Tabiiy fanlar darsliklarida hayvonlarning xilma -xilligi va yashash muhiti mavzusida izchillik a darsni tashkil etish metodikasi

Download 42,21 Kb.
bet	5/5
Sana	15.05.2024
Hajmi	42,21 Kb.
	#234018

1 2 3 4 5

Bog'liq
Abduvohid Kurs ishi

2.2 Tabiiy fanlar darsliklarida hayvonlarning xilma -xilligi va yashash muhiti mavzusida izchillik a darsni tashkil etish metodikasi

Inson hayoti hayvonlar bilan bevosita bog`liq. Qadimdan odamlar hayvonlar bilan yonma-yon yashab kelishgan. Ibtidoiy odamlar hayvonlarni ovlashgan. Hayvon go`shti ular uchun oziq-ovqat bo`lgan, uning terisidan kiyim-bosh o`rnida foydalanishgan, suyaklaridan ov qurollari yasashgan. Yowoyi hayvonlarning hayoti va fe`1- atvori to`g`risida ma`lumot to`plana borishi ularni qo`lga o`rgatishga imkon bergan. Inson va hayvonot dunyosi

Hayvonlar biologik resurslarning ajralmas bir qismidir va ular tabiatda moddalar va energiya almashinuvida muhim rol o`ynaydi.Ma`lumki, uy hayvonlari hisoblanadigan qoramol, qo`y, echki, to`ng`iz, ot, eshak, tuya, qolaversa it, mushuk kabi jonzotlar bizning hayotimizda tayin bir maqsad uchun boqiladi. Ayrim hayvon turlari biz uchun oqsil, moy, sut manbai, boshqasi xo`jalik uchun asqotadigan ishlarni bajaradi, transport sifatida, uylarni qo`riqlashda, hayvonlar umuman insoniyatning yashashi, hayoti faoliyatida juda muhimdir.
Qadimda ham, texnika taraqqiyoti rivojlangan hozirgi vaqtda ham odamlar hayvonlarni chiroyli terisi, mazali go`shti, qimmatbaho suyagi uchun qiziqishgan bo`lsa o`ta johil kishilar ov qilishni ermak bilib, hayvonot olamini yo`q qilishgan. Manbalardan ma`lumki 1872 va 1874 yillar mobaynida AQShdagi Kanzas temir yo`li qurilishi vaqtida “ishtiyoqmand” ovchilar har yili 2,5 mln. bizonni otib tashlaganlar, ularni bu beozor jonivorning na mazali go`shti va na terisi qiziqtirmagandir
Oqibatda bizonlar shu qadar kamayib ketganki, hozir ularning ozginasi maxsus qo`riqxonalarda saqlanib qolgan.
Insonlar o'zining hayvonlarga bevosita ta'sirida ularning geografik joylashinini va arealini o'zgarishiga ham sababchi bo'ladi. Chunki kishilar foydali hayvonlar miqdorini ko'paytirishi yoki ov qilish orqali hamda zararkunadalariga qarshi kurashib, hayvonlar miqdorini kamaytiradi. Ba'zan foydali hayvonlarni hamda zarakunada hasharotlarga qarshi kurashuvchi hayvon turlarini boshqa joylarga olib borib tarqatadi. Natijada ba'zi materik va mamlakatlarda hayvonlarning yangi turlarini odamlar olib borib, o'sha joylarga tarqatadi, oqibatda ularning ba'zilari o'sha sharoitga moslashib, ko'payib ketsa, ba'zi turlari qirilib ketadi. Bu insonning hayvonlarga ko'rsatayotgan ham salbiy, ham ijobiy ta'siridir
Yirikmushuklar – ovchilar uchun qiziq o’lja, va bu ularni butunlay yo’qolibketishiga olib keldi. Ko’rilgan chora-tadbirlar: ovlashni taqiqlash, Qizilkitobga kiritish va boshqalar turkiston silovsinini “qirilib” ketishidan nobut bo’lishinioldini oladi, lekin brakonyerlardan saqlamaydi. Shu yirtqichlarni o’zlariodamga hujum qilmaydilar. Turkiston silovsini “Halqaro yo’qolib ketish hafidagiyovvoyi fauna va florasini savdosi haqidagi Konventsiya”ning II ilovasigakiritilgan, va ularni tirikligicha tutish jiddiy cheklangan.
Qo’plabhayvonlar sport ovlash obyekti va zooparkda ko’rgazmali ko’rinish sifatidayuqori qimmatlanadi. Qor qoplonini quvish natijasida miqdori keskin kamaygan,bu qo’zal hayvonlar yo’qolib ketish arafasida. O’zbekistondagi qor qoploniareal maydoni 10 ming kv. km atrofida, bu jahon areali maydonini 0,5%dan ortiqemas.
Kum efasidunyoni eng zaharli ilonlar o’ntaligiga kiradi. O’zbekistonda efani “charxiloni” deb atashadi, ya’ni tarjima qilinsa - “shovqinli ilon”. Bu harakatlaribilan efa kobrani eslatadi, u boshini ko’tarib tahdidli turadi, dushmannito’htatish uchun.
O’tmishdarespublikada har yili 3 000 ga yaqin zaharli ilonlar ovlanar edi.Toshkent, Frunza va Termizdagi ilonlarni saqlash joylarida edilar, u erdafarmatsevtik sanoat va ilmiy tashkilotlar uchun zahar olinar edi. Shu tufaylikum efa populyatsiyasi keskin kamaygan, va u qizil kitobga kiritilgan. Yigirmanchi asr oxirlariga kelib ilm-fan - kimyo, fizika yutuqlari, umuman, texnika rivojlanishi insoniyatni juda kam xarakatlanadigan bo’lib, ma’lum ma’noda uni tabiatdan uzoqlashib borishiga sabab bo’ldi.
Hozirgi kunda O zbekiston yoki uning boshqa xududlarida kamyob, yo'qolib borayotgan, endem va muhofaza chora-tadbirlariga muhtoj bo'lgan o'simlik turlarini saqlab qolishning yangi usullari va mexanizmlari ustida yangi zamonaviy tadqiqotlar olib borilmoqda. Tadiqiotlarning bir qismi ayrim tabiiy-geografik hududlaming floristik tarkibini o'rganish, floralaming yangi zamonaviy konspektini tuzishga qaratilgan bo'lsa, qolgan qismi flora tarkibidagi kamyob va yo'qolib borayotgan turlar populyatsiyalarining zamonaviy holatini aniqlashga va ularni muhofaza etish chora tadbirlarini ishlab chiqishga qaratilgan. Keyingi paytda rivojlanib borayotgan yo'nalishlardan biri Alohida ahamiyatga ega botanik hududlarni tanlash va ularda izlanishlar olib borish keng ko'lam yozib bormoqda. Bunday hududlar alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar, ya'ni odiiy qilib aytganda qo'riqxonalardan farq qilishi mumkin. Ular ekologik balansni ushlab turishda, qo'riqxonalar qamrab olmagan hududlardagi kamyob, endem va yo'qolib borayotgan o'simlik va hayvon turlarini saqlab qolishda va shu orqali mahalliy bioxilma-xillikdagi yo'qolishlarni oldini olishga ham xizmat qiladi.
Har bir mavzu yakunida olingan bilimlarni puxta o'zlashtirish, mustahkamlash va talaba bilimini nazorat qilish maqsadida savollar berilgan. O'quv qo'llanma oxirida zoogeografiyaga oid asosiy terminlarning izohi berilgan. O’simliklar dunyosi ham tabiat boyliklaridan biri hisoblanadi. O’z davrining mashhur shifokorlarn, vatandoshlarimpz Abu Ali ibn Sino, Abu Abdulloh Muhammad ibn Muso al-Xorazmny, Abu Bakr Muhammad ibn Zakariya ar-Roziy, Arabmuhammadxon o’g’li Abdulg’ozixon va boshqalar bemorlarni davolashda dorivor o’simlpklardan keng ko’lamda foydalanganlar.
Hozirda Menzbir sug’urini miqdori ko’p emas, uning butun kichgina areali bo’yicha – 40ming jonivordan ko’p emas. Agar sug’urni tabiatda dushmanlarini ko’pligiinobatga olinsa, bu judayam oz miqdor bo’lib chiqadi. Menzbir sug’uriyashaydigan joylarda, yozda ko’pincha qo’y podalari o’tlaydilar. Har bir cho’ponni2-3 yirik iti bor, va ular sug’urlar oviga muljallangan. Qo’ylar esa o’tnishunchalik tepalab va eb tashaydi , natijada sug’urlarga deyarli hech narsaqolmaydi, ular kerakli miqdorda yog’ to’play olishmaydi va bahorda ko’pchiligieguliksizlikdan halok bo’lishadi.
XULOSA
Ma’lumki, yer yuzida biologik xilma-xillikni saqlash, jumladan liayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan oqilona foydalanish xalqaro ahamiyatga molik boigan dolzarb masalalardan biridir. Hayvonot dunyosining geografik tarqalishini va bu tarqalishning umumiy qonuniyatlarini o'rganuvchi zoogeografiva fani o'quvchida zoologiya, ekologiya va geografiya fanlaridan olingan bilimlarni boyitishga, mustahkamlashga hamda amaliyot bilan bog'lashga xizmat qiladi. Oliy ta ’lini muassasalarida o Lqitilib kelinayotgan zoogeografiya fani bo'yicha shu kunga qadar o'zbek tilida chop etilgan o'quv qo'llanma yoki darslik mavjud emas. Juda kam sondagi rus tilida chop etilgan adabiyotlar esa talabalarning ehtiyojlarini qondira olmaydi.
Mualliflar liamkorligida ilk bor o'zbek tilida tayyorlangan mazkur o'quv qo'llanma biologiya, geografiya, ekologiya va atrof-muhit muhofazasi ta’lim yo'nalislilarida tahsil olayotgan talabalarga mo'ljallangan. Uni tayyorlashda zoogeografiyaga aloqador boigan chet tillarda yozilgan adabiyotlardan hamda mualliflarning ko'p yillik pedagogik va ilmiy faoliyatlari natijasida yig'ilgan mahalliy materiallardan foydalanildi. O'quv qo'llanma hayvonlarning turli yashash muhitlarida tarqalishi va uning ekologik omillar bilan bog'liqligi, fauna va areal haqidagi ta’limotlar, quruqlik hamda dunyo okeanining asosiy zoogeografik oblastlari kabi tarkibiy qismlardan tashkil topgan. Mahalliy material sifatida O'zbekistonning hayvonot dunyosi hamda hayvonlarning yashash muhiti sifatida cho'llar zoogeografik va ekologik jihatdan ta'riflangan.
E’tiborni oziq-ovqatlar masalasiga qaratsak, ko’pgina tabiiy holatda iste’mol qilinadigan mahsulotlar o’rniga, turli xil fizikaviy, kimyoviy yoki genetik ishlov berilgan, ayrim holatlarda, umuman sun’iy ozuqa va ichimliklardan foydalana boshlandi. Undan tashqari, bugungi kunda global muammo hisoblangan atrof-muhitning, havoning, suvning ifloslanishi turli xil kasalliklarni keltirib chiqarmoqda.

Download 42,21 Kb.

1 2 3 4 5

Download 42,21 Kb.