21
qilishning reyting sistemasi.
Planetariyda epizodik va sistematik o‗quv mashg‗ulotlarini
tashkil qilish va
o‗tkazish. Planetariyda astronomik hodisalarni namoyish qilish orqali o‗tilgan
o‗quv materiallarini mustahkamlash va olingan bilimlarni nazorat qilish.
Umumtálim maktalari, málum yo‗nalishdagi kasb-hunar kollejlari va akademik
litseylari uchun to‗garak tematikasining mazmunini ishlab chiqish
Astronomiya to‗garaklarining ishini tashkil qilish va rejalashtirish
prinsiplari. Umumtálim maktablari uchun astronomiya to‗garagi mashg‗ulotlari
(astronomiya va kosmonavtika tarixiga doir suhbatlar, o‗quvchilarning o‗zlari
o‗qigan ilmiy-ommabop kitoblari, quyidagi máruzalar: «YOrug‗ yulduz turkumlarini
o‗rganish; Oy va sayyoralar harakatini o‗rganish; YUlduzlar xaritasidan foydalanish
ko‗nikmalarini hosil qilish; YOrug‗ osmon jismlarini teleskopda kuzatish»)
mavzularini ishlab chiqish.
O‗rta maxsus tálimda o‗quvchilarining astronomiya to‗garagida mashg‗ulotlar
mavzularini ishlab chiqish, osmon sferasi elementlari, ayrim osmon jismlarining
tabiatini o‗rganish, ilmiy-ommabop kitoblar va jurnallar
materiallari asosida
tayyorlangan máruzalar va referatlar, osmon jismlarini va noyob osmon hodisalarini
viziual va fotografik kuzatishlar asosida o‗rganish. Quyosh spektrlarini olish, kuzatuv
natijalarini ishlash. Teodolit bilan ishlash. Maktab astronomik kalendarlardan
foydalanib masalalar echish. Sodda teleskoplar va sodda astronomik asboblar yasash.
Maktab teleskoplari va ularning xarakteristikalari. O‗quvchilarni teleskop bilan
muomala qilish madaniyati.
Astronomik muassasalarga, tarixiy astronomik obidalarga, astronomik va
kosmonavtikaga oid ko‗rgazmalarga, planetariylarga ekskursiyalarni tashkil
qilish. Ekskursiyalarning rejalarini ishlab chiqish. Astronomiya
burchagini tashkil
qilish.
Ko‗rsatmali qo‗llanmalarni saralash va ularni mavzular bo‗yicha
joylashtirish. Bosh qo‗llanmalar: sayyoralar tasviri tushirilgan Quyosh va
sayyoralarning qiyosiy kattaliklarining chizmasi. Oy va Quyosh tutilishlari va
Galaktikaning tuzilish sxemalari, xarakterli osmon ob‘ektlarining rasmlari, kosmik
tadqiqotlarning asosiy bosqichlari.
Umumtálim maktablarida, O‗rta maxsus tálimda astronomiya olimpiadalari va
astronomiya, kosmonavtika oid qiziqarli kechalarni o‗tkazish. YUqoridagi
tadbirlarning reja va ssenariylarini ishlash prinsiplari. Kosmonavtika va
astronomiya tarixi bo‗yicha tarixiy sanalarga bag‗ishlangan kechalar va
konferensiyalarni tayyorlash va o‗tkazish.
Astronomiya bo‗yicha fakultativ mashg‗ulotlarni o‗quvchilar astronomik
bilimlarni chuqurlashtirishda va ularda málum bir bo‗limlariga qiziqishlarini
orttirishdagi ahamiyati. «Kosmonavtika asoslari» va «Osmon jismlarining fizik
tabiati» bo‗yicha fakultativ mashg‗ulotlar.
Fakultativ kurs bo‗yicha dasturlarni ishlab chiqish prinsiplari.
Dasturlarni
umumiy metodikasi. Astronomiyadan qo‗shimcha adabiyotlar va ko‗rgazmali
qurollardan foydalanish. O‗quvchilarning fakultativ mashg‗ulotlardan erishgan
bilimlarini hisobga olish metodikasi.
22
Umumtálim maktablarida, O‗rta maxsus tálimda astronomik kalendarlaridan
foydalanish, hamda astronomik kuzatish dasturini ishlab chiqish. O‗quv astronomik
kuzatishlarini tashkil etish va o‗tkazish metodikasi. Astronomiya darsida kuzatish
ishlarini tahlil qilish.
Joyning geografik kengligini va osmon yoritqichlarining gorizontal
koordinatalarini aniqlash. Umumtálim maktablarida, O‗rta maxsus tálimda
astronomik maydonchani tashkil etish va uni jihozlashning zamonaviy usullari.
Darsdan tashqari astronomik kuzatishlarga rahbarlik qilishning hususiyatlari.
Doimiy ravishda Quyosh aktivligini,
Oy sirtini, o‗zgaruvchi yulduzlarni, YUpiter
yo‗ldoshlari, meteor oqimlari va tutilishlarini kuzatish.
Astronomiyaning shakllanishi va uni ijtimoiy jamoa davridagi rivojlanishi.
Astronomiyaning jamiyat ijtimoiy hayoti ehtiyojlaridan kelib chiqishi. Qadimiy
yodgorliklarning dunyoning tomonlari bo‗yicha orientirlanishi. Osmon jismlari
harakatlari va o‗zgarishlaridagi oddiy qonuniyatlarning ochilishi (Oy fazalari,
planetalarning siljishlari, yulduzlar osmonining aylanishi). Misr piramidalarining
astronomik versiyalari. Stounxendj astronomik qurilmalarining qoldiqlari
(Angliya). Qo‗y qirilgan qal‘a (Xorazm) astronomik rasadxonasi IV a.e.o. Qadim
Xitoy,
Misr,
Vavilon,
Gretsiyada
astronomiya.
Mayya
qabilalarining
astronomiyasi. Vaqtni o‗lchash. Gnomon. Quyosh soatlari. Boshqa xil soatlar.
Quyosh, Oy va Quyosh – Oy kalendarlari tarixi. Ekliptikaning ekvatorga og‗maligi
va uni o‗lchash tarixi. Qadim quldorchilik va feodal-krepostnoy
tuzum davridagi
astronomiyaning rivojlanishi. Pifagor maktabining Erning sharsimonligi haqidagi
fikrlari (e.a.VI a.) Fales Miletskiy (e.a.VII-VI a.) va shogirdi Aniksimandr Erning
shakli va uning Koinotdagi o‗rni haqida. Demokrit (V a.e.o.) Somon yo‗li haqida.
E.Knidskiy Oy, Quyosh va planetalarning qo‗zg‗almas Er atrofidagi harakati
haqida.
Aristotel kosmologiyasi (IV a.e.o.). Aleksandriya kutubxonasining tashkil
topishi (e.a. IV a.), uning qoshida observatoriya qurilishi. Erotosfen (e.a.III a.),
Aristarx Samosskiy (e.a.III a.) va Gipparxlarning (e.o. II a.) astronomiya
sohasidagi ishlari. Aristotel Erning shar shaklida ekanligini anilash usuli. Aristarx
Samosskiyning Oy va Kuyoshning Erdan uzoqliklarini solishtirish usuli.
Ptolemeyning geotsentrik astronomiyasi sistemasi IV-VIII a. Xitoy va
Xindiston (V a.) Braxmagupta (VII a.) larning astronomiyaga oid ishlari. IV-V
asrda yozilgan "Suriya siddxant" asari. Arab astronomiyasi va uning tarixi. Sobit
Ibn Qurra (IX a.), Al-Battoniy (IX-X a), Abul Vafo Buzjoniy (940-998), Ibn
YUnus (X asrning II yarmi) – «hikimat jadvallari» muallifi. Mashhur O‗rta
Osiyolik olimlarning astronomiyaning rivojlanishiga qo‗shgan hissalari. Al-
Xorazmiy va uning "Mámun ziji". Bog‗dod astronomik rasadxonalari. Al-
Farg‗oniy va uning "Astronomiya elementlari", "Astrolabiya yasash" asarlari. Abu
Rayhon Beruniy (973- 1048) "Qonuni Másudiy", "YUlduzlar haqidagi fan
(astrologiya)" va "Xronologiya" asarlari. Umar Xayyom va Isfaxon astronomik
rasadxonasi (XI a.). Nasriddin Tusiy va uning Maragadagi observatoriyasi (XIII a).
Ulugbek va uning astronomik maktabi. Geliotsentrik tálimot
va uning XVI-XVII
asrlardagi taraqqiyoti. Kopernik, Jordano Bruno, Galiley, Tixo Brage, Kepler va
23
geliotsentrik tálimotning taraqqiy etishi. Nyuton Quyosh sistemasi dinamikasi
to‗g‗risida. Galley va D. Jeyms Bradley ishlari. Astrofizikaning shakllanishi va
rivojlanishi. Bredixin va Bepolskiy ishlari. Fotografik kuzatishlar, spektral analiz
Dopler prinsipi. Quyosh fizikasining shakllanishi.
YUlduzlar astronomiyasining
rivojlanishi (Gershel, Struve, Bessel ishlari). Kosmogonik gipotezalar. Zamonaviy
astrofizik metodlarining shakllanishi. Keng to‗lqinli astronomiyaning vujudga
kelishi.
