1
N.R.BARAKAYEV, N.F.O‟RINOV,
D.X.BAFOYEV
TOKARLIK ISHI
Toshkent - 2022
2
O‟ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‟RTA
MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI
BUXORO MUHANDISLIK-TEXNOLOGIYA INSTITUTI
N.R.BARAKAYEV, N.F.O‟RINOV,
D.X.BAFOYEV
TOKARLIK ISHI
(
60720800
- Mashinasozlik texnologiyasi, mashinasozlik ishlab
chiqarishni jihozlash va avtomatlashtirish bakalavriat ta’lim
yo‘nalishida tahsil olayotgan talabalar uchun o’quv qo’llanma sifatida
tavsiya etilgan)
Toshkent – 2022
3
Taqrizchilar: X.F.Jo‟rayev - Buxoro muhandislik-texnologiya
instituti ―Texnologik jarayonlarni boshqaruv
tizimlari‖ fakulteti dekani, texnika fanlari
doktori, professor
Z.O.Shodiyev - ―TIQXMMI‖ milliy tadqiqotlar
universiteti, Buxoro tabiiy resurslarni boshqarish
instituti ―Umumkasbiy fanlar‖ kafedrasi dotsenti
O‗quv qo‗llanmada kesish jarayoni va keskichlar, tokarlik-vintqirqar stanokning
tuzilishi va ularga xizmat ko‗rsatish, ishlov beriladigan detallarni mahkamlash usullari,
joizlik va o‗tkazishlar, tokarlik stanokida ishlov beriladigan detallar sirtlarining talab
etilgan g‗adir-budurligi va aniqligiga erishish, bazalar va detallarni tokarlik stanoklarga
bazalash to‗g‗risida asosiy ma‘lumotlar keltirilgan. Silindrik va konussimon sirtlarga
ishlov berish, rezba kesish va boshqa jarayonlarga alohida e‘tibor qaratilgan. Shuningdek,
texnologik jarayon va texnik vaqt me‘yori haqida asosiy tushunchalar berilgan hamda
ishlab chiqarishda texnika xavfsizligi qoidalari, yong‗inga qarshi tadbirlar va ularga rioya
qilish shartlari bayon qilingan.
O‗quv qo‗llanma oliy o‗quv yurtlarining mashinasozlik va boshqa texnik ta‘lim
yo‗nalishi talabalari uchun mo‗ljallangan bo‗lib, undan kasb-hunar maktablari
o‗quvchilari va ishlab chiqarish ta‘limi ustalari ham foydalanishlari mumkin
В учебном пособии приведены основные сведения о процессе резания и
резцах, устройстве токарнных станков, способах закрепления обрабатываемых
деталей, допусках и посадках, обработки поверхностей с заданной шероховатости
и точности, о базах и базировании деталей на токарных станках. Особое внимание
уделено обработки цилиндрических и конических поверхностей и отверстий,
нарезанию резьб и другим процессам. А также приведены материалы о
технологическом процессе и технической норме времени, о технике безопасности и
противопожарных мероприятиях на производстве.
Учебное пособие предназначено для студентов машиностроительных и
других технических направлений, может быть также полезна учащимся
профессиональных школ и мастерам производственного обучения.
The textbook provides basic information about the cutting process and cutters, the
device of lathes, methods of fixing the machined parts, tolerances and landings, surface
treatment with a given roughness and accuracy, about the bases and basing of parts on
lathes. Special attention is paid to the processing of cylindrical and conical surfaces and
holes, threading and other processes. Materials on the technological process and the
technical standard of time, on safety and fire-fighting measures at work are also provided.
The textbook is intended for students of mechanical engineering and other
technical fields, it can also be useful for students of vocational schools and masters of
industrial training.
4
KIRISH
Mashinasozlik
sanoati
xalq
xo‗jaligi uchun mehnat qurollari,
shuningdek, iste‘mol buyumlari va mudofaa ahamiyatiga ega bo‗lgan mahsulotlar
ishlab
chiqaruvchi og‗ir
sanoat sohalari
majmuidir.
Mashinasozlik
sanoatiga energetika mashinasozligi, elektrotexnika, stanoksozlik va asbobsozlik,
traktorsozlik va qishloq xo‗jaligi mashinasozligi kabi yirik tarmoqlar kiradi.
Mashinasozlik
sanoati
butun
xalqxo‗jaligini texnika bilan
ta‘minlashda
moddiy asos hisoblanadi. Ijtimoiy mehnat unumdorligi, texnika taraqqiyoti
(progressi), xalqning moddiy farovonligi va mamlakatning mudofaa quvvatini
oshirish mashinasozlik sanoatining taraqqiyot darajasiga bog‗liq. Mashinasozlik
sanoatining asosiy vazifasi xalq xo‗jaligining barcha sohalarini ilm-fan yutuqlari
asosida zamonaviy texnika va texnologiyalar bilan ta‘minlashdir. Shuningdek,
metallga ishlov berish, metall buyumlarini, metall konstruksiyalarini ishlab
chiqarish hamda mashina va asbob-uskunalarni ta‘mirtalab detallarini qayta ishlab
chiqarishni tashkil etadi.
Mashinasozlik sanoati sanoat sifatida XVIII asrda vujudga keldi, dastlab
XIX asrda Buyuk Britaniyada, G‗arbiy Yevropaning ba‘zi mamlakatlarida,
keyinchalik AQShda tez rivojlana boshladi. Rossiyada birinchi mashinasozlik
zavodi XVIII asrda qurilgan.
O‗zbekistonda mashinasozlik sanoati kichik temirchilik korxonalari asosida
qishloq xo‘jaligi uchun ish qurollari, aravalar ishlab chiqarilgan dastlabki
korxonalari XX asr boshlarida vujudga kelgan. Bu davrda metallga ishlov berish
sanoati, asosan, 14 ta kichik tuzatish ustaxonalaridan iborat edi. Ularda, asosan,
to‗qimachilik, yigiruv, paxta tozalash va yog‗ zavodlarini ta‘mirlash ishlari
bajarilgan. Yalpi sanoat mahsuloti umumiy hajmida og‗ir sanoat va metallga ishlov
berish tarmog‗ining hissasi 1,3% ni tashkil etgan. 1920-yildan qishloq xo‗jaligi,
sanoat va transportni rivojlantirish zaruriyatidan kelib chiqqan holda mavjud
ta‘mirlash korxonalari kengaytirildi, yangilari qurila boshlandi. 1927 yil, noyabr
oyida Toshkentda «Boshpaxtasanoat»ning mexanika zavodi ishga tushirildi. 1931
yilda bu zavod negizida paxta tozalash zavodlari uchun asbob-uskunalar ishlab
5
chiqarish va qishloq xo‗laligi texnikasi ta‘miri bilan shug‗ullanadigan
«Qishloqmash» (hozirgi ―Toshkent qishloq xo‗jaligi mashinasozligi zavodi‖
aksiyadorlik
jamiyati)
tashkil
etildi.
Zavodda chigit seyalkalari, borona va
kultivatorlar ishlab chiqarish yo‗lga qo‗yildi.
1941–45 yillardagi urush davrida respublikada 16 ta mashinasozlik zavodi
ishga tushirildi. Sanoatning tarmoq tarkibi o‗zgardi. Urush davrida ishga
tushirilgan mashinasozlik korxonalari front ehtiyojlari uchun qurol–yarog‗, o‗q–
dori va boshqa asbob-uskunalar, detallar ishlab chiqarildi. 1945 yildan
so‘ng paxtachilik va irrigatsiya qurilishi uchun mashinalar ishlab chiqarishi yo;lga
qo‘yildi. To‗qimachilik, kimyo va xalq xo‗jaligining boshqa tarmoqlari uchun
yangi texnika va texnologiyalar jihozlar ishlab chiqarilishi tashkil etildi. Paxta
terish mashinalari, ekskavatorlar, ko‗prikli elektr kranlari, yigirish mashinalarini
ishlab chiqarish o‗zlashtirildi, korxonalarning ixtisoslashuvi va kooperatsiyasi
rivojlandi.
Respublikada mashinasozlik sanoati 15 ta tarmoqqa mansub 100 dan ortiq
yirik korxonalardan iborat. Traktorsozlik va qishloq xo‗jaligi mashinasozligi,
to‗qimachilik
mashinasozligi,
paxta
tozalash
mashinasozligi, elektrotexnika sanoati, yengil va yuk mashinalarini ishlab
chiqarish, aviasozlik hamda mashinasozlik texnikalar sanoatining salmog‗i oshib
bormoqda.
Ayni
paytda respublika iqtisodiyoti
uchun
yangi
bo‗lgan
avtomobilsozlik, radioelektronika kabi sanoat tarmoqlari yanada rivojlantirildi.
Respublikamizda ―Mashinasozlikni, elektrotexnika va aviatsiya sanoatini
rivojlantirish,
mahsulotlarni
standartlashtirish
masalalari
axborot-tahlil
departamenti‖ Vazirlar Mahkamasining 2008 yil 8 avgustdagi 174-son qaroriga
muvofiq tashkil etildi.
Mashinasozlikni, elektrotexnika va aviatsiya sanoatini rivojlantirish,
mahsulotlarni standartlashtirish masalalari axborot-tahlil departamenti to‗g‗risida
Nizomda bandlarida
mashinasozlik korxonalarini rivojlantirish tarmoqni
modernizatsiya qilish va texnik jihatdan jihozlashga, alohida e‘tibor qaratilgan.
Bunda ishlab chiqarish potensialidan to‗liq foydalanish, yangi ish o‗rinlarini
6
tashkil etish maqsadida avtomobilsozlik, qishloq xo‗jaligi mashinasozligi va
boshqa mashinasozlik korxonalarida detallar ishlab chiqarishni mahalliylashtirish
loyihalariga alohida e‘tibor qaratilgan [1].
Metall kesish stanoklari zamonaviy mashinalar, asbob-uskunalar va boshqa
mahsulotlarni ishlab chiqarishning asosini tashkil etadigan jihoz turidir.
Mashinasozlik ishlab chiqarish korxonalarida 95% gacha detallarga metall kesish
stanoklarida ishlov beriladi. Metall kesuvchi stanoklarning soni, ularning texnik
darajasi va holati ma‘lum darajada mamlakatimizning ishlab chiqarish quvvatini
tavsiflaydi.
Mamlakatimiz ishlab chiqarish sohasini yanada rivojlantirish, sifatli va
raqobatbardosh
mahsulot
ishlab
chiqarilishini
ta‘minlash
–
mavjud
texnologiyalarni takomillashtirish va yangi texnologiyalarni joriy qilish, texnologik
mashina va jihozlarni takomillashtirish, yuqori samaradorlikka ega bo‗lgan yangi
avlod texnologik tizimlari va texnikasiga o‗tishni talab qiladi. Buni ta‘minlash
uchun mashinasozlikni rivojlantirishga birinchi darajali e‘tibor qaratilishi kerak.
Metall
kesish
stanoklari
yangi
materiallarga,
tayyorlanmalar
konstruksiyalariga va detallarga ishlov berish; shaxsning texnik va ekologik
xavfsizligini ta‘minlash; bozor sharoitlarida raqobatbardosh mahsulotlarni
tayyorlash talablarni qanoatlantirishi kerak. Metall kesish stanoklari ularning narxi
yuqoriligi tufayli iste‘molchi tomonidan samarali foydalanilishi kerak.
Metallga tokarlik ishlov berish metall kesuvchi maxsus qurilmalar yordami
bilan amalga oshirilib, ular zamonaviy texnologiyalar asosida raqamli dasturiy
boshqarish (RDB) tizimlari bilan jihozlangan.
Metall bo‗yicha tokarlik ishlari tayyorlanmadan ma‘lum qalinlikdagi metall
qatlamini kesish sodir bo‗ladigan jarayonni o‗zida aks etadi. Ushbu jarayon detal
to‗liq tayyor bo‗lguniga qadar davom etadi, ya‘ni bunda metalldan tayyorlangan
mahsulot zaruriy o‗lchamlarga va talab etilgan shaklga ega bo‗ladi. Hozirgi vaqtda
tayyorlanmalarga tokarlik ishlov berish juda dolzarb bo‗lib hisoblanadi, chunki
ishlov berishning ushbu jarayonini har xil turdagi materialdan yasalgan
7
tayyorlanmalar bilan amalga oshirish mumkin. Tokarlik ishlov berishning
imkoniyatlari juda kengdir.
Tokarlik ishlari – metalldan detallarni tayyorlash va ishlab chiqarishning
majburiy tartibli harakatidir. O‗zining mohiyati bo‗yicha metall bilan ishlashning
eng oddiy, ammo shu bilan birga juda ishonchli usulidir. Aynan shuning uchun har
xil materiallar bilan ishlashning boshqa usullari metall bo‗yicha tokarlik ishini
to‗liq almashtira olmadi va tokarli ishi hozirgi kunda dolzarbligicha va
ommabopligicha qolmoqda.
Tokarlik kasbi esa mashinasozlik korxonalarida eng keng tarqalgan ishchi
kasblaridan biri bo‗lib hisoblanadi. Bu kasbni egallash uchun belgilangan razryad
doirasidagi tokarlik ishlari murakkabligi bo‗yicha har xil ishlarni sifatli va unumli
bajara olishi; tokarlik stanoklarining tuzilishi, ishlatish qoidalari, moslamalar,
kesuvchi va o‗lchov asboblarining vazifasi va tuzilishini, ishlov beriladigan va
asbobsozlik materiallarining xossalarini; texnologik jarayonlarni tuzish qoidasini
va kesishning maqbul tartibotlarini tanlashni, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash
va avtomatlashtirish asoslarini; texnika xavfsizligi va yong‗inga qarshi tadbirlar
bo‗yicha qoidalarni yaxshi bilish kerak.
Ushbu o‗quv qo‗llanmaning tarkibi tokarlarni universal ishlar uchun nazariy
va amaliy tayyorlashga mo‗ljallangan bo‗lib, undan talabalar, yosh ishchilar ishlab
chiqarishda malakalarini oshirishlari uchun foydalanishlari mumkin.
8
| 