Nókis innovaciyaliq institutti «Finans hám finanslıq texnologiyaları» fakulteti ii-kurs 15-topar student Keulimjaev Salamattıń

Download 65,36 Kb.
bet	1/2
Sana	20.12.2023
Hajmi	65,36 Kb.
	#124542

1 2

Bog'liq
Keulimjaev S

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ
JOQARI BILIMLENDIRIW, ILIM HÁM INNOVACIYALAR MINISTRLIGI

NÓKIS INNOVACIYALIQ INSTITUTTI

« Finans hám finanslıq texnologiyaları » fakulteti
II-kurs 15-topar student
Keulimjaev Salamattıń
«Buxgalteriya esabi teoriyasi»
páninen

O’Z BETINSHE JUMISI
Tema: BUXGALTERIYA BALANSI HÁM ONÍŃ DÚZILISI

Tayarlaǵan ________________ S. Keulimjaev

Qabıllaǵan _________________ B.Kamiljanov

TEMA: BUXGALTERIYA BALANSI HÁM ONÍŃ DÚZILISI
Joba:
Kirisiw
1. Buxgalteriya balansı haqqında túsinik
2. Buxgalteriya balansınıń dúzilisi
Juwmaq
Paydalanılǵan ádebiyatlar

Kirisiw
Xojalıq subektlerin basqarıw ushın, bárinen burın, olardaǵı aqshalar haqqındaǵı maǵlıwmatlarǵa ıyelew kerek. Usınıń menen birge olar, aqshalardıń qanday túrlerine iye jáne bul aqshalar qanday dereklerden shólkemleskenligin biliw kerek boladı. Bunday maǵlıwmatlar ulıwmalastırılǵan hodda pul kórsetkishlerinde málim bir sánege beriliwi kerek. Aqshalar quramı hám qanday maqsetlerge mólsherlengenligin úyreniw ushın olardı ekonomikalıq tárepten toparlaw zárúr. Mine sol maǵlıwmatlar buxgalteriya balansı járdeminde alınadı.
Buxgalteriya balansı haqqında túsinik
Buxgalteriya balansı xojalıq qarjların olardıń túrleri hám payda bolıw dárekleri boyınsha arnawlı bir bir dáwir pulda ańlatılıp, ulıwmalastırıp sáwlelendiriw hám ekonomikalıq toparlaw usılı bolıp tabıladı.
Aqshalar túrleri hám olardıń dáreklerin ajıratıp kórsetiw maqsetinde Ózbekstan Respublikası Finans ministrliginiń 2002 jıl 7 fevralda 31-sanlı buyrıǵı menen qabıl etilgen balans eki bólekten ibarat bolǵan keste formasında dúzilgen. Onıń shep tárepinde aqshalar túrleri hám olardıń jaylanıwı keltiriledi hám ol aktiv bólim dep ataladı, passiv bólim dep atalatuǵın ońında aqshalar dárekleri hám olardıń qanday maqsetlerge atalǵanlıǵı kórsetiledi.
«Aktiv» termini latınsha iskerlikli, ámel qılıw, ámeldegi bolıw degen sózlerden kelip shıqqan. Sol sebepli aktiv degende aqshalar qanday ámel qılıp atırǵanlıǵın, islep atirǵanlıǵın kórsetiwshi aqshalar toparlanıwın túsiniw kerek.
Aktivler aldınǵı ámelge asırılǵan mashqalalardi yamasa aldın júz bergen waqıyalar nátiyjesinde kárxanaǵa kelip túsken hám olar keleshekte payda keltiretuǵın ekonomikalıq resurslar bolıp tabıladı. Aktivler úsh qıylı ózgeshelikke ıyelewi kerek:
a) keleshektegi ekonomikalıq paydani ózinde sáwleleniwi, tikkeley hám tikkeley bolmaǵan pul qarjları yamasa olardıń ekvivalentlerin kóbeytiw múmkinshiligi;
b) bul ekonomikalıq paydalardı baqlaw qobliyatini sáwlelengenlik;
v) aldınǵı pitimler yamasa basqa waqıyalardıń nátiyjesi bolıwı.
«Passiv» termininiń túbiri de latınsha aktivsiz, qalıs turıw, túsindiriw sıyaqlı sózlerdiń túbirinen alınǵan. Tariyxtan bul termin daslep tek qarızǵa alınǵan aqshalarǵa salıstırǵanda, yaǵnıy úshinshi shaxslar aldındaǵı minnetlemelerge salıstırǵanda qollanılǵan edi. Bunıń menen múlk iyesi qarızǵa alınǵan aqshalarǵa bolǵan munasábette óz basımshalıqtan ózin tutıwı kerekligi aytıp ótken edi. Keyinirek «passiv» termini dereklerdiń basqa elementlarıne de tarqatılǵan bolıp, tek kárxana minnetlemelerin xarakteristikalap ǵana emes, aqshalar túrlerin qanday maqsetlerge mólsherlengenligin de xarakteristikalaw ushın isletiletuǵın boldı.
Dereklerdiń strukturalıq bólegin minnetlemeler quraydı. Subyekttiń minnetlemeleri bul aldınǵı ámelge asırılǵan operatsiyalardıń nátiyjesi yamasa keleshekte ózinde sáwlelengen ekonomikalıq paydani shıǵıp ketiwi yamasa jańa minnetlemelerdi payda bolıwı menen juwmaqlanadı. Minnetlemelerdi úsh qıylı ózgeshelik ıyelewi kerek:
a) aktivlerdi shıǵıp ketiwi yamasa xizmet kórsetiw jolı menen tólewdi payda etetuǵın ámeldegi turaqlı minnetlemeni ózinde jámlewi;
b) subyekt ushın minnetlemediń orınlanıwı shártligi hám derlik anıqlıǵı ;
v) aldınǵı pitim yamasa waqıyalar nátiyjesi bolıwı.
Onıń aktiv hám passiv balans elementları ekige bolıp kórsetiledi. Aktivde: I bólim. Uzaq múddetli aktivler hám II bólim. Ámeldegi aktivler.
Passivte: I bólim. Óz qarjlarınıń dárekleri hám II bólim. Minnetlemelerge bólinedi.
Balans kórsetkishlerinen tómendegi ekonomikalıq kórsetkishlerdi anıqlap alıw múmkin. Aktivler aylanba hám uzaq múddetli kapitalları jıyındısına teń. Xojalıq jurgiziwshi subyektning óz qarjları aktivlerinen minnetlemelerin ayirganiga teń.
Aktiv hám passivning xar bir elementi aqshalar túri yamasa olardıń dáregi balans statyası dep ataladı. Aktivde, mısalı, tómendegi elementlar keltiriledi: «Tiykarǵı qurallar», «Tamamlanmagan islep shıǵarıw», «Tayın ónim», «Esap -kitap schyoti» hám basqalar ; passivda «Ustav kapitalı (fondı ) », «Esap beriw jılınıń bólistirilmegen paydası, «Bank kreditleri», «Buyım jetkezip beretuǵınlardan qarızlar» hám basqa elementlar.
Buxgalteriya balansınıń ózgesheligi aktiv hám passivlar pullıq juwmaqlarınıń teńliginen ibarat. Bul talap hár qanday kárxana balansı ushın májburiy bolıp tabıladı. Bul talap aktivde de, passivda da aqshalardıń birdey kólemde, tek hár túrlı toparlanishda kórsetiledi, yaǵnıy aktivde - túrleri boyınsha, passivda - dárekleri boyınsha. Balanstıń atı da soǵan tiykarlanǵan, sebebi «balans» sózi teńlik, barabarlıqtı ańlatadı. Sol sebepli de balans aktivi hám passivi «balans» sózi menen belgilenedi.
Balans kárxananıń xojalıq qarjların málim bir sánege xarakteristikalap, onıń ótken dáwirdegi barlıq iskerlik nátiyjesin qanday jaǵdayǵa alıp kelgenligin kórsetedi. Sonday etip, balans kárxana qarjlarınıń túrleri hám olardıń dárekleri haqqındaǵı zárúrli informaciyaǵa iye bolǵan xojalıq júrgiziw subektleri jumısınıń juwmaqları tuwrısındaǵı esabat bolıp tabıladı.
Balans aktivinde usı kárxana ixtiyoridagi aqshalar túri hám olardıń málim dáwirde aylanıwı daǵı jaylanıwı keltiriledi. Mısalı, aktivdiń birinshi statyasında dáslepki bahada berilgen «Nomoddiy aktivlar» kárxana ixtiyoridagi sezilarsiz aktivlerdiń ma`nisin xarakteristikalaydı. Náwbettegi «Amortizatsiya» statyası nomoddiy aktivlerdiń dáslepki ma`nisi qanshaǵa azayǵanın kórsetedi. «Qaldıq baha» statyası nomoddiy aktivlerdiń amortizatsiya summasın ayırıp taslanǵannan keyingi qalǵan ma`nisin sáwlelendiredi.
«Tiykarǵı qurallar» dáslepki baha statyasında kárxana ixtiyoridagi miynet qurallarınıń ma`nisin kórsetedi. Sonıń menen birge, qayta qayta tiklew ma`nisi - tozıw hám tiykarǵı qurallardıń qaldıq ma`nisi hám taǵı basqalardı sáwlelendiredi. «Islep shıǵarıw rezervleri» statyası kárxana ixtiyoridagi «Sheki onim hám materiallar», «Járdemshi materiallar», «Janar may» hám baza daǵı basqa islep shıǵarıw rezervleriniń ma`nisin ulıwma summada sáwlelendiredi. «Tamamlanmagan islep shıǵarıw» statyası kárxananıń hár túrlı sexlarında tayarlanishi ele aqırıǵa shekem jetkezilmagan buyımlarǵa etilgen sarp etiwler summaların sáwlelendiredi. «Tayın ónim»- bul usı kárxanada tayarlanǵan hám satıw ushın mólsherlengen buyımlar bolıp tabıladı. «Kassa» hám «Esap -kitap schyoti» elementlarında arnawlı bir dáwirde kárxana ixtiyoridagi pul qarjlarınıń summası kórsetiledi. «Buyım jetkezip beretuǵınlar hám jalawshılarǵa berilgen avanslao». «Basqa depitoolik qarızlari» hám taǵı basqa elementlarında bolsa basqa xojalıq júrgiziw subyektlarning bul kárxanaǵa odan satıp alınǵan ónim ushın («Qarıydarlar») hám basqa operatsiyalar boyınsha («Basqa depitorlar») qarızları sáwlelendiriledi.
Kórinip turıptı, olda, aktiv elementları júdá anıq bolıp, olardıń mazmunı kóp túsindiriwlerdi talap etpeydi. Passiv elementları bolsa basqasha bolıp tabıladı. Bul elementlardan geyparalarınıń mánisin olardıń qanday maqsetke tayınlanıwına qaray anıqlap alıw mudam da ańsat bo'lavermaydi. Passivdagi hár bir elementtıń mazmunın anıq kóz aldına keltiriw ushın passiv ulıwma neni sáwlelendiriwin jaqsı bilip alıw kerek. Joqarıda aytılǵanı sıyaqlı, passiv aktivde kórsetilgen kárxana qarjlarınıń dáregin sáwlelendiredi.
Passivtiı birinshi statyası ustav kapitalı bolıp tabıladı. Onıń summası kárxananıń jaratılıw waqtında qáliplestirilgen aqshalar muǵdarınan ibarat. Bunda kárxananıń óz qarjlarınıń ulıwma summası kórsetiledi jáne bul derekten berilgen aqshalardıń ózi balans aktiviniń elementlarında anıq gewdelantirilgan boladı.
«Bólistirilmegen payda (qoplanmagan zálel) » statyasında kárxananıń iskerlik kórsetiwi basınan baslap esabat dáwirige shekem bolǵan waqıt ishinde jamg'arilgan payda summasın sáwlelendiredi.
«Uzaq múddetli kreditler» statyasında kárxananıń bankke bolǵan uzaq múddetli qarızı sáwlelendiriledi. Bul elementda kórsetilgen summa kárxana tárepinen alınǵan uzaq múddetli bank kreditini sáwlelendirip, belgilengen dáwirde qaytarılıwı kerek. Usı element kárxana ixtiyorida házirshe bolǵan pul qarjlarınıń muǵdarın kórsetedi, dep oylaw nadurıs boladı, sebebi bank tárepinen kredit kórinisinde beriletuǵın pul qarjları ádetde kárxananıń esap -kitap schyotiga jazıp qóyıladı yamasa buyım jetkezip beretuǵınlardan bolǵan qarızdı úziw ushın ótkeriledi. Sonday eken, bul aqsha balanstıń basqa elementlarında sáwlelendiriledi.
«Kreditorlar» statyasınıń «Buyım jetkezip beretuǵınlar hám jalawshılar» qatarında keltirilgen summa kárxananıń buyım jetkezip beretuǵınlardan satıp -alınǵan hár túrlı materiallıq baylıqları ushın qarızın kórsetedi.
«Miynetke aqsha tólew boyınsha qarızlar» statyasında kárxananıń jumısshılar hám xizmetkerlerine esaplanǵan mıynet haqına tiyisli minnetlemeleri sáwlelendiriledi. Basqasha etip aytqanda, bul element kárxana tárepinen jumısshı hám xizmetkerlerdiń atqarǵan jumısları ushın tolıqnishi kerek bolǵan jumıs xaqi summası qansha ekenligin kórsetedi.

Download 65,36 Kb.

1 2

Download 65,36 Kb.