I BOB. Paxtani quritish jarayoni boshqariluvchi ob’ekt sifatida
1.1. Paxtani quritish texnikasi bo’yicha ma’lumotlar
Quritish materiali sifatida paxta xarakteristikasi: Paxtaga dastlabki ishlov berish jarayoni, tayyorlov punktiga keltirilgan nam paxtani quritishdan boshlanadi. Paxtani quritish issiqlik bilan uning tarkibiy qismlarini suvsizlantirishdan iborat murakkab jarayon bo’lib, texnologik jarayon va ishlov berish tartibini tanlashda katta masuliyat talab qiladi. Quritishning tug’ri tashkil etilishi uni amalga oshirishga ketgan yoqilg’i sarfining salmog’ini kamaytirish bilan birga, paxtaning saqlanishini, dastlabki ishlov berish jarayonida olingan tola va chigitning miqdori, sifatining yuqori bo’lishini hamda paxta zavodlarni butun texnologik asbob-uskunalarining muvaffaqiyatli ishlashini ta’minlaydi.
Xozirgi vaqtda paxtani quritish uchun baraban tipidagi qurilmalarda amalga oshiriladigan konvektiv usuldan foydalanilmoqda.
Paxta xom ashyosi tola qatlami, chigit va iflos aralashmalari bo’lgan ko’p komponentli materialdir.
Ayrim komponentlar nisbati paxta turiga, uning selektsion naviga, sinfiga, pishib yetilish darajasiga va boshqa sharoitlarga bog’liqdir. Masalan, birinchi navli o’rta tolali «108-F» paxta turining o’rtacha holga keltirilgan ko’rsatkichlari bo’yicha komponentlar nisbati uning mutloq quruq holatida va aralashmalar yo’qligida quyidagi foizni tashkil etadi: tola — 43%, qobiq 20%, magiz - 7%.
Tola juda tez atrof-muxitdan namlikni tortadi bunda haroratning oshishi uning namlik muvozanatining kamayishiga. harorat pasayganda esa namlik muvozanatining oshishiga olib keladi.
Paxta chigitining sorbtsion xususiyatlariga kelganda, uning qobig’ida magiziga nisbatan namlik miqdori, atrof-muhit parametrlaridan qatiy nazar, ko’proqdir. Chigit magizi, unda moy miqdori bo’lishi hisobiga namlikni kamroq singdirish qobiliyatiga ega. Chigitning atrof-muhit bilan issiqlik va namlik almashish intensivligi uning tola qoplami bilan to’xtatib turiladi. Shunday qilib, paxta komponentlarining sorbtsion xususiyatlari uni namlikni yaxshi o’zlashtiradigan material sifatida ajratib turadi, u ko’p jihatdan quritish jarayonida tola va chigitning notekis suvsizlanishi bilan bog’langan. Tadqiqotlarning ma’lumotlari bo’yicha paxtaning muvozanatli holatida uning komponentlari orasidagi namligi quyidagicha taqsimlanadi:
1.1 -jadval
Paxta namligi turlicha bo’lganda uning paxta komponentlarn orasida namlikning taqsimlanishi
-
Kompanentlar
|
Paxta namligi % bo’lganda
|
10
|
15
|
20
|
30
|
Tola
|
6,9
|
10,4
|
13,8
|
20,6
|
Mag’iz
|
8,1
|
14,1
|
20,5
|
34,7
|
Qobiq
|
17,1
|
23,2
|
28,9
|
38,3
|
Paxtani quritish jarayonida uning namligi komponentlari orasida qayta taqsimlanishi ro’y beradi. Shuning uchun tola va chigit namligi muvozanatining o’zgarish xususiyati paxtani quritishda muhim ahamiyatga egadir. Shpindelli mashinalarda terilgan paxta, 10-18% namlikka va dastlabki tozalashsiz 9-17% ifloslikka ega bo’ladi. Bunday namlik va ifloslik ko’rsatkichlari bilan paxtani uzoq muddat saqlab yoki qayta ishlashga yuborib bo’lmaydi.
Paxtani 13-14% dan yuqori namlikda va atrof-muhit temperaturasi 12-14°C dan yuqori bo’lgan vaqtda saqlanganda, uning chigitida issiqlik ajralishiga bog’liq bo’lgan biologik jarayonlar rivojlana boshlaydi va paxta massasi temperaturasi 60-70°C va undan yuqorigacha ortishi mumkin, bu esa tolaning to’qimachilik sifatini butunlay yoki qisman yo’qolishiga va chigitni ekin materiali yoki yog’-moy sanoati uchun xom-ashyo sifatida shikastlanishiga olib keladi. Paxtani yuqori namlikada tozalaganda yoki jinlaganda uskunalar unumdorligi, xas-chup va o’lik chigitlardan tozalash effekti kamayadi. Qayta ishlanayotgan paxtani namligini oshishi bilan tolaning tovar ko’rinishi ham yomonlashadi. Amalda paxtani konditsion va texnologik namliklari farqlanadi.
Konditsion namlik normalari paxtani uzoq muddat ombor va buntlarda saqlash shartidan tuzilgan bo’lsa, texnologik namlik normalari esa paxtani xas-chup aralashmalaridan maksimal tozalashga etishuvchi, jinlashda esa yuqori unumdorlik va tolani iloji boricha kam nuqsonli qilib chiqaruvchi texnologik jarayonni iloji boricha effektiv o’tishi shartidan tuziladi. Paxtaning texnologik namligi tola namligi 6% gacha bo’lganda 1-sort uchun 6-7% bo’lsa, tola namligi 7-8% gacha bo’lganda esa past sortlar uchun 8-9% ni tashkil etadi.
1.1 -rasm. Paxta va uning komponentlarini 27°C dagi nisbiy namlikda muvozanat namligi (a) va =40% va 27°C dagi absorbtsiyasi egri chiziklari (b): 1-shulxa; 2 - chigit; 3- paxta; 4 - chigit yadrosi; 5 - tola.
1.1-a-rasmda paxt va uning komponentlarining muvozanat namligini 27°C temperaturadagi havoning nisbiy namligiga bog’liqligi.
1.1-b-rasmda esa paxta va uning komponetlarining t=27°S va =40% nisbiy namlikdagi absorbtsiyasi jarayonini dinamikasi egri chiziklari ko’rsatilgan.
CHigit sorbtsiyasi 4000 min chegarada davom etsa, tola uchun sorbtsion muvozanat juda tez o’rnatiladi.
Paxtaning asosiy komponentlari, quritish jarayonini dinamikasiga ta’sir qiluvchi turli xil tuzilish va sorbtsion xususiyatlarga ega bo’lgan tola va chigitlardir.
1.2 -rasm. Paxta va uning komponentlarining qurish tezligi egri chiziklari: 1 - tola; 2 - paxta; 3 — chigit.
Paxta va uning komponentlari qurish tezligi egri chizig`i (1.2 -rasm) dan ko’rinib turibdiki, tola (1) chigit (3) dan ancha tezroq qurisa, paxta (2) esa ular orasidagi oraliq holatni egallagan.
1.2-jadval
Kompanentlar
|
Paxta kompanentlarining % lardagi miqdori
|
I-sort
|
IV-sort
|
Tolali material
|
43
|
42
|
Qobiq
|
20
|
23
|
YAdro
|
37
|
35
|
1.2-jadvalda o’rta tolali sortli paxtaning asosiy komponentlari absolyut quruq holatdagi o’rtacha miqdori berilgan.
1.3-rasmda tola (3), chigit qobigi (1) va yadrosi (2) namligini paxta namligi ga bog’liqligi keltirilgan. Issiqlik tashuvchi bilan kontaktga kirishgan holda, tola tezroq quriydi va hatto qisqa vaqtli quritishda ham toladan namlik ketadi, biroq qisqa vaqtli quritishda chigitdagi namlik hatto kamaymaydi ham.
1.3-rasm. Paxta komponentlari namligini paxta namligiga bog’liqlik egri chiziklari
Paxtani quritishda uning komponentlarini qizdirish temperaturasi katta rol o’ynaydi. Quritish parametrlari shunday bo’lishi kerakki, ya’ni ekin uchun chigit temperaturasi 60°C dan, texnik chigit uchun 80°C dan, tola uchun esa 100-105°C dan oshmasligi lozim. Yuqoridagi ko’rsatilgan temperaturadan tolaning qizib ketishi uning mustaxkamligi, uzunligi, egilishga qarshiligi va oqlilik darajasini yomonlashishiga olib keladi. Chigitning qizib ketishi esa uning ekin va texnologik sifatini yo’qotilishiga olib keladi.
Quritish tezligiga issiqlik tashuvchining paxtaga nisbatan tezligi Vi ta’sir ko’rsatadi. TSNIIXprom dagi o’tkazilgan tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, issiqlik tashuvchining tezligi Vu=i, Q-145 m/s bo’lganda paxta qurish tezligi nisbatan intensiv kechadi.
Paxta quritgichlariga quyilgan vazifa, texnologik talablar va ularning klassifikatsiyasi. Paxta quritgichlarining vazifasi. Paxta zavodlari va paxta tayyorlov punktlaridagi paxta quritgichlari, dalalardan qabul qilingan paxtani konditsion namlikkacha quritish uchun va xas-chup ajralish samaradorligini oshirish va yuqori sifatli tola olish uchun paxtani paxta zavodda uzluksiz texnologik jarayonda texnologik namlikkacha quritish uchun xizmat qiladi.
Paxta quritgichlariga qo’yilgan texnologik talablar. Quritgichda issiqlik ta’siri va mexanik organlar ta’siri natijasida paxta tolasi va chigiti shikastlanishi kerak emas. Quritishda tola 100-105°C dan, jin chigiti 55-60°C va texnik chigit esa 65-70°C dan yuqori qizimasligi lozim. Quritish jarayoni uzluksiz bo’lishi, yuqori rostlanadigan namolish va yuqori bir tekisda quritishga ega bo’lishi kerak. Quritgich konstruktsiyasiga quritish va paxtani xas-chup aralashmalaridan tozalash jarayonlarini bilan terilishi ruxsat etilgan. Paxtani quritgichga yuklash va chiqarish mexanizatsiyalashgan, quritish rejimining avvaldan berilgan shartlari saqlanishi avtomatlashgan bo’lishi lozim.
|
