usullari ………………………………...16
2.2 Yulduzlarning radusini aniqlash usullari…………………………………….19
2.3 Yulduzlarning nuriy va fazoviy tezliklarini aniqlash………………………..23
III. Xulosa ……………………………………………………………...…… …27
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………..28
3
KIRISH
Yulduz astronomiyasi — astronomiyaning yulduzlar sistemasining tuzilishi,
tarkibi, dinamikasi va evolutsiyasining umumiy qonuniyatlarini tadqiq qilish va bu
qonuniyatlarni bizning yulduzlar sistemamiz (Galaktikamiz)
ga tatbiq qilinishini
oʻrganish bilan shugʻullanuvchi boʻlimi. Alohida yulduzlar, tumanliklar
oʻrganiladigan
astrofizikadan farqi shundaki, bunda obʼyektlarning toʻplami
ansambli tadqiq qilinadi. Yulduz astronomiyasi 3 ta boʻlim: yulduzlar statistikasi,
yulduzlar kinematikasi va yulduzlar dinamikasi boʻlimlaridan iborat.
Yulduzlar statistikasida yulduzlarning fizik va koʻrinma xususiyatlarini
ifodalovchi kattaliklar (massalari, yorqinligi, spektral sinflari, parallaksi, tezliklari,
koʻp rangli fotometrik parametrlari va boshqalar) orasidagi empirik qonuniyatlar
kuzatuv maʼlumotlari asosida
topiladi, shu maʼlumotlar boʻyicha Galaktikamizning
tuzilishi va uning tashkil etuvchilari tadqiq qilinadi. Bunda, xususan, yulduzlarning
yorqinlik, ravshanlik va fazoviy zichlik funksiyalarini oʻzaro bogʻlovchi integral
tenglamalaridan foydalaniladi.
Yulduzlar kinematikasida esa Somon Yoʻlining Galaktikamiz oʻzagi atrofida
differensial
aylanishi xususiyatlari va, umuman, yulduzlarning nuriy hamda
koʻndalang tezliklari komponentalarini kuzatuvdan topish muammolari oʻrganiladi.
U turli xalqaro kuzatuv dasturlariga (jumladan, yulduzlarning xususiy harakatini
anikdash dasturiga) asoslangan. Yulduzlarning fazoviy
tezlik vektorlarini topib,
ularning qator fizik guruhlari va toʻdalari kashf qilingan. Quyosh tizimining
Galaktikamiz oʻzagi atrofidagi harakati va uning turli maxsus kinematik
parametrlari qiymati toʻla hisoblab topilgan. Zamonaviy tadqiqotlarga koʻra,
Galaktikamiz 5 qism (oʻzak, disk, balj, galo va toj) dan iborat boʻlib, ularning tarkibi
va kinematikasi nisbatan yaqqol farq qiladi. Masalan, galo, asosan,
qizil gigant,
qisqa davrli sefeida yulduzlari, submitti yulduzlarning sharsimon toʻdalaridan
tashkil topgan boʻlib, ular disk qismda umuman boʻlmaydi, chunki disk galoga
mansub boʻlmagan uzun davrli sefeidalar (oʻtagigantlar),
spektral sinfi O va V
boʻlgan qaynoq yulduzlar, yosh gigantlar, yulduzlarning tarqoq toʻdalaridan iborat.
4
Bunday murakkab tuzilishga ega boʻlgan spiralsimon Galaktikamizning vujudga
kelishi va evolutsiyasi bilan yulduzlar va ular tizimining dinamikasi shugʻullanadi.
Yuz milliard yulduzdan ortiq Galaktikamizning gravitatsion maydoni murakkab va
uzluksizdir. Uning modelini tuzishda bu maydon gravitatsion kuch funksiyasi
regulyator deb olinib, maʼlum kinetik va gidrodinamik
tenglamalar Puasson
tenglamasi bilan birga yechiladi. Ixtiyoriy yulduz dinamikasini dastlab ushbu
umumiy regulyar kuch funksiyasiga va maʼlum darajada unga koʻshni yulduzlarning
taʼsiriga bogʻliq notekis kuchlar orqali ifodalanadi. Asosiy tadqiqotlar regulyar
maydonni aniq modellashtirish, uning protogalaktika holatidagi tuzilishi va bu ikki
holat orasidagi qator diskret davrlarni tiklash muammolari ustida olib borilmoqda.
20-asr 90-yillarida Galaktikamizdan tashqaridagi
astronomiya keskin rivojlanib,
boshqa milliard galaktikalar kuzatuvi va fizikasi faol oʻrganilayotganini hamda ular
ichida koʻplab tugʻilayotgan galaktikalar kuzatilmoqda. Oʻzbekistonda Yulduz
astronomiyasiga dori tadqiqotlar Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Astronomiya
institutida va Oʻzbekiston milliy untida olib boriladi.
