ishlab chiqarish tannarxini
hosil qiluvchi xarajatlar
158
9 - m a v z u . S a n o a t k o r x o n a l a r i n i n g d a r o m a d i v a
s a m a r a d o r l i g i
Mavzuning maqsadi:
Talabalarda samasadorlik, mahsulot (ish, xizmat)
tannarxini hosil qiluvchi xarajat turlari, foyda, samaradorlik mezonlari, ularni
hisoblash usullari kabilarni asosiy tayanch so’z va iboralar hamda masalalar,
muammoli savollar yechish orqali bilim va ko’nikmasini shakllantirishga
ko’maklashishdan iborat.
9.1. Samaradorlik korxona ishlab chiqarish faoliyatida muhim o’lchov
birligidir
Ishlab chiqarish samaradorligi har bir korxona faoliyatining eng asosiy
vazifasi hisoblanadi. U xo’jalik yuritishning sifat va miqdor ko’rsatkichlarini,
shuningdek, buyumlashgan va jonli mehnat xarajatlari hamda olingan natijalar
o’rtasidagi munosabatni ifodalaydi.
Afsuski, bozor sharoitlarida “samaradorlik” tushunchasi, garchi, daromad
olish, xarajatlarni kamaytirish, mehnat samaradorligining o’sishi, fond qaytimi,
rentabellik va hokazolar samaradorlik tabiatiga mos kelib, bozor iqtisodiyoti
talablariga zid kelmasada, baho, foyda, daromad, xarajat kabi tushunchalarga
qaraganda kam qo’llanilmoqda. Samarali ishlash degani o’z mohiyatiga ko’ra,
mo’ljallangan (rejalashtirilgan) foydani olish, noishlab chiqarish xarajatlari va
yo’qotishlarni kamaytirish, ishlab chiqarish quvvatlari va ishchi kuchidan yaxshiroq
foydalanish, mehnat samaradorligini oshirish, ishlab chiqarilayotgan mahsulotning
sifatini yaxshilashni anglatadi.
“Samara”, “samaradorlik”, “ ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlik” kabi
tushunchalarning orasidagi farqni anglab olish zarur.
Samara – bu, ishlab chiqarilayotgan mahsulot (ish, xizmat), foyda va daromad
hajmini oshirish, mahsulot tannarxini kamaytirish, sifatsiz mahsulot ishlab
chiqarishni kamaytirish yoki umuman, yo’q qilish bilan bog’liq bo’lgan korxona
faoliyatining ijobiy natijalaridir. Bu yutuqlar natural shaklda ishlab chiqarish
samarasini, pul shaklida esa iqtisodiy samarani tavsiflaydi.
159
Samaradorlik, avvalo, korxona faoliyatining sifat jihatlarini tavsiflovchi
tushunchadir. U “samara” toifasidan kelib chiqadi hamda unga qaraganda murakkab
va kompleks tavsifga ega.
Samaradorlik chora sifatida ko’plab texnik, iqtisodiy, loyiha va xo’jalik
qarorlarini avvaldan belgilab beradi. Korxona o’zining xo’jalik, ilmiy-texnik va
investitsion siyosatini belgilashda samaradorlikdan kelib chiqadi.
Iqtisodiy samaradorlik samaradorlikka qaraganda bir muncha tor ma’noni
anglatadi. U qabul qilinayotgan qarorlarning xo’jalik yuritishda maqsadga
muvofiqligini tavsiflaydi hamda barcha hollarda samaraning unga erishish uchun
ketgan xarajatlar(ishlab chiqarish resurslari)ga nisbati sifatida aniqlanadi. Xarajatlar
qanchalik kam bo’lsa (mahsulot sifatiga ta’sir qilmagan holda), samara shunchalik
ortadi, demak, iqtisodiy samaradorlik ham ortadi.
Ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlik ishlab chiqarish samaradorligini mehnat
sharoitlarini, uning ijodkorlik mazmunini boyitish, aqliy va jismoniy mehnat
o’rtasidagi farqni yo’qotishni inobatga olgan holda tavsiflaydi. Ijtimoiy- iqtisodiy
samaradorlik bir vaqtning o’zida, ishlab chiqarish samaradorligini kuchaytirish,
korxonaning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi, shaxsning har tomonlama rivojlanishi
va uning barcha qobiliyatlaridan foydalanishning sabab va natijasi hisoblanadi.
Bevosita ijtimoiy samara, xodimlarning bilim va malakasi, tajriba va madaniyatining
o’sishi, aholi sog’lig’ining yaxshilanishi va umr ko’rishining uzayishida aks
ettiriladi.
Ishlab chiqarish samaradorligi ijtimoiy samaradorlikka nisbatan birlamchi
hisoblanadi: iqtisodiy yutuqlar korxonaning ijtimoiy muammolarini hal qilishga
yordamlashadi. Masalan, foydaning o’sishi, jamg’armalarning ortishi korxonaga
ijtimoiy vazifalar doirasini kengaytirish va ularni hal qilish imkonini beradi.
Biroq samaradorlik va uning asosiy ko’rsatkichi - foyda (daromad) o’z-
o’zidan, avtomatik ravishda yuzaga kelmaydi. Turli korxonalarda samaradorlikka
erishish uchun mavjud ishlab chiqarish quvvatlari va boshqa xususiyatlardan kelib
chiqqan holda, turli vosita va yo’llardan foydalaniladi. Bunda vaqt omili, ya’ni
samaradorlikka qisqa yoki uzoq muddatlarda erishishni mo’ljallash, asosiy rollardan
160
birini o’ynaydi. Masalan, korxona olayotgan foydasini qisqa vaqt mobaynida
mahsulot sifatini yaxshilashni mablag’ bilan ta’minlash, ishlab chiqarishni qayta
qurollantirish va modernizatsiya qilish, xodimlar malakasini oshirishga
ajratilayotgan mablag’larni kamaytirish yo’li bilan ko’paytirishi mumkin. Uzoq
muddatli rejalarda esa bu, foydaning kamayishiga va hattoki korxonaning bozordagi
o’rnini yo’qotishi natijasida bankrotga uchrashiga olib kelishi mumkin.
Xorijiy firma va korxonalar o’z faoliyatlarida samaradorlikka erishish uchun
ishlab chiqarish texnika va texnologiyalariga e’tiborni kuchaytirishdan tashqari,
mahsulot sifatini oshirish va uni reklama qilishga alohida e’tibor qaratmoqdalar.
Masalan, Yaponiyaning “Omron” firmasi o’ziga “Barchaning yaxshi hayoti, yaxshi
dunyo uchun” degan iborani shior qilib olgan. Amerikaning “Katerpiller”
kompaniyasining shiori “Dunyoning har bir burchagida 48 soat xizmat ko’rsatish”
bo’lsa, “Reebook” firmasi “Yaxshi bahodagi narx” iborasini shior qilib olgan.
Bunday misollardan yana bir nechtasini keltirib o’tish mumkin.
Yuqorida aytilganlardan kelib chiqadiki, samara va samaradorlik qotib qolgan
kategoriyalar qatoriga kirmaydi hamda faqatgina pul ko’rinishida o’lchanmaydi.
Samaradorlik va sifatli mehnat tufayli korxona birinchidan, o’zining iqtisodiy
barqarorligi va bozordagi raqobatchilikka bardosh berishini ta’minlaydi,
ikkinchidan, o’z imidjini yaxshilaydi va hamkorlar bilan aloqalarini
mustahkamlaydi, uchinchidan, xodimlarning iqtisodiy va ijtimoiy ahvolini
yaxshilaydi. Demak, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish yo’llarini qidirish,
xarajat va natijalarni to’g’ri solishtirish, mulkchilik shakli, qaysi tarmoqqa
tegishliligi, hududiy joylashishi va faoliyat turidan qat’i nazar, har bir korxona uchun
muhim vazifa hisoblanadi.
| 