|
Mundarija: kirish I. Bob. Badiiy adabiyot janrlari haqida ma’lumot
|
| bet | 7/9 | | Sana | 11.01.2024 | | Hajmi | 121,5 Kb. | | #134784 |
Bog'liq Mavzu “O\'qish darslarida masal o\'tish uslubiyati mundarija kirYolg'onmi yoki haqiqatmi?
Uch o'g'il o'rmonda o'ynashdi va kechqurun qanday kelganini sezmadilar. Ular uyda jazolanishidan qo‘rqib, nima qilishni o‘ylay boshlashdi. Ota-onamga haqiqatni aytishim kerakmi yoki yolg'onmi? Va bu erda hammasi qanday bo'ldi. Birinchisi, unga hujum qilgan bo'ri haqida hikoya qildi. Otasi uning uchun qo'rqadi, u qaror qildi va uni kechirdi. Ammo shu payt o‘rmonchi kelib, ularda bo‘ri yo‘qligini aytdi. Ikkinchisi onasiga bobosini ko‘rgani kelganini aytdi. Qarang - va uning o'zi ostonada. Shunday qilib, birinchi va ikkinchi o'g'illarning yolg'onlari fosh bo'ldi va natijada ular ikki marta jazolandi.
Avval aybdor bo'lgani uchun, keyin yolg'on gapirgani uchun. Va faqat uchinchisi uyga keldi va hamma narsani avvalgidek aytdi. Onasi biroz shovqin-suron qildi va tez orada tinchlandi.
Bolalar uchun bunday Masallar ularni yolg'on gapirish vaziyatni faqat murakkablashtirishi uchun tayyorlaydi. Shuning uchun, har qanday holatda, bahona o'ylamaslik va hamma narsa yaxshi bo'ladi degan umidda aybingizni yashirmaslik, balki noto'g'ri xatti-harakatni darhol tan olish yaxshiroqdir. Bu ota-onaning ishonchini saqlab qolish va pushaymon bo'lmaslikning yagona yo'li.
Bolani yaxshilik va yomonlik o'rtasidagi chegarani ko'rishga o'rgatish ham bir xil darajada muhimdir. Bu har doim insonga hamroh bo'ladigan va, ehtimol, uning qalbida kurashadigan ikkita axloqiy toifadir. Orasida katta raqam Ushbu mavzu bo'yicha ibratli hikoyalar orasida bolalar uchun eng tushunarli va qiziqarli - bu ikki bo'ri haqidagi Masaldir
Bir kuni qiziquvchan nevara bobosidan - qabila boshlig'idan so'radi:
Nega yomon odamlar paydo bo'ladi? Bunga oqsoqol dono javob berdi. Mana u nima dedi: Dunyoda yomon odamlar yo'q. Ammo har bir insonda ikki tomon bor: qorong'u va yorug'lik. Birinchisi - sevgi, mehr, rahm-shafqat, o'zaro tushunish istagi. Ikkinchisi yovuzlikni, xudbinlikni, nafratni, halokatni anglatadi. Ikki bo'ri kabi, ular doimo bir-birlari bilan kurashadilar. Albatta, bola javob berdi. - Va ulardan qaysi biri g'alaba qozonadi? Hammasi odamga bog‘liq, – gapini tugatdi bobo. - Yuqorini har doim ko'proq boqilgan bo'ri yutadi.
Bolalar uchun yaxshilik va yomonlik haqidagi bu Masal inson hayotda sodir bo'layotgan ko'p narsalar uchun javobgar ekanligini aniq ko'rsatib beradi. Shuning uchun barcha harakatlaringizni hisobga olish kerak. Va boshqalarga faqat o'zingiz uchun xohlagan narsani tilang.
Kattalar tez-tez so'raydigan yana bir savol: "Atrofingizdagi hammaga ko'r-ko'rona ishona olmasligingizni bolaga qanday tushuntirish kerak?" Qanday qilib uni vaziyatni tahlil qilishni va shundan keyingina qaror qabul qilishni o'rgatish kerak?
Bunday holda, yosh bolalar uchun shunga o'xshash Masallar yordamga keladi. Negadir tulki bilan tipratikan uchrashib qoldi. Qizil sochli esa lablarini yalab, suhbatdoshiga sartaroshga borishni maslahat berdi. moda soch turmagi"Toshbaqa ostida" "Hozirgi kunlarda tikanlar modadan chiqib ketgan", deya qo'shimcha qildi u. Kirpi bunday g'amxo'rlikdan xursand bo'lib, yo'lga tushdi. Yo‘l-yo‘lakay boyqushni uchratgani ma’qul. Qush qaerga, nima uchun va kimning maslahati bilan ketayotganini bilib, dedi: "Bodring losonini surtishni va sabzi suvi bilan yangilanishni so'rashni unutmang." "Nima sababdan?" - kirpi tushunmadi. "Va tulki sizni yaxshiroq yeyishi uchun." Shunday qilib, boyqush tufayli qahramon har bir maslahatga ishonish mumkin emasligini tushundi. Va shunga qaramay - har bir "yaxshi" so'z samimiy emas.
Masal - axloqiy, satirik va kesatiq mazmunini kinoyaviy obrazlarda aks ettirgan aksariyat kichik she’riy, ba’zan nasriy asardir. Inson xarakteriga xos xususiyatlar masalda majoziy obrazlar − hayvonlar, jonivorlar va o’simliklar dunyosiga ko’chiriladi. Timsollarning kinoyaviy xarakterda bo’lishidan tashqari, kulgili savol-javob ham masal tili va uslubi uchun xarakterlidir. Ko’pincha masalning kirish qismida, ba’zan pirovardida qissadan hissa - ibratli xulosa chiqariladi.
Adabiyot nazariyasida masalga liro-epik janrlardan biri sifatida she’riy shakldagi, majoziy xarakterdagi qisqa syujetli asar deb ta’rif beriladi. Masallarda turli hayvonlar majoziy suratda asarning qahramonlari sifatida tasvirlanadi.
Masal kichik hajmli, ammo boy mazmunli, tugun, kulьminatsion nuqta va yechimi bo’lgan kichik pьesani eslatadi. U biror voqea-hodisani qisqa, mazmunli tasvirlashda ajoyib namuna bo’la oladi.
«Antik adabiyotda Ezop masallari juda mashhur bo’lgan. O’z ma’nosidan ko’chirilgan (majoziy) so’z va kinoyaviy iboralar orqali qilinadigan “yashirincha” tanqidning tili va uslubi Ezopga nisbatan berilib, “Ezop tili” deyilgan va shu ta’bir joriy qilingan»6.
Ezop quldorlik jamiyati sharoitida hukmron doiralarning jirkanch kirdikorlarini ochiqdan-ochiq tanqid qilish ilojini topolmagach, o’zining satirik asarlarini kinoyaviy til va uslubda yozishga majbur bo’lgan.
Feodal istibdodi sharoitlarida yashab ijod etgan mashhur rus masalchisi I. A. Krilov ham, atoqli o’zbek masalchisi Gulxaniy ham “ezop tili”da yozganlar. Frantsuz shoiri Lafontenning masallari ham mashhur. A. Navoiy dostonlarining bir qancha epizodlari, “SHer bilan Durroj”, “Kabutar” singari masallari yaxshi xislatlarni tarbiyalashda katta rolь o’ynaydi.
O’zbek adabiyotida Sayido Nasafiy, Maxmur, Gulxaniy kabi shoirlar ham Navoiy an’analarini davom ettirganlar, bolalarbop ko’pgina masallar yozganlar.
Hayvonlar, parrandalar, hasharotlar, gullar haqidagi majoziy asarlarni bolalar qiziqib o’qiydilar. Mana shu nuqtai nazardan Sayido Nasafiyning “Bahoriyot” (“Hayvonotnoma”) asari ahamiyatlidir. Nasafiyning masallari, axloqiy va tarbiyaviy masalalarga doir fikr hamda qarashlari bolalarning o’qish va tarbiyasida katta ahamiyat kasb etishi bilan birga, ularning kitobxonlik doirasini ham kengaytiradi
Mashhur masalnavis Gulxaniyning “Toshbaqa bilan CHayon”, “Maymun bilan Najjor” masallari boshlang’ich sinf o’quvchilarining yoshiga mos keladi. Ularda do’stlik, rostgo’ylik, qo’lidan kelmaydigan ishga urinmaslik kabi g’oyalar ilgari suriladi.
Ma’lumki, tarbiya ko’proq ta’lim jarayonida berib boriladi. Bolalarga maktabga kelgan kunidan boshlab, bilim olishga havas tuyg’usi shakllantiriladi. Ularda asta-sekin bilim olishga ehtiyoj paydo bo’ladi va bu orqali o’kuvchilar ma’naviy ozuqa ola boshlaydilar. Bu bilan bolada kelajakka intilish, orzu-havas, mehnatga chanqoqlik, xayru ehsonda sofdillik, ona-Vatanga mehr-muhabbat, fidoyilik, milliy g’urur, matonat, mehr-oqibat, do’stlik, ezgulik kabi yuksak hislar paydo bo’ladi.
Jumladan, masal janridagi asarlar ham boladagi qo’pollik, qo’rslik, yolg’onchilik, yalqovlik, beparvolik kabi illatlarni bartaraf etishda yordam beradi. Lekin amaldagi boshlang’ich sinf “O’qish kitobi” darsliklarida masal janriga kam o’rin berilgan. Vaholanki, bola tarbiyasida masalning o’rni beqiyosdir. Masaldagi qissadan hissa o’quvchi matndagi e’tibordan chetda qoldirgan, yuzaki o’qib o’tib ketgan, yaxshi anglashga harakat qilmagan o’rinni, bo’shliqni to’ldiradi.
3-sinf “O’qish kitobi”dan o’rin olgan “Qaysar buzoqcha” (O. Qo’chqorbekov) masali oilasi, o’rtoqlari, do’stlaridan ajralib, yomon yo’llarga kirib qolgan, oqibatda ko’ngilsiz holatlarga tushib qolgan bolalarni tarbiyalashda katta ahamiyatga ega. Ushbu masaldagi asosiy xulosa masal oxirida berilgan qissadan hissada, ya’ni ota-bobolarimiz yaratib, bizga nasihat sifatida qoldirgan “Bo’linganni bo’ri yer” hikmatida o’z ifodasini topgan. Bu hozirgi kunda maqol tusini olgan. SHoir esa bundan juda ustalik bilan foydalangan.
“CHumoli va Tipratikan” masali esa nasriy turga mansub bo’lib, unda CHumoli timsoli orqali bolalar halollikka o’rgatiladi, har bir narsani, u katta yoki kichik bo’lishidan qat’iy nazar, so’rab olishga, egasining ruxsati bilan foydalanishga da’vat etiladi. Masalni o’qishda bolalar Tipratikan timsoliga tanqidiy nazar bilan yondashadilar, agar o’zining hayotida biron-bir shunday holat-voqea yuz bersa, uni boshqa takrorlamaslikka o’rganadilar.
Masalning, avvalo, ixchamliligi, tilining qisqa va lo’ndaligi, soddaligi, o’tkirligi va xalqchilligi bola hissiyotiga qattiq ta’sir qiladi. Bular o’quvchilar nutqini o’stirishda ham muhim material hisoblanadi. Masal qahramonlarining xatti-harakatlari, fe’l-atvorlari, nutqiy o’ziga xosliklari o’quvchining diqqatini o’ziga jalb qiladi.
3-sinf “O’qish kitobi”da “Qaysar buzoqcha” (O. Qo’chqorbekov), “CHumoli va Tipratikan”, “O’jar Toshbaqa” (H. Yoqubov), “CHayondan so’radilar” kabi masallar joy olgan. Bu masallarning qahramonlari ham hayvonlar: buzoqcha, chumoli, tipratikan, toshbaqa, chayon. Majoziy qahramonlarni tanlashda ham yozuvchi har bir hayvonning xususiyatidan kelib chiqadi. Masalan, buzoqchalar arqondan bo’shatib yuborilsa, shataloq otib, uzoq-uzoqlarga ketib qoladi. Qaysar buzoqcha ham to’dasidan ajralib, bo’riga duch keladi, ya’ni ko’ngilsiz voqea yuz beradi. Buzoqcha orqali onasidan uzoqlashib ketgan bolalar, vatanidan yiroqda turli kulfatlarga duch kelayotgan kishilar nazarda tutilgan.
Masalning allegorik mazmuniga to’xtalmasdan, bosh qahramon qiyofasini tahlil qilishga kirishiladi. 1-sinfda bolalar masalni hayvonlar haqidagi ertakka o’xshash kulguli asar kabi qabul qilsalar,
2-sinfdan boshlab ular masaldagi hayvonlarning xatti-harakati, o’zaro munosabatlari ba’zan kishilar hayotida ham uchrashini, masal axloqiy bilim beradigan hikoya ekanini, ko’proq she’riy tarzda bo’lishini, unda kishilardagi ayrim kamchiliklar tasvirlanishini bilib ola boshlaydilar.
Masallarda yashiringan o’tkir kinoya, voqealarning tez-tez o’rin almashinib turishi uni bir maromda o’qishga xalaqit beradi. SHuning uchun ifodali o’qishga yetarli malaka hosil qilmagan o’quvchi avval matn bilan yaxshilab tanishib chiqishi lozim.
Masal tahlil qilinayotganda, voqea rivojini jonli tasavvur qilish, obrazlarni aniq idrok etishda o’quvchilarga yordam berish zarur. CHunonchi, ularga ayrim epizodlarni so’z bilan tasvirlash, ba’zilariga o’qituvchi yordamida tavsif berish, ishning oxirgi bosqichida rollarga bo’lib o’qish kabilarni tavsiya qilish maqsadga muvofiq. Qahramonlarga tavsif berishda uning xatti-harakati bilan birga, tilning o’ziga xos xususiyatlaridan ham foydalaniladi. Masalni ifodali o’qishga tayyorlanishda uning syujetini bilish bilan birga, muallif tilini yaxshi tushunish zarur.
4-sinf “O’qish kitobi”da berilgan “Baqa bilan Taqa” (Aziz Abdurazzoq) masalida baqa timsoli orqali yozuvchi o’ziga mos bo’lmagan, o’ziga to’g’ri kelmaydigan narsalarni orzu qilish va bu orzuni amalga oshirishda boshqalarning maslahati, nasihatiga quloq solmay, o’z aytganidan qaytmaydigan, o’jar kishilarni tanqid ostiga oladi. Baqa otlar kabi taqa bilan tovush chiqarib yurishni, yurganda yerni jaranglatib, odamlarga bu dunyoda o’zining borligini bildirib yashashni istaydi. U taqachining “Taqani o’ylama, uni otga chiqargan, senga taqa qoqsam, sakrashdan mahrum bo’lasan ... Sen taqa bilan yo’rg’alay olmaysan. Yo’rg’alashni ham otga chiqargan”, “Sen borligingni bildirib yurmoqchi bo’lsang, sayrab yuraver” deyishlariga quloq solmaydi. Bu o’jarlik uning boshiga kulfat keltiradi: suv tagiga cho’kib ketadi. Yonidagi baqalar bo’lmaganda halok bo’lishi ham tayin edi.
Kech bo’lsa ham baqa xatosini anglab yetadi, taqachi oldida xijolat chekadi. Bu holatlar o’quvchini o’z hayotiga, xatti-harakatiga bir nazar tashlashga undaydi. Ular o’z tengqurlari kabi yashash kerakligini anglaydilar
Masál (arab. — namuna, misol) — didaktik adabiyot janri boʼlib, taʼlimiy harakterdagi, aksariyat kichik sheʼriy, baʼzan nasriy shakldagi asardir. Masalda insonga xos xususiyatlar, jamiyatga xos ijtimoiy hodisalar, munosabatlar qushlar, hayvonlar orasidagi munosabatlar va tabiat hodisalari vositasida aks ettiriladi. Mazmuni majoz asosiga quriladi, komiklikning va kinoyaning, ijtimoiy tanqid motivining ustunligi masalgaga hajviy ruh bagʼishlaydi. Masalning hikoya qismi hayvonlar haqidagi ertaklar, novella yoki latifalarta yaqin boʼlib, xotimasi, taʼlimiy xulosasi maqol, hikmatli soʼz va iboralar tarzida boʼladi. Masal materiallari aksariyat ertak, majoz, novella, latifa va boshqada ham qoʼllanishi mumkin. Ramzli hikoyadan farqli ravishda masalning oʼz anʼanaviy obrazlar va motivlar doirasi mavjud boʼladi (hayvonlar, oʼsimliklar, qushlar, muayyan tizimdagi odamlar va h.k.).
Masal janri unsurlari juda qadimdan maʼlum. Uning namunalari «Kalila va Dimna» (Panchatantra, III asr) tarkibida uchraydi. Masallar Farididdin Аttor, Rumiy, Navoiy asarlarida tamsil uchun ishlatilgan. Gulxaniy «Zarbulmasal» asarida masaldan mohirlik bilan foydalangan. Qadimgi yunon adabiyotida Ezop (milodiy VI—V asrlar), Rim adabiyotida Fedr (miloddan avvalgi I asr), frantsuz adabiyotida Lafonten (XVII asr), rus adabiyotida Krilov bu janrning yetuk namoyandalari sifatida shuhrat qozonganlar. Rus adabiyotida D. Bedniy, S. Marshak, S. Mixalkov masalning ajoyib namunalarini yaratdidar. Zamonaviy oʼzbek adabiyotida S. Аbduqahhor, O. Qoʼchqorbekov, Ya. Qurbonov va boshqalar masal janrini rivojlantirdilar.
|
| |
