|
Muxammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti urganch filiali “kompyuter injineringi” fakulteti
|
| bet | 12/16 | | Sana | 08.01.2024 | | Hajmi | 103,19 Kb. | | #132512 |
Bog'liq Pedagigika Psixologiya Mustaqil ishlariSezgi va uning turlari
Ko'zlar Ko'rish hislari, aniqrog'i rang va yorug'lik juda ko'p va xilmaxildir. Taqdim etilgan organ tufayli odamlar atrof-muhit to'g'risidagi 70% ma'lumotga ega bo'ladilar. Olimlar kattalarning ko'rish qobiliyatlari (turli xil fazilatlar) o'rtacha hisobda 35 mingga yetishini aniqladilar. Shuni ham ta'kidlash kerakki, bu kosmosni idrok etishda muhim rol o'ynaydigan ko'rishdir. Rang sezgisiga kelsak, u butunlay retinani bezovta qiladigan yorug'lik to'lqinining uzunligiga va uning amplitudasi yoki deb ataladigan kattalikka bog'liq. Quloqlar Eshitish (ohanglar va shovqinlar) odamga 20 mingga yaqin turli xil ong holatini beradi. Bu hissiyot, tovush chiqaradigan tanadan chiqadigan havo to'lqinlaridan kelib chiqadi. Uning sifati to'lqinning kattaligiga, amplitudaga va shaklning tembriga (yoki ovozni bo'yashga) bog'liq.
Burun Hid sezgilari juda xilma-xil bo'lib, ularni tasniflash juda qiyin. Ular burun bo'shlig'ining yuqori qismini tirnash xususiyati bilan,shuningdek, tanglayning shilliq qavati bilan kechadi. Bu ta'sir eng kichik hidli moddalarni eritishi natijasida yuzaga keladi.
Til Ushbu organ tufayli inson har xil ta'mlarni, xususan shirin, sho'r, nordon va achchiqni ajrata oladi.
Teri Ta'sirchan hislar bosim, og'riq, harorat va hokazolarga bo'linadi. Ular maxsus tuzilishga ega bo'lgan to'qimalarda joylashgan asab tugunlarining tirnash xususiyati paytida paydo bo'ladi.
Exteroretseptiv hislar tashqi muhitning ob'ektlari va hodisalarining xususiyatlarini aks ettiradi ("beshta sezgi"). Bularga vizual, eshitish, ta'm, harorat va sezgir sezgilar kiradi. Aslida, bu hislarni ta'minlaydigan beshdan ortiq retseptorlar mavjud va "oltinchi sezgi" deb ataladigan narsa unga aloqasi yo'q.
Masalan, vizual hislar hayajonlanganda paydo bo'ladi tayoqcha ("Alacakaranlık, qora va oq ko'rish") va konuslar ("Kunduzi, rangni ko'rish"). Odamda issiqlik sezgilari alohida qo'zg'alish bilan paydo bo'ladi sovuq va issiqlik retseptorlari. Ta'sirchan hislar tananing yuzasiga ta'sirini aks ettiradi va ular hayajonlangan yoki sezgir bo'lganda paydo bo'ladi sensorli retseptorlari terining yuqori qatlamida yoki kuchli ta'sir bilan bosim retseptorlari terining chuqur qatlamlarida.
Interoretseptiv hislar ichki organlarning holatini aks ettiradi. Ular orasida og'riq hissi, ochlik, tashnalik, ko'ngil aynish, bo'g'ilish va hokazo. Og'riq hissi inson a'zolarining shikastlanishi va tirnash xususiyati, tananing himoya funktsiyalarining o'ziga xos namoyonidir. Og'riqning intensivligi har xil bo'lib, ba'zi holatlarda juda ko'p kuchga ega bo'lib, bu hatto zarba holatiga ham olib kelishi mumkin.
Propriotseptiv sezgilar (mushak-skelet). Bu tanamizning pozitsiyasini va harakatlarini aks ettiradigan sezgilar. Muskul-skelet tizimi yordamida odam tananing kosmosdagi holati, uning barcha qismlarining nisbiy holati, tananing va uning qismlari harakati, mushaklarning qisqarishi, cho'zilishi va gevşemesi, bo'g'inlar va bog'lamlar holati va hokazolar haqida ma'lumot oladi. Mushaklarskelet tizimining sezgilari murakkab. Har xil sifatdagi retseptorlarning bir vaqtning o'zida tirnash xususiyati o'ziga xos sezgirlik sifatini beradi: mushaklarda retseptorlarning uchlarini tirnash xususiyati harakatni amalga oshirayotganda mushaklarningohangini his qiladi; mushaklarning kuchlanish va kuchlanish hissi tendonlarning asab tugunlarini tirnash xususiyati bilan bog'liq; artikulyar sirt retseptorlarining tirnash xususiyati harakat yo'nalishi, shakli va tezligini his qiladi. Xuddi shu sezgilar guruhiga ko'plab mualliflar vestibulyar analizator retseptorlari qo'zg'alishi natijasida yuzaga keladigan muvozanat va tezlashuv hislarini qo'shadilar.
Diqqat va uning turlari
Diqqat – psixik faoliyatning biror-bir ma’lum narsaga yo‘nalganligi va jamlanganligi.
Yo‘nalganlik - psixik faoliyatning tanlovchanlik tabiati, ob’ektni ixtiyoriy va beixtiyoriy tanlash.
Ixtiyorsiz diqqat - to‘satdan ta’sir qilgan biror sabab tufayli bizning hohishimizdan tashqari hosil bo‘ladigan diqqat.
Ixtiyoriy diqqat - oldindan belgilangan qat’iy bir maqsad asosida va ongli ravishda diqqatimizni ma’lum bir narsa va hodisalarga qaratishimiz.
Diqqat — subʼyekt faoliyatining biror obʼyekt yoki hodisaga jalb qilinishi. U har qanday ongli faoliyat samaradorligining zarur shartidir. Bosh miya poʻstlogʻining muayyan joylaridagi optimal qoʻzgʻalish manbalari D.ning fiziologik asosini tashkil qiladi. D. ikki turga boʻlinadi: ixtiyorsiz (passiv) D. va ixtiyoriy (aktiv) D. Ixtiyorsiz D. biron tashqi sabab taʼsirida kishi xohishidan qatʼi nazar hosil boʻladi. Bunday D. odamdan iroda kuchini talab qilmaydi. D.ni jalb qilish uchun qoʻzgʻatuvchining kuchi katta ahamiyatga ega; mas, narsaning chi-royliligi, yorqinligi, oʻtkir hidliligi va b. xususiyatlari D. ni beixtiyor tortadi. Ixtiyoriy D. da psixik faoliyat oldindan belgilangan maqsad bilan muayyan narsaga ongli ravishda jalb etiladi. D.ning bu turi iroda kuchini talab qiladi; shuning uchun bu D. irodaviy D.deb ham ataladi. Insonning butun ongli faoliyati asosan ixtiyoriy D. vositasida amalga oshiriladi.
Diqqatning barqarorlik, koʻchuvchanlik, boʻlinuvchilik kabi xususiyatlari, koʻlami bor. D.ning barqarorligi uning yagona, umumiy (mas, kitob oʻqish, masala yechish kabi) ishga xizmat qiluvchi narsa yoki hodisaga uzoq muddat jalb boʻla olishidan iborat. Bunda harakat obʼyektlari (mas, kitob matni, masalada berilgan sonlar va shu kabilar) hamda harakatning oʻzi (mas, masalani yechish yoʻllari) oʻzgaribturishi mumkin, lekin faoliyatning umumiy yoʻnalishi oʻzgarmay saqlani-shi lozim. Koʻchuvchan D. bir faoli-yatdan yoki narsadan boshqa faoliyat yoki narsaga tez jalb boʻladi. Bu xususiyat D.ning avvalgi narsaga qay darajada qaratilganligiga va yangi faoliyatning xususiyatiga (uning
D.ni qanchalik qarata olishiga) bogʻliq. D.ning boʻlina olish xususiyati bir vaqtning oʻzida 2 yoki undan ortiq ish-harakat bajarishda aks etib, koʻp kasb egalari (mas, oʻqituvchi, shofyor, uchuvchi) uchun ayniqsa katta ahamiyatga ega. Bu xususiyat bir faoliyatni bajarish xiyla avtomatlashib, ikkinchi faoliyat bir qadar tanish boʻlib qolgandan ke-yin tarkib topadi. Diqqat koʻlami uning eng qisqa vaqt ichida (goʻyo birdaniga) oʻz doirasiga sigʻdira olishi mumkin boʻlgan narsalar soni bilan belgilanadi. Shu jihatdan D. keng yoki tor boʻlishi mumkin. Odatda, keng koʻlamli D. yaxshi D. hisoblanadi. D. koʻlami idrok qilinayotgan narsalarning hamda ularni idrok qilayotgan kishi faoliyatining vazifasi va xususiyatiga bogʻliq.
Diqqatning aksi parishonxotirlikayar. Bunda odam D.ini biror narsaga toʻplay olmay, hamma vaqt boshqa narsalarga chalgʻiyveradi. Shunday holat kishi qattiq charchaganda, uning uchun ahamiyatsiz juda koʻp qoʻzgʻatuvchilar mavjudligida yoki, aksincha, bitga ham qoʻzgʻatuvchining odam uchun ahamiyati boʻlmaganda roʻy beradi. Mashq qilish bilan parishonxotirlikka barham berish mumkin.
Diqqatning turlari va xususiyatlari odamning juda yoshlik davridan boshlab rivojlanadi va hayoti davomida oʻzgarib, murakkablashib boradi Xotira va uning turlari Xotira va uning turlari Tarkib:
Xotiraningdavomiyligiga qarab turlari
-Qisqa muddatlixotira va ishchi xotira
-Uzoq muddatli xotira
Xotiraning ongli yoki ongsiz bo'lishiga qarab turlari
-Aniq xotira
-Ma'lum bo'lgan xotira
Tarkibiga ko'ra xotira turlari
-Avtobiyografik yoki epizodik xotira
-Memantik xotira
-Instrumental yoki protsessual xotira
-Topografik xotira
Tasodifiy xotira yoki priming
Xotira turlari vaqtinchalik manzilga muvofiq
-Retrospektiv
Axborotning tan olinishi yoki olinishiga asoslangan xotira turlari
Tanishuv xotirasi
Qutqarish xotirasi
Xotiraning noodatiy turlari
-Eidetik xotira
Juda yaxshi avtobiografik xotiralar
Har biri xotira turi Uning o'ziga xos faoliyati bor, garchi ularning barchasi to'liq yodlash jarayonini amalga oshirish uchun hamkorlik qiladi. Bu murakkab va kodlash, konsolidatsiya, saqlash va qidirishga bo'linadi. Xotiraning maqsadi vaqt o'tishi bilan ma'lumotlarni saqlashdir.
Xotira turlarini o'rgangan mualliflar odatda ularni bir necha mezonlarga ko'ra ajratib turadilar. Masalan, ma'lumot bizning yodimizda qancha vaqt saqlanadi. U erdan eng yaxshi ma'lum bo'lgan ikkita katta xotira guruhlari paydo bo'ladi, ular qisqa muddatli va uzoq muddatli xotiralardir.
Ular, odatda, ularni jarayonlari ongli yoki ongsiz ravishda yoki eslab qolingan ma'lumot turiga qarab tasniflashadi. Bundan tashqari, mualliflar ba'zan har bir xotira turining aniq ma'nosi bo'yicha turlicha fikr yuritadilar. Biroq, eng keng tarqalgan va qabul qilingan ta'riflarni kiritishga harakat qilinadi. Keyinchalik, qaysi jihatlarga ko'ra tasniflangan xotira turlarini aniqlay olasiz. Shuni yodda tutingki, bir nechta toifaga kirishi mumkin bo'lgan xotiralar mavjud. Masalan, o'tmishdagi voqealarni eslash, avvalgi tug'ilgan kuningiz singari, uzoq muddatli xotiraning bir turi, shu bilan birga aniq va avtobiografik.
Xotiraning davomiyligiga qarab turlari
Biz olgan ma'lumotlar miyamizda bir necha soniyadan yillarga qadar saqlanib qolishi mumkin. Hammasi ushbu ma'lumot biz uchun qanchalik muhimligiga yoki uni eslab qolish uchun qilgan harakatlarimizga bog'liq.
Ma'lumotlar bizning qo'limizda saqlanadigan vaqtga va shuning uchun tiklanishi mumkinligiga qarab, xotira quyidagicha bo'lishi mumkin:
- Sensorli xotira
Bu xotiraning eng qisqa turi. Bu rag'batlantiruvchi g'oyib bo'lgandan keyin hissiy ma'lumot haqidagi tasavvurlarni saqlab qolish qobiliyatidan iborat.
Ko'pgina ma'lumotlar bizni doimo bombardimon qilmoqda. Ular eshitish, ko'rish, hidlash, ta'm yoki teginish ma'lumotlari bo'lishi mumkin. Bizning tanamiz bir vaqtning o'zida barcha ogohlantirishlarga qodir emas, chunki energiya cheklangan, shuning uchun u filtrlaydi. Shunday qilib, ba'zi ma'lumotlarni e'tiborsiz qoldiradi va boshqalarini aniqlaydi. Ikkinchisi - bu sensorli xotiraning bir qismi.
Vizual stimullarning sezgir xotirasi ko'pincha ikonik xotira deb ataladi. Agar ular eshitish stimullari bo'lsa, bu echoik deb nomlanadi; va agar ular taktil bo'lsa, haptik.
Ushbu turdagi xotira ongli e'tiborni talab qilmaydi, aslida u odatda beixtiyor bo'ladi. Bu elementni sezgandan so'ng, taxminan 200-500 millisekundalarda juda tez pasayishi bilan ajralib turadi. Echoik yoki eshitish sezgir xotirasi biroz ko'proq davom etishi mumkin bo'lsa-da, ko'pi bilan 3 yoki 4 soniya.
Ushbu xotiraning davomiyligi shunchalik qisqaki, u odatda idrok etish jarayonining bir qismi hisoblanadi, garchi bu tarkibni qisqa muddatli xotirada saqlash uchun muhim qadam bo'lsa ham.
Sensorli xotiradan ma'lumot qisqa muddatli xotiraga o'tishi uchun diqqat jarayoni sodir bo'lishi kerak. Ya'ni, boshqalarni e'tiborsizqoldirib, ixtiyoriy ravishda bitta stimulga e'tiborni jamlash.
-Qisqa muddatli xotira va ishchi xotira
Qisqa muddatli xotira ishlov berilayotgan ma'lumotlarni vaqtincha tiklash orqali ishlaydi. Uning hajmi cheklangan va bir necha soniyadan bir daqiqagacha. Ushbu turdagi xotira biz o'qiyotgan matn nima ekanligini tushunishga yordam beradi, chunki gapni o'qiyotganda avvalgisini eslaymiz.
Qisqa muddatli xotiraga sig'inadigan elementlarning chegarasi taxminan 4 yoki 5 ga teng bo'lib tuyuladi. Ammo, bu imkoniyatni o'qitish yoki "chunking" texnikasi yordamida oshirish mumkin. Ushbu texnik elementlarni guruhlashdan iborat. Masalan, agar biz telefon raqamini bilmoqchi bo'lsak, uni yaxshiroq eslab qolish uchun raqamlarni uchdan uchga guruhlashimiz mumkin.
Boshqa tomondan, agar biz uni saqlab qolish uchun ongli ravishda harakat qilmasak, ma'lumot uzoqroq saqlanib qolmaydi (ya'ni uzoq muddatli xotira). Ma'lumotlar qisqa muddatli va uzoq muddatli omborga o'tishi uchun ular takrorlanishi va / yoki biz bilgan boshqa ma'lumotlar bilan bog'liqligini yoki ma'nosini topishi kerak. Xuddi biz ularni eslash uchun g'ayratli va manfaatdor bo'lishimiz kerak.
Ishlaydigan xotiraga kelsak, ushbu atama va qisqa muddatli xotirani bir-birining o'rnida ishlatadigan mualliflar mavjud, boshqalari esa yo'q. Ba'zilar, operativ xotira deb ham ataladigan ishchi xotira qisqa muddatli xotirani o'z ichiga oladi, ammo boshqa qo'shimcha funktsiyalarga ega deb ta'kidlaydilar.
Masalan, ish xotirasi nafaqat mavjud bo'lgan ma'lumotlarni yodda saqlashga imkon beradi, balki ushbu ma'lumotlarning manipulyatsiyasini yuqori bilim jarayonlariga (til va fikrlash kabi) aralashishga imkon beradi.
Ishchi xotira, shuningdek, rejalashtirish,qaror qabul qilish, aks ettirish, taqiqlash va h.k.larga imkon beradigan ijro funktsiyalari bilan bog'liq.
-Uzoq muddatli xotira
Uzoq muddatli xotirada bo'lgan xotiralar umrimizning oxirigacha u erda qolishi mumkin. Vaqt o'tishi bilan u juda oz darajada yomonlashadi va cheksiz ko'p ma'lumotni saqlashi mumkin. Biroq, ushbu ombordagi barcha xotiralar bir xil kuchga ega emas va hammasi harakatsiz bo'lib qolmaydi. Vaqti-vaqti bilan bizning xotiralarimiz ko'rib chiqiladi va kerak bo'lsa "yangilanadi". Shuning uchun biz yodlagan ma'lumotlar qat'iy doimiy yoki ishonchli emas.
Xotiralar uzoq muddatli xotiraga o'tishi uchun konsolidatsiya jarayoni zarur bo'lib, unda miyamizdagi ma'lumotlar murakkab asab mexanizmlari orqali o'rnatiladi
Ko'rinib turibdiki, xotiralarni mustahkamlashning ko'p qismi uxlash vaqtida sodir bo'ladi, shuning uchun va boshqa ko'plab sabablarga ko'ra to'g'ri dam olish juda muhimdir.
Uzoq muddatli xotirada, odatda, yashirin, aniq, epizodik, semantik xotira kabi farqlar mavjud ... biz bundan keyin ko'rib chiqamiz.
Adabiyotlar
Eidetik. (s.f.). 2016 yil 7-noyabrda Vikipediyadan olindi.
Mirror Saavedra Roca, J.M. & Taravillo Folgueras, B. (2012). Psixobiologiya.
Nöropsikologiya. Xotira. CEDE qo'llanmasi: Madrid.
Xotira. (s.f.). 2016 yil 7-noyabrda Vikipediyadan olindi.
Morgado Bernal, I. (2006 yil 19-dekabr). O'quv va xotira psixobiologiyasi (1 qism): Tabiat va tasnif. Percepnet-dan olingan.
Xotira turlari. (s.f.). Inson xotirasidan 2016 yil 7-noyabrda olingan.
Xotira turlari. (s.f.). 2016 yil 7-noyabrda Brain HQ-dan olingan.
Zimmermann, K. (2014 yil 27 fevral). Xotiraning ta'rifi va xotira turlari.
EZGIVA IDROK
Odam sezgilar orqali moddiy borliqdagi barcha predmeti va hodisalari o'z ongida aks ettiradi, tashqi dunyoning predmetlari va voqea hodisalari munosabatini bog'laydi, tashqi kuzatuvchilarning sezgi a'zolari uzluksiz ta'sir etishi tufayli sezgi vujudga keladi. Odamni o'rab turgan olamdagi narsa va hodisalarni turli xil belgi va xususiyatlari sezgilarda aks etadi.Jumladan, ko'rish sezgisi orqali yorug'lik turlarini ranglarni eshitish sezgisi orqali nafas olish natijasida butun bo'shligiga havo zarrachalarini ta'siri, predmetlarning teriga ta'siri natijasida teri sezgilari hosil bo'ladi. Sezgilar o'z mohiyati jihatidan shaxsning barcha bilimlari uchun asosi va manba hisoblanadi Sezgilar tufayligina idrok, xotira,tasavvur, tafakkur va xayol kabi ruhiy jarayonlar hosil bo'ladi. Odamning sezgilari orqali tashqi dunyo voqea hodisalarini bilish quyidagi uch bosqichdan iborat.
1. Tashqi dunyodagi predmetlar va voqea hodisalar sezgi a'zosiga (reseptorga) ta'sir etadi. Bu ta'sir tegishli nervlarni harakatga keltiradi, natijada qo'zg'alish vujudga keladi.Bu qo'zg'alish maxsus nervlar yordamida bosh miyaga yetkaziladi. Bosh miya po'stiningmarkaziy hujayralar tizimida, qo'zg'alish yuz beradi. Ushbu uch bosqichdan iborat bo'lgan sezuvchi nerv apparati mashhur rus fiziologi akademik I.P.Pavlov ta'limotida analizator deb ataladi.
Ya'ni, biror predmet yoki voqea-hodisaning ta'sirini bevosita aks ettiruvchi apparat analizator deyiladi.Analizatorlarning har uchala qismdan birortasi zarar ko'rsa, sezgi vujudga kelmaydi. Demak, sezgi deb, moddiy dunyodagi narsa va hodisalarning sezgi a'zolariga ta'siri natijasida vujudga keladigan va bu narsa yoki hodisalarning ayrim belgilarini aksettiradigan psixik jarayongaaytiladi. Sezgilar tashqi ta'sirotlarining harakteri, yo'nalishi va mazmuni bilan bog'liq holda quyidagi turlariga bo'linadi:
Ko'rish sezgilari.
Eshitish sezgilari.
Hidbilish sezgilari.
Ta'm yoki ma'za sezgilari.
Teri sezgilari.
Muskul va harakat sezgilari.
Organik sezgilar.
Ko'rish sezgisini analizatori ko'zdir.Bu sezgining qo'zg'ovchisi esa yorug'lik hisoblanadi. Ko'rish jarayonining yuzaga kelishi uchun ta'sirlovchi, ya'ni yorug'lik ko'zning to'r pardasidagi retseptorlarga ta'sir etish va ko'rish markaziga borgandagina biz ko'ramiz. Eshitish sezgisini analizatori quloq bo'lib, vazifasi tovushlarni sezishdir. Tovush chiqaruvchi jismdan har tomonga tarqaluvchi to'lqinlari eshitish sezgilarining qo'zg'atuvchisihisoblanadi, ovoz to'lqinlarining tebrangan havo zarralari orqali quloqka kirishi natijasida eshitish sezgisi vujudga keladi. Ichki quloqda joylashgan eshitish nervining uchidagi reseptorlardan tovush to'lqinlari eshitish orqali bosh miya katta yarim sharlari sohalariga borishi natijasida eshitish sezgisi bo'ladi. Hid bilish sezgisining analizatori bug'in bo'lib, bo'rinbo'shlig'ining yuqori qismida joylashgan hid bilish nervning reseptorlari qabul hid bilish nerv orqali bosh miyadagi hid bilish markazga borgandagina hidni sezamiz. Ta'm yoki ma'za tilda joylashgan reseptorlar orqali seziladi. Teri sezgilari yerdamida oraginzmga biron narsaning tegishi, harorat va og'riq seziladi.Muskullar, pay va bo'g'inlardagi proprioreseptorlar deb ataladigan uchlarining tana harakati vaqtidagi qo'zg'alishi natijasida muskul harakat sezgilari paydo bo'ladi. Bu sezgilar odamga o'z organizmidagi barcha qismlarning holati va harakatlarini bilishga imkon beradi. Buning natijasida odam gavdasidagi har bir harakatni bilishga imkoni beradi.
Organik sezgilarga ochlikni, chanqashni, ko'ngil aynishini, ortiqcha to'qliginivashu kabilarni sezish kiradi, ya'ni organizmlarining ichki holatini aks ettiradi. Organik sezgilarining sezuvchi nervlari ichki a'zolarining devorlari ham boshqa to'qimalarda joylashgan reseptorlari orqali taa'ssuroti seziladi. Barcha sezgi turlarida adaptasiya hodisasi mavjud bo'lib, organizmning har qanday sharoitda ham tashqi muhitning o'zgarishlariga va taa'ssurotlariga moslashish, ko'nikish imkoniyatlarini beradi. Sezgilar doimo ta'sirning kuchiga bog'liq bo'ladi, shuning uchun sezgilar ma'lum chegara ichida hosil bo'ladi. Sezgilar doimo birbiriga ta'sir etadi va o'zaro munosabatda bo'ladi. Analizatorlarning sezgilari insonning mehnat faoliyati jarayonida shakllanadiva takomillashadi
Ixtiyorsiz diqqat deb tosatdan tasir qilgan biror sabab tufayli bizning hohishimizdan tashkdri hosil boladigan diqqatga aytiladi. Odamning koz ongida paydo boladiganjuda yorkin rangli narsalar, ozining tashki korinishi jixatidan odatdagi narsalardan keskin farq kiluvchi predmetlar, tosatdan paydo bolgan qattik, tovush, biror narsaning keskin harakati va shu kabilar ixtiyorsiz diqqatni yuzaga keltiruvchi sabablar bolishi mumkin. Masalan, xikoya oqish mashguloti paytida tosatdan uchib otgan reaktiv samolyotning kattik; va baxaybat tovushi hammaning diqqatini beixtiyor oziga jalb kiladi.
Ixtiyoriy diqqat deb, oldindan belgilangan qatiy bir maksad asosida va ongli ravishda diqqatimizni malum bir narsa va xodisalarga qaratnshimizga aytiladi. Odamning kopchilik faoliyatlari asosan ixtiyoriy diqqatning ishtiroki bilan amalga oshiriladi. SHuning uchun barcha faoliyat turlarida,yani uqish, oyin va mexnat faoliyatlarida ixtiyoriy diqqatning roli juda kattadir. Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqatga nisbatan uzoq vaqt mobaynida davom etadigan diqqat turi bolib, u zor berishlikni, yani irodaviy kuch sarf kilishlikni talab etadi.
Diqqat xususiyatlari. Odamning diqqati bir qancha xususiyatlarga ega bolib, ulardan asosiylari - diqqatningkuchi va barqarorligi, diqqatning kolami, diqqatning bolinuvchanligi va diqqatning kochuvchanligidan iboratdir.
Diqqatning kuchi va barqarorligiga kura odamlarning diqqatlari ozining kuchi va barqarorligi jixatidan bir-biridan farq kiladi. Ayrim odamlarning diqqati kuchli va barqaror bolsa, boshqa bir odamlarning diqqati kuchsiz va beqaror boladi. Diqqatning kuchi va barqarorligi deb, odam oz diqqatini biror narsa yoki xodisaga uzoq muddat davomida muttasil karatib tura olishiga aytiladi. Diqqatning kuchi va barqarorligi inson xayotida juda katta ahamiyatga ega. Chunki diqqatni malum muddat biror narsaga muttasil, yani uzluksiz tarzda karatibodam ishlay ham olmaydi, oqiy ham olmaydi va xatto uxlay ham olmaydi
SEZGI VA IDROK
Odam sezgilar orqali moddiy borliqdagi barcha predmeti va hodisalari o'z ongida aks ettiradi, tashqi dunyoning predmetlari va voqea hodisalari munosabatini bog'laydi, tashqi kuzatuvchilarning sezgi a'zolari uzluksiz ta'sir etishi tufayli sezgi vujudga keladi. Odamni o'rab turgan olamdagi narsa va hodisalarni turli xil belgi va xususiyatlari sezgilarda aks etadi. Jumladan, ko'rish sezgisi orqali yorug'lik turlarini ranglarni eshitish sezgisi orqali nafas olish natijasida butun bo'shligiga havo zarrachalarini ta'siri, predmetlarning teriga ta'siri natijasida teri sezgilari hosil bo'ladi. Sezgilar o'z mohiyati jihatidan shaxsning barcha bilimlari uchun asosi va manba hisoblanadiSezgilartufayligina idrok, xotira, tasavvur, tafakkur va xayol kabi ruhiy jarayonlar hosil bo'ladi. Odamning sezgilari orqali tashqi dunyo voqea hodisalarini bilish quyidagi uch bosqichdan iborat.
Mavzu: Qobiliyat va uning turlari
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Muxammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti urganch filiali “kompyuter injineringi” fakulteti
|
