Mavzu: Mehnat unumdorligi iqtisodiy o'sish omili
sifatida
Guruh: M-108
Bajardi: Axmadxonov A
Tekshirdi:_____________
TAQDIMOT
ANGREN UNIVERSITETI
Fan:
Iqtisod nazariyasi
• Reja:
•
• Ijtimoiy mehnat unumdorligi va yakka tartibdagi mehnat
unumdorligi
• Mehnat unumdorligini aniqlash usullari
• Mehnat unumdorligi va mehnat intensivligi nisbati
• Mehnat unumdorligini oshirish omillari va imkoniyatlari
• Mehnat unumdorligi - xodimlar mehnat faoliyatining iqtisodiy
samaradorligi ko‘rsatkichidir. U ishlab chiqarilgan mahsulot yoki
ko‘rsatilgan xizmatlar miqdorining mehnat xarajatlariga nisbatan,
ya’ni mehnat xarajatlari birligi hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot
bilan belgilanadi. Jamiyatning rivojlanishi va uning barcha a’zolari
farovonligi darajasi mehnat unumdorligi darajasi va uning o‘sishiga
bog‘liqdir. Bundan tashqari, mehnat unumdorligi darajasi ishlab
chiqarish usulini ham, hatto ijtimoiy - siyosiy tuzumning o‘zini ham
belgilab beradi.
• Mehnat unumdorligi ko‘rsatkichi mehnat samaradorligi va
natijadorligining barcha jihatlarini aks ettirmaydi, masalan, u mehnat
sifatini hisobga olmaydi, bundan tashqari, mehnat resurslaridan
oqilona foydalanish zarurligini ifodalamaydi. «Mehnat unumdorligi»
tushunchasiga o‘z ahamiyati jihatidan yaqin, lekin mazmunan
yanada kengroq bo‘lgan tushuncha «mehnat samaradorligi»
tushunchasidir. Mehnat samaradorligi eng kam mehnat xarajatlari
bilan yuqori mehnat natijadorligiga erishish darajasini ifodalaydi.
Mehnat samaradorligi mehnat unumdorligidan farqli o‘laroq faqat
mehnatning miqdor ko‘rsatkichlarini emas, shu bilan birga sifat
natijalarini ham ifodalaydi. Mehnat samaradorligi ko‘rsatkichining
yana bir muhim ustunligi unda mehnat resurslarini tejashning aks
etishidir.
• Mehnat unumdorligini hisoblashda quyidagilarni ta’minlash imkonini beradigan uslubiyot ideal hisoblanishi
mumkin:
• korxona ishning ijtimoiy qadriyatlar bilan bog‘liqligi;
• xodimga rag‘batlantiruvchi ta’sir ko‘rsatish:
• mehnat unumdorligining umumiy va xususiy ko‘rsatkichlari bir o‘lchov bilan o‘lchanishi mumkinligi;
• mehnat miqdori bilan sifati o‘rtasidagi bog‘liqlik.
•
Har qanday mahsulot, buyum, xizmatda jonli va buyumlashgan mehnat jamlangan bo‘ladi. Bunday jami
mehnat tufayli moddiy boyliklar yaratiladi.
•
Jamiyat ishlab chiqaruvchi kuchlari rivojlanib borgan sari jonli mehnat moddiylashgan mehnatning
tobora ko‘proq massasini qamrab oladi. Natijada jami mehnatda moddiylashgan mehnatning ulushi ko‘payib borgan
sari jonli mehnatning ulushi kamayib boradi. Bu mehnat unumdorligi oshganligining asosiy belgisidir. Ishlab
chiqarishning takomillashib borishi va fan-texnika taraqqiyoti mehnat unumdorligi oshishining asosiy shartlaridir.
Yangi texnologik jarayonlar, materiallar va avtomatlashtirish vositalarining joriy etilishi mehnatni
mexanizatsiyalash darajasining ortishiga olib keladi. Bu ko‘rsatkichni quyidagi formula bilan ifodalash mumkin:
•
Bu erda M
d
- mehnatning mexanizatsiyalash darajasi, %;
•
S
m
- mexanizatsiyalashgan mehnat xodimlari soni;
•
S
u
- xodimlarning umumiy o‘rtacha ro‘yxatdagi soni .
•
Mexanizatsiyalashgan mehnat xodimlari jumlasiga o‘z ishini mashinalar va mexanizmlar yordamida
bajaradigan kishilar kiritiladi.
• Mehnatni mexanizatsiyalash (avtomatlashtirish) darajasining ortishi moddiylashgan mehnat ulushining oshganligi
va jonli mehnat sarflashni ko‘paytirmasdan turib mehnat unumdorligini oshirish imkoniyatlaridan dalolat beradi.
•
Mehnat unumdorligining asosi bo‘lgan mehnatning unumdorlik kuchi mehnat unumdorligining aynan
o‘zi emas: haqiqiy mehnat unumdorligi yana ikkita muhim omilga - jonli mehnatning eng muhim ko‘rsatkichi
bo‘lgan mehnat intensivligiga (jadalligiga) va ish vaqtining nominal fondidan foydalanishga ham bog‘liq.
• Mehnat unumdorligini aniqlash usullari
•
Mehnat unumdorligini o‘lchash darajasi bo‘yicha bir xildagi
mahsulotni ishlab chiqaradigan alohida ish o‘rinlari (brigada, uchastkalar)ni
ko‘rsatib o‘tish mumkin. Bu o‘rinda ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini va
ishlab chiqarish normalarini (dona, tonna, kub yoki kvadrat metr va hokazo)
aniqlashning natural (tabiiy) usulini qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Bu usul
oddiy, qulay va ishonchli bo‘lsada, u faqat bir xil mahsulot ishlab
chiqariladigan ish joylarida qo‘llaniladi, shuning uchun ham amalda undan
kamroq foydalaniladi. Korxonaning birigada va uchastkalarida butunlay bir
xil mahsulot ishlab chiqarilsa, bunday holatdagina natural usul qo‘llanilishi
mumkin:
•
Misol. Agar tsexning 10 ishchisi bir hafta mobaynida 800 ta detal
ishlab chiqargan bo‘lsa, har bir ishchining ishlab chiqargan detali
quyidagicha bo‘ladi:
•
bir haftada - 800 : 10
80 (detal);
•
bir kunda –80 : 5
16 (detal);
•
Natural usulning bir ko‘rinishi shartli-natural usul bo‘lib, bunda ish
hajmi bir xil mahsulotning shartli birligida hisobga olinadi. Masalan, turli
hajmdagi vagonlarga, turli hajmdagi konserva bankalari shartli bankalarga,
turli poyabzallar shartli juftga aylantiriladi. Shartli o‘lchovlarga
aylantirish, odatda, o‘tkazish birliklari koeffitsentlari yordamida amalga
oshiriladi.
• Mehnat unumdorligi va mehnat intensivligi nisbati
•
Mehnat unumdorligi - rivojlanib boruvchi ko‘rsatkichdir. U
ko‘pgina sabablar va omillar ta’sirida doimiy ravishda o‘zgarib turadi.
Ulardan bir xillari mehnat unumdorligi oshishiga yordam bersa,
boshqalari uni pasaytirishga sabab bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari,
mehnat unumdorligi darajasi va o‘sishiga mehnat jarayoni kechadigan
sharoit ham ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shart-sharoitlar qulay bo‘lsa, u
yoki bu omilning ta’sir etishini kuchaytiradi yoki noqulay bo‘lsa, bu
ta’sirni zaiflashtiradi. Masalan, tabiiy-iqlim sharoitlari qishloq
xo‘jaligidagi mehnat natijalariga va uning unumdorligiga jiddiy ravishda
ta’sir ko‘rsatadi. Ishlab chiqarish vositalarining mulkchilik shakllari
bilan bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy shart-sharoitlar, shuningdek, ishlab
chiqarish munosabatlari bilan bog‘liq bo‘lgan shart-sharoitlar boshqa teng
sharoitda ham mehnat unumdorligiga jiddiy ravishda ta’sir ko‘rsatishi
mumkin.
•
Mehnat unumdorligi darajasi va uning dinamikasiga ko‘pgina
omillar ta’sir qiladi. Omillar deb mehnat unumdorligining o‘zgarishiga
ta’sir ko‘rsatadigan harakatlantiruvchi kuchlar yoki sabablarga aytiladi.
Ulardan ayrimlari mehnat unumdorligining ortishiga yordam bersa,
boshqalari unumdorlikning pasayishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Omillarning birinchi guruhiga mehnat vositalarining samarasini ortishi,
mehnat va ishlab chiqarishni tashkil etish va mehnatkashlar ijtimoiy
guruhlari sharoitining yaxshilanishi bilan bog‘liq bo‘lgan barcha tadbirlar
kiradi; ikkinchi guruhi - tabiiy sharoitlarning noqulay ta’sir ko‘rsatishi,
ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishdagi kamchiliklar, ijtimoiy
sharoitdagi salbiy elementlarning ta’sir ko‘rsatishi kiradi.
• Mehnat unumdorligini oshirish omillari va imkoniyatlari
•
Mehnat unumdorligini oshirish zahiralarining bir necha tasniflari
mavjud bo‘lib, ularning hammasi ikkita katta guruhga bo‘linadi: jonli
mehnatdan (ish kuchidan) foydalanishni yaxshilash zahiralari va asosiy va
aylanma fondlardan yanada samaraliroq foydalanish zahiralari. Birinchi
guruhga mehnatni tashkil etish, mehnat sharoitlari, ishlovchilarning mehnat
qilish qobiliyatini oshirish, kadrlar tarkibi va ularni joy-joyiga qo‘yish,
uzluksiz ishlash uchun tashkiliy shart-sharoitlar yaratib berish, shuningdek,
xodimlarning mehnat natijalaridan moddiy va ma’naviy manfaatdorligini
oshirishni ta’minlash bilan bog‘liq masalalar kiritiladi. Ikkinchi guruh
asosiy ishlab chiqarish fondlari (mashinalar, mexanizmlar, apparatlar va
shu kabilar)dan yaxshiroq foydalanishi zahiralarini, shuningdek, xom ashyo,
materiallar, butlovchi buyumlar, yoqilg‘i, energiya va boshqa aylanma
fondlardan yanada tejamli va to‘liq foydalanishni o‘z ichiga oladi.
•
Zahiralar foydalanish imkoniyatlari belgilari bo‘yicha zahira
zahiralariga va nobud bo‘lish (bekorga sarflash) zahiralariga bo‘linadi.
• Zahiralar tushunchasiga ishlab chiqarishda ish vaqtining bekor sarf bo‘lishi
ham kiradi. Bular smena ichida va kun mobaynida bekor turishlar, ishga
kechikib kelish va rejada ko‘zda tutilmagan ishga kelmay qolishlarning
barchasidir; mehnatning ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmagan holda
sarflanishi - mehnat qurollari va mehnat ashyolaridan oqilona
foydalanmaslik hamda belgilangan texnologiya jarayonlarining buzilishi
oqibatida mehnatning rejadagidan tashqari ortiqcha sarflanishidir.
• Xulosalar
• Unumdorlik - muayyan vaqt mobaynida ishlab chiqarilgan mahsulot
| 