163
- umumxo’jalik faoliyatidan olingan foyda - bu asosiy faolyatdan olingan
foyda summasi plyus moliyaviy faoliyatdan ko’rilgan daromadlar va minus
xarajatlar ko’rinishida bo’ladi:
UF=AFF+MD-MХ,
bunda: UF - umumxo’jalik
faoliyatdan olingan foyda; MD - moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar; MХ -
moliyaviy faoliyat xarajatlari;
- soliq to’langungacha olingan foyda - bu umumxo’jalik faoliyatidan olingan
foyda plyus favqulodda (ko’zda tutilmagan) vaziyatlardan ko’rilgan foyda va minus
zarar ko’rinishida bo’ladi:
SТF= UF+FF-FZ,
bunda: SТF - soliq to’langungacha
olingan foyda; FF - favqulodda
vaziyatlardan olingan foyda; FZ - favqulodda
vaziyatlardan ko’rilgan zarar
- yilning sof foydasi - bu soliq to’langandan keyin korxona ixtiyorida
qoladigan foyda. U soliq to’langungacha olingan foydadan foyda (daromad) dan
to’lanadigan soliqni va qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa soliqlar va
to’lovlarni chiqarib tashlagan holda aniqlanadi:
SF=SТF-DS-BS,
bunda:
SF - sof foyda; DS - foyda (daromad)dan
to’lanadigan soliq; BS - boshqa soliqlar va to’lovlar
Demak, foyda korxona xo’jalik faoliyatidan olingan daromadlarning
xarajatlardan ortiq bo’lganligidan, ya’ni ijobiy moliyaviy natijaga erishilganidan
darak beradi. Uning miqdori, asosan, ikkita ko’rsatkichga - mahsulot narxi va uni
ishlab chiqarish xarajatlariga bog’liq.
Erkin raqobat sharoitida mahsulotga narx uni ishlab chiqaruvchi yoki uni
xarid qiluvchining hohishiga qarab past yuqori qo’yilmaydi. Mahsulot narxi erkin
bozorning narxlashtirish qonuniyatlari ta’siri ostida, avtomatik ravishda belgilanadi.
Korxonaning ishlab chiqarish faoliyatidan oladigan foydaning miqdori ichki
va tashqi omillardan bog’liq. Ichki omillarga yangi texnika va texnologiyalarni joriy
etish, xo’jalik
yuritish darajasi, rahbariyat va menejerlarning bilimdonligi
(omilkorligi), mahsulotning raqobatbardoshligi, ishlab chiqarishni va mehnatni
tashkil etish darajasi kiradi. Korxona faoliyatiga bog’liq bo’lmagan tashqi omillarga
bozor konyunkturasi, ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan
moddiy-texnik
resurslarning narxi, amortizatsiya normalari, soliq solish tizimi va boshqalar.
164
Korxona faoliyatiga ob’ektiv baho berishda, takror ishlab chiqarish
jarayonlarining ayrim bosqichlarida xarajatlar bilan natijalarni qiyoslashda ma’lum
bir iqtisodiy ko’rsatkichlardan foydalanish zarur bo’ladi. Ular qatoriga rentabellik
ko’rsatkichi ham kiradi.
Rentabellik
- korxonalar tijorat hisobi faoliyatining
iqtisodiy samaradorligi
ko’rsatkichlaridan biridir. Foydalalik ishlab chiqarish faoliyatining ma’lum muddati
(yil, chorak) davomida serdaromadlik (zarar keltirmaslik) xususiyatini anglatadi. U
xo’jalik faoliyatining pirovard natijalarini to’g’ri baholashga va korxonadagi
mavjud resurslardan samarali foydalanishning iqtisodiy manfaatdorligini yo’lga
qo’yishga imkon bradi.
Amaliyotda tadbirkor va investorni qiziqtiradigan rentabellikning quyidagi
ko’rsatkichlari hisoblanadi:
- xo’jalik faoliyatini yuritishga solingan aktivlar rentablligi;
- mahsulotni sotish
rentabelligi;
- o’z kapitali (mablag’i) rentabelligi;
- xarajatlar rentabelligi;
- bir dona aksiya rentabelligi.
Korxona faoliyatini yuritishga solingan aktivlar rentabelligi (A
rent
) - bu sof
foydaning qo’yilgan barcha mablag’lar, ya’ni aktivlarning 1 so’miga to’g’ri
keladigan ulushidir. U sof foydaning (SF) umumiy aktiv (A)ning o’rtacha yillik
summasiga nisbati ko’rinishid aniqlanadi:
