  
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA’LIMI VAZIRLIGI
NAVOIY DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI
PEDAGOGIKA FAKULTETI
5141000-MUSIQIY TA’LIM YO‘NALISHI
4-KURS TALABASI
Ramazonova Go’zal Nazirjanovnaning
Mavzu: “INSON SHAXSINING SHAKLLANISHIDA XOR SAN’ATINING O’RNI” 
Ilmiy rahbar: S.B.Vazir (arab. - yuk koʻtaruvchi) - oʻrta asrlarda Yaqin va Oʻrta Sharq davlatlarida, shu jumladan Oʻrta Osiyo xonliklarida hukumat idorasi yoki kengashi (devon) boshligʻi. V. lar vaziri aʼzam rahbarligida davlatni idora etish vazifalari bilan shugʻullangan. V. Respublika (lot. respublica, res - ish va publicus - ijtimoiy, umumxalq) - davlat boshqaruvi shakli, unda bar cha davlat hokimiyati organlari saylab qoʻyiladi yoki umummilliy vakolatli muassasalar (parlamentlar) tomonidan shakllantiriladi, fuqarolar esa shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega boʻladilar. Saidiy ,s.f.n.dosent v/b.
Navoiy- 2013 yil.
Navoiy davlat pedagogika instituti, Pedagogika fakultetini 5141000 - “Musiqiy ta’lim” yo‘nalishi bo‘yicha 4-kurs talabasi Ramazonova Go’zal Nazirjanovnaning “Xorazm xalfachilik san’atiini maktab jarayonida qo’llash usullari” deb, nomlangan mazkur kurs ishiga
TAQRIZ
“Inson,-yumushlari birla o`tar, qayg’ulidir bu damlar,
ne oldindan qo`ysang maqsad, sabring erishtirar unga albat!.
Umring o`tsa tanhoyu na-kor, na-xotirot ul- qaytari zamon,
- bilgin!, qabring ham unda bekor!!” S.B.Saidiy.
Markaziy Osiyo madaniyatida jumladan; (O’zbekiston, Tojikiston, Turkmaniston, Qozoqiston, Qirg’iziston) xalqlarining serqirrali, ajdodiy musiqa san’ati bir-birovi bilan chambarchas bog’langan holda bizning zamonamizgacha yetib keldi. Musíqa (yunoncha μουσική - ilhom parilari san’ati) - tovush san’atidir; musiqiy asarga nisbatan ham musiqa atamasi qo‘llanishi mumkin. Xalq - bu odamlar jamoasi boʻlib, ularning tili, madaniyati, sanʼati, dini boshqa jihatlarini birgalikda aks ettiradi. Xalq tushunchasi keng boʻlib jihatlari bilan birlashtiriladigan odamlar yigʻindisiga aytiladi. Tojikiston (toj. Тоҷикистон), Tojikiston Respublikasi (tojikcha. Ҷумҳурии Тоҷикистон) - Oʻrta Osiyoning janubi-sharqida joylashgan davlat. Maydoni 143.100 ming km². Aholisi 8,486,300 kishi (2014). Gʻarbiy va shimoli-gʻarbiy tomonidan Oʻzbekiston bilan, shimoliy tomonidan Qirgʻiziston, sharqiy tomonidan Xitoy bilan va janubiy tomonidan Afgʻoniston davlatlari bilan chegaradosh. Turkmaniston (turkmancha. Türkmenistan), Turkmaniston Respublikasi (turkmancha. Türkmenistan Respublikasy) - Oʻrta Osiyoning jan.gʻarbida joylashgan davlat. Maydoni 488,1 ming km². Aholisi 5,113 mln. kishi (2013).
O’zbekistonda qadimgi professional xor san’ati, musiqiy cholg’ular va avloddan-avlodga o’tib, takomillashib, taraqqiy etishi, milliy musiqa cholg’u ijrochilik san’atining nazariy va amaliy muammolari o’ziga jiddiy e’tibor qaratmoqda. Zeroki, ijtimoiy kelib chiqishi, genezisi va madaniy-ma’naviy mohiyati jihatdan sozlar orasida ayniqsa, urma zarbli cholg’ular juda keng va chuqur kontseptual ahamiyat kasb etadi.
O’quvchilar ma’naviyatini yuksaltirishga qaratilgandan musiqiy merosimiz, qadimgi xor san’ati o’zbek milliy cholg’u va an’anaviy xonandalik ijrochiligining tarixiy, nazariy va amaliy masalalari, o’rni va ahamiyati O’zbekistonning qomusiy va zamon olimlarining izlanishlarida keng tadqiq etilgan.
Zamonaviy musiqashunoslikda milliy va mahalliy uslublar muammolarini o’rganish, cholg’ularning tuzilishi, uslubiy, nazariy va amaliy jihatdan yaxlit tadqiq etish mustaqillik mafkurasi va milliy-madaniy qadriyatlarni tiklash masalalari matnida dolzarb ahamiyat kasb etadi. Mustaqillik - davlatning ichki va tashqi ishlarda boshqa davlatlarga qaram boʻlmay faoliyat koʻrsatishi. M. tamoyillariga rioya etish davlatlararo oʻzaro munosabatlarda yetakchi, hukmron qoidadir. Har bir davlatning mustaqilligini tan olish oʻzaro tinchtotuv yashashning prinsiplaridan biridir.
Ramazonova Go’zal Nazirjanovnaning «Inson shaxsining shakllanishida xor san’atining o’rni » mavzusida yozgan bitiruv malakaviy ishi o’z yakunini topgan. Ishning bajarish jarayonida o’z oldiga qo’yilgan maqsadiga erishgan. Ammo ishda ayrim juz’iy xatolar va orfografik qurilmalarni ma’no jihatdan bir xillilikni bildirishi uchun inobatga olmagan xolda mazkur ilmiy ishni ximoyaga tavsiya etish mumkin.
Xullas; ushbu malakaviy ish O’DKMOF tomonidan malakaviy ishlarni tayyorlash va himoya qilish me’yoriy hujjatlariga to’liq javob beradi.
Tinglovchi Ramazonova Go’zal Nazirjanovnaning «Inson shaxsining shakllanishida xor san’atining o’rni » deb, nomlangan mazkur malakaviy ishini himoya qilishga tavsiya etaman.
Taqrizchi: Said Boltazoda Saidiy.Nav DPI dotsenti
San’atshunoslik fanlari nomzodi, kompozitor
O’zbekiston Bastakorlar Uyushmasi a’zosi
Navoiy davlat pedagogika instituti, Pedagogika fakultetini 5141000 - “Musiqiy ta’lim” yo‘nalishi bo‘yicha 4-kurs talabasi Ramazonova Go’zal Nazirjanovnaning “Xorazm xalfachilik san’atiini maktab jarayonida qo’llash usullari” deb, nomlangan mazkur kurs ishiga
TAQRIZ
O’rta asr tarixchilari qalamiga mansub asarlarda keltirilgan ma’lumotlarga qaraganda, Sosoniylar davrida Xisrav II Parviz saroyida "Samoi-Navro’z", "Sozi-Navro’z", "Musiqai-Navro’z", "Nozi-Navro’z", "Navro’zi-Xoro" bazmlari o’tkazilib, bu o’zbek va tojik xalqlarining eng sevimli musiqiy-madaniy an’analaridan biri sifatida e’tiborli bo’lgan. Asar (arab. - iz, qodsiq) - 1) bi-ror narsadan qolgan yoki undan darak beruvchi belgi; nishon, iz; 2) Muhammad (sav) dan qolgan barcha sunnatlar; 3) olim, yozuvchi, rassom, bastakor va boshqa ijodining mahsuli. Sosoniylar - Yaqin va Oʻrta Sharqda mil. 3-7-a.larda hukmronlik qilgan eroniy sulola; kelib chikishlari Porso viloyati (q. Fors)dan boʻlib, Porsoning S. urugʻidan boʻlgan 1shohi Papakning otasi Soson nomi bilan atalgan. Navro’z marosimiy ijro uslublari ham bir-biri bilan chambarchas bog’lanib ketgan bo’lib, qozoqlarda “Nauro’z”, qirg’izlarda “Nooruz” deb nomlangan.Uslub - tilning inson faoliyatining muayyan sohasi bilan bogʻliq vazifalariga koʻra ajratilishi. Kishilar faoliyatning barcha sohalarida aloqa qilish jarayonida tildagi leksik, frazeologik, grammatik va fonetik vositalarni tanlash va ishlatishda birbirlaridan maʼlum darajada farq qiladilar.
Zamonaviy musiqashunoslikda milliy va mahalliy uslublar muammolarini o’rganish, cholg’ularning tuzilishi, uslubiy, nazariy va amaliy jihatdan yaxlit tadqiq etish mustaqillik mafkurasi va milliy-madaniy qadriyatlarni tiklash masalalari matnida dolzarb ahamiyat kasb etadi.
Ramazonova Go’zal Nazirjanovnaning «Inson shaxsining shakllanishida xor san’atining o’rni » deb, nomlangan mazkur ishida o’quvchilar ma’naviyatini yuksaltirishga qaratilgandan musiqiy merosimiz, o’zbek milliy cholg’u va an’anaviy xonandalik ijrochiligining tarixiy, nazariy va amaliy masalalari, o’rni va ahamiyati O’zbekistonning qomusiy va zamon olimlarining izlanishlarida keng tadqiq etilgan.
Xullas; ushbu malakaviy ish O’DKMOF tomonidan malakaviy ishlarni tayyorlash va himoya qilish me’yoriy hujjatlariga to’liq javob beradi.
Tinglovchi Ramazonova Go’zal Nazirjanovnaning «Inson shaxsining shakllanishida xor san’atining o’rni » deb, nomlangan mazkur malakaviy ishini himoya qilishga tavsiya etaman.
Taqrizchi: Doniyor Murtazoyev
Navoiy madaniyat va san’at kolleji
Xor dirjorligi va nazariyaasoslari kafedrasi mudiri
T A V S I F
G.N.Ramazonova
«Inson shaxsining shakllanishida xor san’atining
o’rni» malakaviy ish. – Toshkent.Kollej (ing . college) - 1) Buyuk Britaniya, AQSH va ayrim boshqa mamlakatlarda oliy, oʻrta, yuqori oʻrta oʻquv yurti (ayrim hollarda universitet tarkibida). Dastlab 13-asr boshlarida Buyuk Brita-niyada vujudga kelgan; 2) Fransiya, Shveysariya, Belgiya, shuningdek, Afrika va Osiyoning ilgari fransuz mustamlaka imperiyasi tarkibiga kirgan bir qancha mamlakatlaridagi oʻrta va toʻliqsiz oʻrta oʻquv yurti. Fransiyada dastlabki K. oʻrta asrda universitetlarda paydo boʻldi; 3) Oʻzbekistonda oʻrta maxsus, kasb-hunar oʻquv yurti. OʻzRning 1997 yil avg .da qabul qilingan "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" va "Taʼlim toʻgʻrisida"gi qonuni hamda OʻzR Vazirlar Mahkamasining 1998 yil fevral dagi qaroriga muvofiq, kasb-hunar kolleji sifatida tashkil etilgan. Toshkent - Markaziy Osiyoning eng yirik qadimiy shaharlaridan biri - O‘zbekiston Respublikasining poytaxtidir. Oʻrta Osiyoning yirik sanoat-transport chorraxasi va madaniyat markazlaridan biri. Mamlakatning shimoli-sharqiy qismida, Tyanshan togʻlari etaklarida, 440–480 m teppalikda, Chirchiq daryosi vodiysida joylashgan. :
“Musiqa” kafedrasi
2013 yil. 33 bet.
REJA
KIRISH (Mavzuning dolzarbligi)
NAZARIY QISM
1.O‘ZBEKISTONDA XOR MADANIYATINING SHAKLLANISHI VA RIVOJLANISHI
2. SHAXS TARBIYASIDA MUSIQANING O’RNI
AMALIY QISM
-
Vokal-xor malakalarini shakllantirishda repertuarning roli va xordagi ansambllar
XULOSA
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
MUNDARIJA
KIRISH
Q’adimdan xalq tomoshalari ko’rinishida bo’lib, musiqa va teatr sifatida shakllangan bu san’at doim ijtimoiy hayotga munosabat tusini olgan. Adabiyot (arab. - adab so‘zining ko‘pligi) - 1. Fan va amaliyotning biror sohasidagi yutuqlarni umumlashtiruvchi asarlar majmui (texnikaviy A., qishloq xo‘jaligi A.i, siyosiy A. va boshqalar). 2. San’atning bir turi (badiiy A. deb ham ataladi) Inson turli chegaralarni tuzadi, ammo san’at chegarani bilmaydi: G’arbu Sharqda ham, Shimolu Janubda ham u inson manzaralarini namoyish etaveradi. San’atning mintaqasi ham chegarasizdir1!...
Islom Karimov
Jahon xalqlari madaniyatida qo’shiqchilik va xor san’atining o’ziga xos uslubiy yo’nalishlari, milliy va mahalliy ijrochilik xususiyatlari avloddan-avlodga o’tib, takomillashib, zamon murruvati ila bizgacha yetib kelgan. Inson shaxsining borliq va undagi ruhiyyat olamida shakllanib borishida ayniqsa, xor dastalari, jumladan; havaskorlik, to’garak shakli va o’zga xos professional tizimlari oqimining quvvai- hofizi, har bir davlatning o’z o’rnida cheksiz tarixiyyat xazinasi va yuksak mavq’ei bilan chambar-chas bog’liqdir. Shuningdek, jahon badiiy san’at yo’nalishlaridagi inson tarbiyasi va barkamol shaxsning shakllanib borishida tutgan o’rni beqiyosdir.
Хоrlаrning turlаri: “Хоr-bu vаkаl musiqiy chоlg’u аsbоblаri jo’rligidа yoki jo’rsiz ijrо etuvchi хоnаndаlаr kоllеktivi “Хоr-аtаmаsi yunоnchа so’zidаn оlingаn bo’lib “to’dа”, “yig‘in” mа’nоsini bildirаdi. Yana;
«XOR-bu,(Grek tilidan olingan bo’lib) “Xonandalarning hammunosabatda birlashib kuylashlari”- dir. Bunda; Vokal uslubining bir- birovi bilan uzviy bog’langanlik jarayonida ovozlar turlanishlarga ajratiladi. Bular: maktabgacha va uzluksiz ta’limdagi bolalar xori, ayollar xori, erkaklar xori va aralash xor jamoalaridir. Bilvosita; xor ovozlari uchun yaratilgan janrlar musiqiy asarning bir ovozli, ikki ovozli, uch yo maxsus intonasiyalar qo’shilishida to’rt…..ovozli birlashgan differensialligining partiyasini tashkil etadi va Xormeyster rahbarligida uslubiy konsepsiyasiga bo’y sunadi!.»- S.B.Saidiy
«XOR san’ati– bu, Jahon davlatlarining o’zlik maqomidagi milliylik ramzi, iftihori, shaxs sifatida har bir fuqarosining faxri va g’ururi, ma’naviy ruhiyyatining badiiyligini ifodalovchi oynayu- omilidir!....» S.B.Saidiy
Qadimda u yo bu jarayonlarda, ya’ni fol’klor- (mahalliy) yo milliy-(professional) saroy xor jamoasi, harbiylar xori, havasmandlar xorida alohida e’tibor qaratib kelingan. Xor – nafaqat inson tarbiyasida shaxsni ajdodlar ruhida tarbiyalash vositasida kamolotga yetkazish hatto ramziy hollarda insoniyat hayotini ham saqlab qolganligi va hamdo’stlikni kuchayib borishida ham ruhiy jihatdan o’z taassirotini yetkazib turganligi haqida rivoyatlar mavjud.
Tarix sarchashmalarida rivoyat qilishicha, kunlarning birida “Har ikkala qo’shni davlat kelishmovchiligidan jang maydonini tanlab, qo’shinlarini bir-biroviga qarshi qaratib saf tortib turgan emish. Qarshi (1926 37 yillarda Behbudiy) - Qashqadaryo viloyatidagi shahar (1926 yildan), viloyat markazi (1943 yildan). Qashqadaryo vohasining markazida, Qashqadaryo boʻyida, xalqaro t. yil va avtomobil yoʻllari kesishgan joyda. Maydon - ochiq, meʼmoriy jihatdan tartibga keltirilgan, atrofi bino, inshootlar yoki daraxtlar bilan toʻsilgan keng satq. Toʻrtburchakli, temperaturapetsiyasimon. doirasimon, tuxumsimon (oval) va boshqa shakllarda yopiq yoki ochiq holda boʻladi. Jang boshlanishidan oldin birining otasi yo tog’osi, akasiyu- ukasi, kuyavi va boshqa qarindoshlari bir –biroviga qarshi dushman sifatida qarab turgan paytda, u va bu tomondagi mashhur aka-ukalarning biri shoir va ikkinchisi esa nay ijrochisi bo’lgan ekan. Akasi- ukasiga qarab har ikkala tomon xalqlariga mashhur bo’lgan va gohida xor bo’lib kuylashgan “Inson ul-peshravi hayot yo shayton al- fatxi mamot” deb, nomlangan she’riyatini baland ovozda suxanronlik qilib ukasi tomon ohista-sekin qadam bosib boribti, ularga qarshi turgan ukasi Nay cholg’usini olib, she’riyatga jo’r bo’lgan holda ohista- sekin qadam tashlab akasining yoniga boribti. Uning orqasidan esa qo’shinlar ham bir-biroviga qarab ushbu so’zlarni tong otguncha xor bo’lib kuylashgan va jang masofasidan chiqib bir –birovlariga qo’shilib, chatishib borishibti va shu tariqa ushbu she’riyat ramzlariga aylanib, harbiylar “Madxiya” si yuzaga kelganligi va jang emas, hamdo’stlik bayramlariga aylanib borganligi haqida ma’lumotlar mavjud. Boshqa risolalarda esa, har ikkala tomon ham o’zlarining “madxiya” larini o’qib tugatishi bilanoq, jangga kirishib borganligi va qaysi davlat g’alabaga erishgan bo’lsa, unda “Madhiya” si yanada jozibali va tantanavor tarzda yangragankim, buni uzoq masofadan ham aholi anglab bilganligi haqida maqollar bitilgan.
Masalan, "Ho-zamzam” qo’shig’ini Tojikistonda fol’klor uslublarida aytilishini uchratish mumkin. Bu qo’shiq davrlar o’tib ancha takomillashib, zamonaviy musiqa ijrochiligida o’z o’rniga ega bo’lgan. Uning fol’klor uslubiga birmuncha yaqinligi, usul tartiblari Buxoroning «ufar»iga o’xshab ketadi. Biroq, Buxoro an’anaviy ufarining ijro etilish xususiyatini o’zga biror etnik guruh yoki xalqniki bilan solishtirib bo’lmaydi. U faqat Buxoroga xos uslubiy shaklda ekanligi bilan alohida ajralib, sezilib turadi.
R.Abdullaev tadqiqotida, asosan o’zbek, turkman, qozoq, qirg’iz va qoraqalpoq kabi turkiyzabon aholi bilan birga, fors-tojik vakillari ham yondosh yashashi natijasida milliy an’analarning musiqiy-ma’naviy hayotda ko’plab urf-odatlar, bayramona bazmlar, diniy marosimlarning naqadar qo’shilib-chatishib ketganligi haqida qiziqarli fikr-mulohazalar yuritadi
Qadimdan bizga ma’lum cholg’ular tarannumidan tashqari "chapak", "qars" hamda qo’lga angishvona taqib, likopchalarga zarb berib, xor bo’lib kuylash udumlari bizning davrimizgacha yetib kelgan. Masalan, Zardushtiylarning qadimgi Kushon davri san’atiga xos diniy bayram usullari va harbiy xor jamoasining qo’shiqlari, ya’ni "Mozandaron" harbiy qo’shig’I, “Qini Siyovush” (Siyovush qasosi) – marsiyasi yoki qadimgi Buxoro umum- guruh jamoasi an’analaridan "Yazno-Nofarin" qo’shig’i,“Ho-zamzam” usullari hozirgi davrda M. Zardushtiylik, zoroastrizm - miloddan avvalgi 7-6asrlarda vujudga kelgan din. Asoschisi - Zardusht deli. Soʻnggi tadqiqot xulosalariga qaraganda, Oʻrta Osiyo, xususan, Xorazm 3. vatani boʻlgan. Oʻrta Osiyo, Eron, Afgʻoniston, Ozarbayjon hamda Yaqin va Oʻrta Sharqning bir necha mamlakatlarida tarqalgan. Tursunzoda nomidagi Tojikiston xalq konservatoriyasi o’qituvchilarining tashabbuskorligi bilan talabalar va o’qituvchilardan tashkil topgan aralash xor dastasi va turli xil ansambllar dasturidan o’rin olgan1. Ammo Buxoroda bu yo’nalishlar sho’rolar hukmronligi davrida asta-sekin e’tibordan chetga chiqib qolgan. Biroq, turli aholi qatlamlari orasida hanuzgacha shunday ijro uslublarining ayrim tartib-namunalari saqlanib qolgan.
Buyuk Qo’shoniylar davrining 300 ta talabadan iborat “Shoxona” professional Saroy XOR jamoasining repertuari. Repertuar (frans. repertoir, lot. repertorium - roʻyxat, izohlash) - drama teatri, musiqali teatr, estrada konserti yoki ayrim artist tomonidan ijro etiladigan asarlar majmui. R. uslubi va janriga koʻra ham farqlanadi (romantik R., komediya R.i)
Buxoro “Dabiriston” maktabi er.avv.470 yil
Misollar: Ho-zamzam
O’lchov
lar
|
Temp (tezlik) lar m/m
|
Dinamik belgilar
|
Talqin etilishlar
|
1] 6/4
2] 4/4
3] 2/4
|
1] M:m = 60-80
2] M:m = 120
3] M:m = 140
|
f
sF2>f
sf2fff
|
1]Orombaxsh.
2]Quvnoq, jo’shqin,
3]Zavqona raqsbop
|
Usul
lar:
|
|
|
