Tadqiqot metodologiyasi
Maqolada oliy ta’lim muassasalarida ta’lim sifatini baholash tizimi
muhokama qilinadi. Uning asosiy tarkibiy omillari va qismlari tavsiflanadi.
O‘zbekistonda oliy ta’lim muassasalarini reytingini aniqlash mezonlari tahlili
qilindi va rivojlangan davlatlar mezonlari bilan solishtirildi. Oliy ta’lim sifatini
baholash bo‘yicha yondashuvlar o‘rganildi.
Tahlillar va natijalar
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 5 iyundagi “Oliy ta’lim
muassasalarida ta’lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga
oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarda faol ishtirokini ta’minlash bo‘yicha
qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-3775-sonli qarori mamlakatimizdagi
oliy ta’lim muassasalari oldiga ta’lim tizimini tubdan isloh qilish vazifasini qo‘ydi.
Qaror mohiyati O‘zbekistondagi oliy ta’lim muassasalarida ta’limni zamon
talablari bo‘yicha tashkil qilish hamda iqtisodiyot tarmoqlariga talab asosida
kadrlar tayyorlashni maqsad qilib qo‘ydi.
Oliy ta’limda ta’lim sifati o‘zi nima?
Oliy ta’lim sifati nafaqat O‘zbekiston, balki, rivojlangan mamlakatlarda o‘ttiz
yildan ortiq vaqt davomida juda faol davom ettirib kelanayotgan eng dolzarb
muammolardan biridir. Sifat ta’lim sohasining ijtimoiy ahamiyatini belgilovchi
asosiy parametrdir. Ta’limning iqtisodiy, ijtimoiy, kognitiv va madaniy jihatlarini
o‘z ichiga olgan sifat tushunchasi ta’lim faoliyati natijalarining ajralmas
xarakteristikasi sifatida qabul qilinish mumkin. Barcha asosiy funksiya va faoliyat
sohalarini, jumladan, kadrlar sifati, ta’lim dasturlari, talabalarga ta’lim berish, oliy
ta’lim muassasalarining infratuzilmasi kabilarni qamrab oladi.
Xorijiy olimlarning fikriga ko‘ra [1] oliy ta’limda sifat quyidagi omillar
uyg‘unligidadir:
1) maxsus jarayon, talalabalarning bitiruvda ijobiy natijalarga erishishlari.
2) ta’lim jarayoni doirasidagi takomillashtirish jarayoni
3) maqsadlarga muvofiqligi, ya’ni, iste’molchining so‘rovlari, talablari va
umidlarini bajarish.
4) investitsiyalar natijasi;
5) talabalar uchun imkoniyatlar yaratish va yangi bilimlarni rivojlantirishdagi
o‘zgarishlarni bildiruvchi transformatsiyalar.
Shundan qilib, juda ko‘plab mamlakatlar oliy ta’lim sifatini oshirish bilan
jadal shug‘ullanib kelmoqdalar va bunday mamlakatlar soni doimiy ravishda ortib
bormoqda.
Ta’lim sifatini oshirishni o‘z oldigan maqsad qilib qo‘ygan davlatlarda oliy
ta’lim sifatiga yuqori talablar qo‘yiladi. Chunki u kasbiy ta’lim tuzilmasida alohida
o‘rin tutadi. Oliy ta’lim butun ta’lim va fan tizimini takror ishlab chiqarish
mexanizmi hisoblanadi. SHuning uchun oliy ta’limning yangi sifatini
shakllantirish tendensiyasi barcha uzluksiz ta’lim tizimidagi o‘zgarishlar
jarayonlaridan ustun bo‘lishi kerak.
Oliy ta’lim tizimi doirasida ushbu sohaga bevosita va bilvosita aloqador
bo‘lgan turli ijtimoiy guruhlar uning sifatini baholash muammosiga duch
kelmoqdalar: oliy ta’lim muassasalari reytingini yaratish va ularni aniqlashdan
manfaatdor boshqaruv organlari (vazirliklar, idoralar va boshqalar); oliy ta’lim
muassasalari ma’muriyati bir tomondan yuqori organlarga hisobot bersa, ikkinchi
tomondan, o‘z ta’lim muassasasining nufuzi oshishidan manfaatdor; muayyan oliy
o‘quv yurti talabalari, abiturientlar va ularning ota-onalariga ega bo‘lishni istagan
ta’lim sifati haqida aniq ma’lumotlar berish; va nihoyat, bizning butun jamiyatimiz
ta’lim sifatini oshirishdan manfaatdor -ssivilizatsiyaning asosiy oqimida
rivojlanish yuqori sifatli ta’lim doirasidan tashqarida mumkin bo‘lishi emas.
Yuqorida ta’kidlab o‘tilgan oliy ta’lim muassasalari reytingini yaratish
masalasi mamlakatimizda ham yangilik emas. Davlatimiz rahbari tashabbuslari
bilan dunyoning eng kuchli oliygohlari mingtalik ro‘yxatiga kiritish maqsadida
oliy ta’lim muassasalarining reytinglarini aniqlab borish tizimi bir necha yildan
beri amalga oshirib kelinmoqda. Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 7 iyundagi 467-
sonli qarori bilan tasdiqlangan “Oliy ta’lim muassasalari reytingini aniqlash tartibi
to‘g‘risida”gi Nizomning [3] 2-ilovasi bilan tasdiqlangan Oliy ta’lim muassasalari
reytingini aniqlash Mezonlari tahlilida ayrim indikatorlarga nisbatan ballarning
taqsimlanishida nomutanosibliklar mavjudligi ko‘zga tashlanadi. Jumladan,
Mezonning professor-o‘qituvchilarning ilmiy faoliyatini baholashga qaratilgan
birinchi bo‘limida respublika ilmiy jurnallaridagi ilmiy maqolalarga ham, chop
etilgan monografiyalarga ham bir xilda 2 balldan berilgan. Zero, ilmiy maqola
hamda monografiyalarning tarkibiy va ilmiy jihatlardan orasida katta farq mavjud.
Bundan tashqari, ixtiro, foydali modelь, sanoat namunalari va seleksiya yutuqlari
uchun olingan patentlar (tegishli tashkilotlar tomonidan tasdiqlangan hujjatlar
asosida) uchun atiga 1 ball berilgan bo‘lib, ushbu patentni olish jarayoni kamida 3
yildan 5 yilgacha bo‘lgan oraliqni tashkil etishi va uning mazmuni berilayotgan
ballarga
nisbatan
nomutanosib.
Keyingi
bandda
ko‘rsatilgan
axborot-
kommunikatsiya texnologiyalariga oid dasturlar va elektron ma’lumotlar bazalari
uchun olingan guvohnomalar, mualliflik huquqi bilan himoya qilinadigan turli
materiallar uchun ajratilgan ball ham 1 ga teng. Vaholanki, qiymat jihatidan bu
ixtiro, foydali modelь, sanoat namunalari va seleksiya yutuqlari uchun olingan
patentlar bilan tenglab qo‘yilgangi ajablanarli.
Solishtirish uchun shuni ta’kidlash mumkinki, Rossiya oliy ta’lim
muassasalari reytingini aniqlashda ta’lim sifati, ish beruvchilar tomonidan
bitiruvchilarga bo‘lgan talab va ilmiy faoliyat asosiy mezon sifatida qabul qilingan.
Demak, reyting uchun birinchi o‘rinda ta’lim sifati muhim rol o‘ynaydi.
Aynan Rossiya oliy ta’lim muassasalarida sifatli ta’lim olish shartlarini
baholash uchun tahlilchilar to‘rt guruhga bo‘lingan 16 mezonni tanladilar: o‘qitish
darajasi, xalqaro integratsiya, resurslar mavjudligi va abiturientlar orasida
universitetga bo‘lgan talab. [4]
O‘qitish darajasi har 100 o‘quvchiga nechta o‘qituvchi to‘g‘ri kelishi va
o‘qituvchilarning necha foizi davlat Fanlar akademiyalariga a’zo ekanligi asosida
baholandi. Shuningdek, ushbu ko‘rsatkichga universitet talabalarining xalqaro
olimpiadalardagi g‘alabalari soni va fanlarni o‘qitish darajasi ta’sir ko‘rsatadi.
Xalqaro integratsiya bo‘yicha eng yuqori ballni kunduzgi ta’lim bo‘yicha chet
ellik talabalar ulushi eng ko‘p bo‘lgan universitetlar, shuningdek, kamida bir
semestrni xorijda amaliyot o‘tagan va o‘qishni tamomlagandan so‘ng ikkita diplom
olgan talabalar oldi.
Universitetning resurslar bilan ta’minlanganligi moliyaviy etarlilik,
universitetga odamlar va kompaniyalar tomonidan bepul moddiy yordam
ko‘rsatish hajmi va ekspert xulosasidan iborat.
Abiturientlar o‘rtasidagi talab o‘rtacha o‘qish to‘lovi, olimpiadalar ulushi va
byudjet va kontraktga kirish uchun o‘rtacha ball asosida hisoblab chiqilgan.
Oliy ta’lim sifatini baholash bo‘yicha yondashuvlar juda ham ko‘p va
ko‘rsatkichlar takomillashib boraveradi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, garchi
ekspertlar baholash tartib-qoidalari nomukammalligini bilishsa ham sifat
baholangan va baholanaveradi. Bu ajablanarli holat emas. Amerikalik R.Millerning
“Amerika Qo‘shma Shtatlarida oliy ta’lim sifati uchun harakat” nomli maqolasida
keltirgan fikriga ko‘ra, umumiy sifat menejment vaqt o‘tishi bilan mashhur bo‘lgan
ko‘plab boshqaruv strategiyalaridan biri bo‘lib, strategiyalar keladi va ketadi.
Odatda har birining dolzarbligi etti yildan ortiq davom etmaydi. Keyin yangi
g‘oyalar modaga kiradi, chunki istalgan natijaga erishishning boshqa usullarini
izlash mavjud. [2]
Nodavlat oliy ta’lim muassasalarining paydo bo‘lishi, raqobatning kuchayishi
munosabati bilan ta’lim sifati muammosi dolzarb bo‘lib bormoqda. Ta’lim sifatini
baholash mezonlarini ishlab chiqishning dolzarbligi shundan iboratki, uni
zamonaviy sharoitda fanlarga taklif qilingan maxsus ijtimoiy buyurtma sifatida
baholash mumkin.
Bangladesh davlatida ta’lim sifatini ta’minlashning o‘ziga xos bosqichiga
erishildi. Bu mamlakatda notijorat, xususiy universitetlarda akademik va ma’muriy
rahbarlar tomonidan amalga oshirilgan sifat madaniyati tajribasini baholaydi.
Davlat tomonidan belgilangan milliy sifat tizimi joriy etilgan. Har bir Bangladesh
OTMining 2006–2026 yillarga mo‘ljallangan oliy ta’lim strategik rejasida
ko‘rsatilgan talablarga javob berishini va oliy ta’limga bo‘lgan qarashlarini amalga
oshirishini ta’minlash uchun institutsional sifat kafolati bo‘yicha strategiya ishlab
chiqilgan. Oliy ta’lim muassasalari bir vaqtning o‘zida ichki o‘z-o‘zini baholashni
ko‘rib chiqish va monitoringni hamda tashqi sifat kafolatini o‘z ichiga oladi.
Xulosa
Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, oliy ta’lim muassasalarida ta’lim sifatini
ta’minlash va uni oshirish masalasi har bir davlatning ta’lim bo‘yicha olib
borayotgan siyosatiga qanchalik muvofiqligi bilan bir-biridan farqlanadi.
Jumladan, O‘zbekistonda ham ta’lim sifatini ta’minlashning mo‘tadilligiga erishish
qaysidir ma’noda birinchi bosqichda ko‘zlangan maqsad bo‘lsa, keyingi
bosqichlarda ta’lim sifati kafolatini ta’minlash asosiy vazifasi sifatida bo‘lishi
lozim. Shundagina davlat, notijorat hamda xususiy oliy ta’lim muassasalari
o‘rtasida raqobat yuqori tafovut bilan farqlanmaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Егорова Ю.А. Проблема качества высшего образования/ Современные
наукоемкие технологии. – 2008. – № 1 – С. 43-44
2.
Richard I. Miller. The Quality Movements in Higher Education in the
United States // Higher Education in Europe. — 1996. — Vol. XXI. № 2—3.
3.
https://lex.uz/docs/4371479
4.
https://raex-rr.com/education/universities/rating of universities by studying
conditions
| 