192
bitta rahbarga buysunadi va yuqori tizim bilan faqat u orqali bog’langan bo’ladi.
chiziqli tuzilmaning ijobiy tomonlari uning oddiy, ishonchli, kamharjligidir. Har bir
rahbar butun mehnat jamoasi faoliyati natijalari bo’yicha javobgar. Bu strategik va
joriy qarorlarni qabul qilish huquqi markazlashishiga olib keladi.
Chiziqli tuzilmalarni hal etiluvchi masalalar doirasi keng bo’lmagan, bu
masalalar yechilishi oson bo’lgan hollarda qo’llash maqsadga muvofiqdir. Sof holda
chiziqli boshqaruv juda kam, asosan, brigada, bo’lim, shirkat, kichik korxonalarda
qo’llaniladi.
Chiziqli tuzilmaning asosiy kamchiligi bo’g’inlar koordinatsiyasi puxta
bo’lmaydi. Rahbar universal mutaxassis bo’lishi va unga buysunuvchi barcha
bo’g’inlar faoliyatining hamma tomonini qamrab olishi lozim.
Funksional tuzilma - boshqaruv vazifalarining funksional bo’g’inlar va
rahbarlar o’rtasida taqsimlanishiga asoslanadi. U boshqaruv
murakkablashuvi va
ixtisoslashuv rivojlanishi bilan bog’liq holda vujudga kelgan.
Funksional tuzilmada boshqaruvchi ko’rsatmalar nisbatan malakali bo’ladi,
lekin yakka boshchilik tamoyiliga rioya qilinmaydi. Funksional bo’g’inlar soni
ortishi bilan har bir bo’g’in mustaqil ravishda hal etuvchi masalalar doirasi torayib
boradi. Muammoning mohiyati xar bir bo’g’in o’z masalasini birinchi navbatda xal
qilishdan manfaatdor bo’lishida emas, balki bitta ham bo’g’in bu masalani yetarli
darajada asoslangan holda va to’g’ri hal kila olmasligi, yechimlar maydalashib,
to’liq bo’lmay qolishidadir. Bu boshqaruvni marakkablashtirib, uning
samaradorligini kamaytiradi.
Chiziqli tuzilmani tashkil etish va funksional
tuzilmaning kamchiliklari
qo’shma, biriktirilgan tuzilmalar - chiziqli-shtabli, chiziqli-funksional va boshqa
tuzilmalar vujudga kelishiga sabab bo’ldi.
Chiziqli-shtabli tuzilmada chiziqli tuzilma asos qilib olinadi, lekin
boshqaruvning quyi bo’g’inga ega xar bir bo’g’inida
ayrim muhim muammolar
bo’yicha shtablar tuziladi. Shtablar malakali qarorlar tayyorlaydilar, lekin chiziqli
tuzilma rahbari tasdiqlab, quyi darajaga yuboradi. U shtab tavsiyalarini
193
koordinatsiya qiladi, muvofiqlashtiradi va natijada boshqaruv sifati yaxshilanadi,
lekin vazifalar miqdori ko’p bo’lsa.
Lekin, vazifalar miqdori ko’p bo’lsa, chiziqli tuzilma rahbari vazifalari xam
ortadi. Shu sababli, amaliyotda boshqa qo’shma tuzilmalar vujudga keldi. Ular
orasida eng keng tarqalgani chiziqli-funksional tuzilmadir.
Chiziqli-funksional tuzilmada, funksional zvenolar quyi turgan bo’linmalarga
o’zlari
buyruq bera oladilar, lekin ular kompetensiyasiga taaluqli bo’lgan aniq
belgilangan savollar bo’yicha. Masalan, rejalashtirish - iqtisodiy bo’limi sex
boshligiga rejalashtirishni rivojlantirish savollari bo’yicha buyruq berishi mumkin,
Zavodning bosh buxgalteri esa sexda hisob va hisobotni yaxshilash bo’yicha va h.k.
Chiziqli funksional tuzilmasining ustunligi uning boshqaruv tamoyillarini buyruq
berishning yagonaligi tamoyili bilan uzviyligidadir. Lekin bu ustunlik tuzilmada
aloqalarning murakkab tiplari mavjud: loyiha bo’yicha boshqarish; matritsali
tuzilma va boshqalar.
Loyiha bo’yicha boshqarish ishlab chiqarish texnologiyasining o’zgarishi
bilan bog’liq qayta qurishlar va yangi texnologiyalar kiritilishi zarur bo’lgan
korxona va tashkilotlarda qo’llaniladi. Bunday qayta qurishni amalga oshirish uchun
faqatgina shu loyihaga javob beruvchi boshqaruv organi tuziladi.
Boshqaruvning
loyiha bo’yicha organi vaqtinchalik tashkilot hisoblanadi. Unga yuklatilgan
vazifalar amalga oshirilgandan so’ng u tugatiladi.
Matritsali tuzilma chiziqli va loyiha bo’yicha boshqaruv tuzilmalarining
birlashtirilishi natijasida ko’riladi. Chiziqli boshqaruv tamoyili saqlanib qolinadi,
loyiha bo’yicha boshqarishga mos ravishda esa mavzularni,
ilmiy izlanishlar
bo’yicha dasturlar, loyihalashtirish texnologik tayyorgarlik eksperimental ishlab
chiqarish mahsulotini tayyorlash, sotish va h.k.lar tashkil qilinadi.
Boshqaruvni tashkil qilishning matritsali tuzilmasida loyiha yoki dastur
rahbarlarining faoliyati erkinligi ta’minlanadi, ular oldiga quyilgan masalalar
maqsadli xal qilinadi. Ishni tashkil qilish bo’yicha rahbarning ma’suliyati
aniqlanadi,
ularning bajarilish muddati, yakuniy natijalar bo’yicha rahbarning
ma’suliyati aniqlanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida boshqaruv apparatini
194
belgilangan darajada qisqartirishga, boshqaruvning xar-xil darajalari va xar bir
zveno chegarasida alohida darajalarning vazifalari va
funksiyalarini aniq ajratish,
xalq xo’jaligi, korxonalar (firmalar) tarmoqlarining xo’jalik mustaqilligini
ta’minlashga imkon beradigan yangi tashkiliy tuzilmalar tuziladi.
