Международный научный журнал № 9 (100), часть 3
«Научный импульс» апреля , 2023
1360
TALABALARNING KASBIY KOMPETENTSIASINI VA TA’LIM TRAEKTORIYASINI
MUSTAQIL RIVOJLANTIRISH IMKONIYATLARI
Toshkent Amaliy fanlar universiteti
Pedagogika kafedrasi mudiri p.f.d.
Axmedova Maloxat Ergashevna
Amaliy fanlar universiteti 2 kurs talabasi Vohobova
Vohobova
Nigora Haydar qizi
Annotasiya: Filologik ta'limda talabalarning mustaqil oquv topshiriqlarini
rivojlantirishda kredit-modul` tizimiga o'tishning amaldagi holati va istiqbollari, oliy ta’lim
muassasalarini ilg’or jahon tajribalari asosida kredit-modul tizimining tamoyillari, ta'lim
oluvchi, ta'lim natijalarini tan olinishi.
Kalit so‘zlar: Kasbiy kompetentsia, kasbiy mahorat, kommunikativlik, innovatsion
kreativlik, kasbiy filologik, integrativ, intellektual.
Oliy ta’lim sohasi bo‘yicha pedagog kadrlarni tayyorlash mazmuni, sifati va ularning
tayyorgarligiga qo‘yiladigan umumiy malaka talablari asosida rivojlantirilishi lozim bo’lgan
dual ta’lim tizimi bo‘lib, filologik mahoratni o‘qituvchi shaxsida nazariy va amaliy nomoyon
etish lozim. Bo’lajak pedagogning kasbiy kompetentligi va kreativligini takomillashtirishfda,
uni innovatsion faoliyatda namoyon bo‘lishini, kasbiy filologik tayyorgarlik jarayonida
amalga oshiriladi. Filologik kompetentlik, integrativ, innovatsion kreativ yondashuvlar
asosida pedagogning kasbiy mahoratini ijodkorligini rivojlantirish omili bo’lib xizmat qiladi.
O‘quv mashg‘ulotlarining zamonaviy turlarini tashkil etish va o‘tkazish metodikasi asosan
talabalarda tanqidiy, o‘zini-o‘zi rivojlantirish va kreativ fikrlashni rivojlantirish usullari oliy
ta’lim jarayoniga innovatsion yondashuvlarni joriy etish va modernizatsiyalash mahsulidir.
Filologik kompetentsiya – biror kasb bilan doimiy shug‘ullanadigan inson o‘z kasbini
mohirlik bilan bajarilishi Filologik kompetentlik va kasbiy jihatdan sog’lom turmush tarzini
rivojlantirish bo‘yicha o‘tkazilgan pedagogik-psixologik tadqiqotlarda “kompetentlik”
tushunchasi “pedagogning oliy-kasbiy mahorati” sifatida o‘rganiladi.
Uning tarkibiga Filologik faoliyatni amalga oshirish jarayonida rivojlangan muhim
kasbiy sifatlar hamda shaxsiy kasbiy salohiyatni tashkil etgan oliy Filologik kompetentsiya,
intellektual, motivatsion, kommunikativlik, kreativlik-ijodiy, perseptiv hamda shaxs
emotsional-irodaviy (irodaviy ta’sir o‘tkazish va mantiqiy ishontira olish) kabi
kompetentsiyaviy majmualar kompleksi kiradi. O‘qituvchining kasbiy Filologik mahorati va
o‘z kasbiy faoliyatini yuqori saviyada tashkil qila olishni ta’minlovchi, o‘qituvchi-pedagog
shaxs xususiyatlarini yig‘indisidir. Shunday muhim xususiyatlarga o‘qituvchi faoliyatining
insonparvarlikka yo‘naltirilganligi, uning kasbiy bilimlari, filologik qobiliyatlari va filologik
ijodkorlik texnikasi, verbal noverbal ta’sirlar kiradi. Bu Filologik kompetentsiya tizimidagi
Международный научный журнал № 9 (100), часть 3
«Научный импульс» апреля , 2023
1361
o‘zini tashqi ta’sirlarsiz rivojlantira olish xususiyatiga ega o‘zaro bog‘liq jihatlardir. Shundan
kelib chiqib ta’kidlash mumkinki, o‘qituvchining kasbiy kompetentligi o‘qituvchi faoliyati va
shaxsiga qo‘yilgan me’yoriy talablar bilan belgilangan umumiy yoki tipik xususiyatlar
o‘qituvchi sub’ekt sifatida filologik faoliyat va muloqotda namoyon bo‘luvchi individual-
psixologik va tipologik xususiyatlarini belgilash mumkin. Kompetentsiya yuksak mahorat,
qobiliyatlar
majmui,
oliy
Filologik
mahoratning
ko‘rsatkichlari
hisoblanadi.
Filologikkompetentsiya didaktik faoliyatida ijodiy qo‘llagan holda o‘quv ishining hamma
qirralarida eng yuqori darajada erishilgan yutuqlardir. Filologik kompetentsiya– bu
o‘qituvchi-pedagogning shunday shaxsiy va kasbiy fazilatlarini belgilaydigan xususiyatki, u
o‘z fanini chuqur va atroflicha bilishida, pedagogik-psixologik va metodik tayyorgarligida
talabalarni o‘qitish, tarbiyalash va rivojlantirishniig maqbul yo‘llarini izlab topib amaliy
faoliyatida namoyon bo‘ladi. Yuksak kasbiy Filologik mahorat egasi, ya’ni kasbiy Filologik
ijodkorlik.
Oliy ta’lim muasasasi ta’lim jarayonida innovatsion texnologiyalardan foydalanish
bevosita amalga oshiruvchi professor-o‘qituvchilarga alohida talablar qo‘yadi. Tizimda
amaliy faoliyatga ijodkorona tatbiq etishning asosiy tayanch nuqtalari hisoblangan, o‘z-
o‘zini takomillashtirish texnologiyasining konseptual asoslarini, asosiy qoidalarining
mohiyatini o‘zlashtirgan kasbiy Filologiktalabalarga oliy ta’lim va tarbiya berishda
innovatsion g‘oyalarning yetakchisi bo‘la olishi mumkin. Bu esa quyidagilarni taqozo etadi:
u talabani tinglay olishi, vaziyatdan munosib ravishda chiqa olish, kasbiy oliy pedagog
yangi g‘oyalarni hamisha qo‘llab-quvvatlaydi, g‘oya va fikrlarini bemalol, erkin ifodalash
mumkin bo‘lgan muhitni yarata oladi. Umumiy kompetentsiyalar va kasbiy
kompetentsiyalar “Kompetentlik” tushunchasi ta’lim-tarbiya sohasiga pedagog va
psixologlarning ilmiy izlanishlari natijasida fanga kirib kelgan bo’lib, Filologikva psixologik
nuqtai nazardan kompetentlik “noan’anaviy vaziyatlar, o’zini qanday tutishi, muloqotga
kirishishi, noaniq vazifalarni bajarishda, ziddiyatlarga to’la ma’lumotlardan foydalanishda,
izchil rivojlanib boruvchi va murakkab jarayonlarda harakatlanish rejasiga egalikni
anglatadi. Nutqiy kompetentlik tilshunoslar tomonidan alohida bilim, malakalarni
egallanishini emas, balki har bir mustaqil til yo’nalishlari bo’yicha integrativ bilimlar va
harakatlarning o’zlashtirilishini nazarda tutadi. Talabalarga nutqiy kompetentsiyani
shakllantirishda mutaxassis o’z bilimlarini doimo boyitib borayotganini, yangi axborotlarni
o’rganishni, muhim nutqiy talablarni anglayolishni, tovush va ularni amaliyotda qo’llay
olish, talabalarni individual xususiyatini inobatga olib ularga fonetikaga xos bo’lgan
xususiyatlarni, tovush, tovush ozgarish holatlari, fonetik tahlilularni ishlash va qo’llay
bilishni taqozo etadi. Biz kompetentsiyani turlariga murojat etsak. Nutqiy kompetentlik –
nutqiy munosabatlarda faollik ko’rsatish ko’nikma, malakalariga egalik, nutqning
shakllanganligi, muloqotga kirisha olish ravon, so’zlashish. Og’zaki va yozma savodxonlik.
Maxsus kompetentlik– kasbiy-filologik faoliyatni tashkil etishga tayyorlanish, kasbiy-
Filologikvazifalarni oqilona hal qilish, faoliyati natijalari baholash, BKMni izchil rivojlantirib
Международный научный журнал № 9 (100), часть 3
«Научный импульс» апреля , 2023
1362
borish bo’lib, ushbu kompetentlik negizida psixologik, metodik, informatsion, kreativ,
innovatsion va kommunikativ kompetentlik ko’zga tashlanadi. Ular o’zida quyidagi
mazmunni ifodalaydi:
Pedagogik-psixologik kompetentlik –pedagogik jarayonda sog’lom psixologik muhitni
yarata olish, talabalar va ta’lim jarayonining boshqa ishtirokchilari bilan ijobiy muloqotni
tashkil etish, turli salbiy psixologik ziddiyatlarni o’z vaqtida anglay olish va bartaraf eta
olish.
Metodik kompetentlik – filologik jarayonni metodik jihatdan oqilona tashkil etish,
ta’lim yoki tarbiyaviy faoliyatni to’g’ri belgilash, metod va vositalarni maqsadga muvofiq
tanlay olish, metodlarni samarali qo’llay olish, vositalarni muvaffaqiyatli qo’llash;
informatsion kompetentlik – axborot muhitida zarur, muhim, kerakli, foydali ma’lumotlarni
izlash, yig’ish, saralash, qayta ishlash va ulardan maqsadli, o’rinli, samarali foydalanish;
Kreativ kompetentlik – filologik faoliyatga nisbatantan jidiy va ijodiy yondashish, o’zining
ijodkorlik malakalariga egaligini namoyish eta olish; Innovatsion kompetentlik – filologik
jarayonni takomillashtirish, ta’lim sifatini yaxshilash, tarbiya jarayonining samaradorligini
oshirishga doir yangi g’oyalarni ilgari surish, ularni amaliyotga muvaffaqiyatli tatbiq etish.
Nutqiy kompetentsiyani shakllantirishda, nutqqa xos bo’lgan barcha holatlarni alifbodan to
tovushgacha bo‘lgan jarayonlarni turli xil tarbiyaviy usullar, o‘yin texnologiyalari bilan
singdirish lozim. Talabaga xos bo’lgan nutqiy jarayonlarga to’xtalamiz. Demak, biz qo’llash
sohasi bo’yicha tilshunos tadqiqotchining fikriga tayanib Talabaga xos b’lgan nutqiy
kompetentlikni quyidagi tarkibiy asoslarini ishlab chiqdik: Talaba yoshi inobatga olinadi.
Fonetik o’zgarishlarga e’tibor berish lozim.
Tovush va ajratishdagi tafovut.
- Fonetik kompetentsiya.
- Insert metodi asosida matnni ravon o’qish usuli.
- Nutqiy sifatlarni o’zlashtirishda innovatsion texnologiyalarni qo’llash usullari.
- Yod olish qobiliyatini rivojlantirish usullari.
Lug’at bilan ishlashusullari. Leksikalogik kompetentsiya
Mutaxassis sifatida:
-Aniq maqsad, intilish asosida nutqiy jarayonni takomillashtirish metodikasi;
-Nutqiy jarayon samaradorligini, o’zining ishchanlik faolligini oshirish
metodikasi;
-Izchil ravishda yangilanib borayotgan filologik bilimlarni o’zlashtish metodikasi;
-ilg’or texnologiya, metod hamda vositalardan xabardor bo’lish metodikasi;
-Oliy filologik faoliyatiga fan-texnikaning so’nggi yangiliklarini samarali tadbiq
etish metodikasi;
-kasbiy ko’nikma va malakalarini takomillashtirish metodikasi;
Tilshunos
olimlar
N.Mahmudov,
B.Mengliyev,
L.R.Raupova,
S.Ashirboyev,
Q.Yo’ldoshev kabi o’zbek tilshunos olimlarining ishlarida nutqiy kompetentlikni filologik
Международный научный журнал № 9 (100), часть 3
«Научный импульс» апреля , 2023
1363
nuqtai nazardan yanada kengroq va sinchiklab o’rganish imkonini beradigan turli jihatlari
va tarkibiy qismlari ajratib olingan va o’rganib chiqilgan. So’z bilan og’zaki ta’sir o’tkazish
o’qituvchidan fikrlarni, Filologikqobilyat texnikasini, ijodkorlikni talab qiladi. Demak,
kompetentlik – olingan bilimlarga asoslangan holda harakat qila olishlik demakdir.
Namunalarga o’xshash harakatlarni ko’zda tutadigan “bilim, ko’nikma va malakalardan
farqli o’laroq, nutqiy kompetentlik universal bilimlarga asoslangan holda mustaqil faoliyat
tajribasini nazarda tutadi. Nutqiy kompetentlik – talabalarga filologik bilimlarni
amaliyotda qo’llay olishda samarali natija beradi. Qo’llash sohalari ularning maxsusligi va
aniqligini belgilaydi (ingiliz, franso’z, nemis tillar bo’yicha). Pedagog-psixolog
N.G.Vitkovskayaning ta’riflashicha, kompetentlik? qo’yilgan muammolarni hal etishga
qaratilgan insonning ichki (bilim, ko’nikma va malakalari, ma’naviy sifatlari, psixologik
xususiyatlari) va tashqi (moddiy-texnik, ijtimoiy) imkoniyatlarin safarbar qila olishga
qodirligidir.
Psixologik nuqtai nazardan, A.K. Markovaning fikricha, kompetentlik muayyan
insonning xarakteristikasi, ya’ni kasbiy talablarga munosibligi darajasi bo’yicha insonning
individual xarakteristikasi demakdir kasbiy pedagog N.A.Muslimov o’zining tadqiqot
ishlarida o’qituvchining kasbiy kompetentligini shakllanganlik asosini oltita sifatlar, ya’ni
motivatsion xislatlar (insonning butun hayoti davomida shakllanib, rivojlanib boruvchi
tanlagan kasbiga bo’lgan ehtiyojlari, motivlari va maqsadlarni qamrab oladi), intellektual
salohiyat (barcha rasmiy hujjatlar asosida o’qituvchi axborot va ma’lumotlarni uzatishga,
bilim, ko’nikma va malakalarni shakllantirishga intiladi), irodaviy sifatlar (maqsadga
intiluvchanlik, ichki va tashqi to’siqlarni, jismoniy va aqliy zo’riqishlarni yenga olishlik, o’zini
tuta bilishlik va tashabbuskorlik xislatlari), amaliy ko’nikmalar (psixologik, pedagogik,
metodik va texnik-texnologik qobiliyatlar, jamallar, talabaning faoliyat va muloqotining
turli sohalaridagi ko’nikmalari), hissiy sifatlar (o’z hissiyotlarini boshqarishning zaruriy
malakalari shakllantirishi, o’zining aniq hislari (qahr, g’azab, bezovtalik, arazlash, hasad,
hamdardlik, uyalish, mag’rurlik, qo’rqish, ko’ngilchanlik, muhabbat va boshqalar)ni
boshqarishi hamda o’z hissiyholatlarini va ularni keltirib chiqaruvchi sabablarni tushunishi)
hamda o’z–o’zini boshqara olish (maqsadlarni va ularga erishish vositalarini tanlashdagi
erkinlik, vijdonlilik, o’z faoliyatiga tanqidiy yondoshuv, harakatlarning keng qamrovliligi va
anglanganligi, o’z xulqini boshqalarniki bilan qiyoslab borishi, kelajakka ishonchi, o’z
jismoniy va psixologik holatini talab darajasida tutib turishi va boshqara olishi) sifatlari
tashkil etishini ta’kidlab o’tadi. Demak, bir qator tadqiqotlarda bevosita tilshunoslarga xos
kasbiy kompetentlik va uning o’ziga xos jihatlari o’rganilgan.
Demak, ijodkor, kasbiy pedagog o‘z kasbining yetuk ustasi – ustoz pedagog, ma’lum
filologik mahoratga ega shaxs hisoblanadi. Bo’lajak pedagog barcha vaziyatlarda ham o‘z
faoliyatini muvaffaqiyatli olib borishi uchun doimiy ravishda o‘z bilim va kompetentligini
oshirib, zamonaviy filologik va ilg‘or oliy filologik tajribalarni, metod va usullarni muntazam
o‘rganib, kasbiy-filologik ijodkorligini rivojlantirib boradi.
Международный научный журнал № 9 (100), часть 3
«Научный импульс» апреля , 2023
1364
| 