51
3 - m a v z u . S a n o a t t a r m o q l a r i k o r x o n a l a r i n i n g i s h l a b
c h i q a r i s h f o n d l a r i v a i s h l a b c h i q a r i s h q u v v a t i
Darsning maqsadi:
Talabalarda asosiy fondlarning
iqtisodiy mohiyati va
tartibi, ishlab chiqarish vositalari va ularning tavsifi, asosiy fondlar amortizatsiyasi
va ulardan foydalanish ko’rsatkichlari kabilarni asosiy tayanch so’z va iboralar
hamda masalalar, muammoli savollar, krossvord va boshqotirmalar yechish orqali
bilim va ko’nikmasini shakllantirishga ko’maklashishdan iborat.
Asosiy ma’lumotlar
3.1. Asosiy fondlarning iqtisodiy mohiyati va tarkibi
Korxonalarning asosiy belgisi ularning o’zlariga
tegishli mulkning
mavjudligidir. Aynan shu narsa korxonalarning moddiy- texnik imkoniyatlarini
belgilab beradi hamda ularning iqtisodiy erkinligi va kelajagini taminlaydi.
Muayyan mulkdan foydalanmasdan hech bir korxona o’zining xo’jalik
faoliyatini
amalga oshira olmaydi.
Korxonalar egalik qiladigan mulk ko’chmas va ko’chirib bo’ladigan
mulklarga ajraladi. Ko’chmas mulkka yer uchastkalari, yer osti boyliklari, maxsus
suv ob’ektlari va umuman yer bilan bog’liq bo’lgan buzilmas narsalar, shu jumladan
o’rmonlar, ko’p yillik daraxtlar,
inshootlar, binolar kiradi. Ko’chirib bo’ladigan
mulkka ko’chmas mulkka kirmaydigan narsalar hamda pul mablag’lari va qimmatli
qog’ozlar kiradi.
Korxona mulkini aylanma aktivlar va uzoq muddatli aktivlarga ham ajratish
mumkin. Bunda korxona mulkining nafaqat ijtimoiy ko’rinishi balki ishlab chiqarish
jarayonidagi roli, ahamiyati va korxona iqtisodiyotiga tasiri ham hisobga olinadi.
Uzoq muddatli aktivlar yirik va o’rta korxonalar mulkining 65-85% ini tashkil
qiladi. Uning tuzilishi 3.1-chizmada keltirilgan.
Uzoq muddatli aktivlar korxona xo’jalik faoliyatida uzoq muddat mobaynida
qatnashadi. Bu amortizatsiya jarayonining davomiyligi
va aylanma tezligining
52
sekinligi bilan bog’liq. Shuning uchun ular uzoq muddatli yoki sekin aylanadigan
aktivlar yoki immobilizatsiya fondlari deb ataladi.
Korxonalarda uzoq muddatli aktivlarning tuzilishi va tarkibi bir-biridan
jiddiy farq qiladi. Biroq, barcha korxonalar uzoq muddatli aktivlari tarkibida
asosiy
fondlar salmoqli hissani tashkil etadi.
3.1-chizma.
