13
―Astronomiya kursi‖ fani o‗z ichiga ―Umumiy astronomiya‖,
―Kosmonavtika asoslari‖ va ―Astrofizika ‖ kurslarini o‗z
ichiga olib, u
bakalavriatning ― 5110200 – Fizika va astronomiya o‗qitish metodikasi‖ tálim
yo‗nalishi bo‗yicha tahsil olayotgan talabalarga shunday nom bilan o‗qitiladi.
Mazkur kurs, eslatilgan ixtisoslik bo‗yicha o‗quv rejasida belgilangan
tabiiy–matematik bilimlar ichida, bo‗lajak fizika va astronomiya o‗qituvchilarini
tayyorlashda eng muhim o‗rinni egallab, bu fanlar yuzasidan o‗qituvchining
kompitentligi va intellektualligini tayyorlashda alohida o‗rinni egallaydi. O‗rta
umumtálim maktablari, akademik litsey va kasb-hunar
kollejlarida fizika va
astronomiyani samarali o‗qitish, eng avvalo o‗qituvchining bu fanlar yuzasidan
erishgan bilimlari, malakalari va ko‗nikmalari bilan belgilanadi.
Umumiy astronomiya
Astronomiya fani, uning bo‗limlari va boshqa fanlar bilan aloqadorligi.
Olam tuzilishi haqida zamonaviy tasavvurlarni shakllantirish (qisqacha tarixiy
ocherk). Yulduzlar osmoni va uning aylanishi. Osmon sferasi, uning asosiy nuqta,
chiziq va aylanalari. Quyoshning yillik ko‗rinma harakati. Ekliptika. Gorizontal,
ekvatorial va ekliptikal koordinatalar sistemasi. Olam
qutbining balandligi haqida
teorema. Turli geografik kenglamalarda osmon sferasining sutkalik ko‗rinma
aylanishi. Quyosh sutkalik harakatining yil davomida o‗zgarishi.
YOritgichlarning
kul‘minatsiyasi va kulminatsiya balandliklari. Joyning
kenglamasini taqribiy hisoblash. Vaqtni o‗lchash asoslari. Yulduz vaqti. Haqiqiy
va o‗rtacha quyosh vaqtlari. Vaqt tenglamasi. Mahalliy va Dunyo vaqtlari. Poyas
va dekret vaqtlari. Ular orasida bog‗lanish. Sananing o‗zgartirish chizig‗i.
Kalendarlar. Quyosh kalendarlari. Oy kalendarlari. Xijriy kalendarlar. Quyosh-Oy
kalendari va muchal haqida tushuncha. U.Xayyom taqvimi.
Planetalarning konfiguratsiyalari, siderik va sinodik davrlari. Keplerning
umumlashgan qonunlari. Yoritgichlarning sutkalik
va gorizontal paralliksini
hisoblash. Quyosh sistemasi jismlarigacha bo‗lgan masofalarni aniqlash.
Astronomiyada uzunlik o‗lchov birliklari. Butun olam tortishish qonuni ikki jism
masalasi. Kosmik tezliklar. Quyosh sistemasi jismlarning massalarini hisoblash.
Oy harakati va fazalari. Oyning siderik va sinodik davrlari. Quyosh va OY
tutilishlari. Tutilish shartlari. Saros. Yer sirtining ko‗tarilishi va pasayishi (Oy va
Quyosh tásirida).
Astrofizik metodlar. Keng to‗lqinli astronomiyaning shakllanishi. Yer
atmosferasidan tashqi astronomiya. Astrofizik instrumentlar. Optik va
radioteleskoplar.
Ularning
xarakteristikalari.
Teleskoplarning
o‗rnatilishi.
Dunyoning
yirik
astronomik
observatoriyalari.
Ulug‗bek rasadxonasi.
Astrofotometriya haqida tushuncha. Ko‗rinma yulduz kattaligi.
Nurlanish
qonunlari spektral qonuniyatlar va osmon jismlari tabiatini o‗rganishda ularning
qo‗llanilishi. Quyosh xaqida umumiy málumot. Fotosfera va undagi ob‘ektlar.
Quyoshning dog‗li faoliyati.
Xromosfera va uning ob‘ektlari. Quyosh toji va uning radionurlanishi, fizik
tabiati. Quyoshning ichki tuzilishi. Uning yadroviy energiya manbai. Quyosh
aktivligi va uning Erga tásiri. Yer - Oy tizimi. Yerning fizik tabiati. Oyning fizik
14
tabiati. Yer bilan bog‗liq ekologik muammolar. Quyoshning ichki tuzilishi. Uning
yadroviy energiya manbai. Quyosh aktivligi va uning Yerga tásiri. Yer - Oy
tizimi. Yerning fizik tabiati. Oyning fizik tabiati. Yer bilan bog‗liq
ekologik
muammolar. Mayda planetalar. Kometalar va ularning dumlari. Meteorlar,
bolidlar. Meteor «yomg‗irlari» va parchalangan kometalar orbitalari. Metereorlar.
Yillik parallaks. Yulduzlargacha masofalarni hisoblashning trigonometrik
usuli. Absolyut yulduz kattaligi. Spektral parallaks haqida tushuncha.
Yulduzlarning spektral sinflari. Yulduzlarning tempraturasi va yorqinligi. Spektr –
yorqinlik diagrammasi. Yulduzlarning radiuslarini hisoblash. Vizual va tutiluvchi
qo‗shaloq yulduzlar. Qo‗shaloqlarning massalarini hisoblash.
Spektral qushaloq
yulduzlar. Ularning nuriy tezliklarini egriligiga ko‗ra orbitalarini hisoblash haqida
tushuncha. Fizik o‗zgaruvchann yulduzlar. Pulsatsiyalanuvchi o‗zgaruvchilar.
Sefeidalar. Eruptiv o‗zgaruvchi yulduzlar. Yangi va o‗ta yangi yulduzlar Pulsarlar
(neytron yulduzlar). Qora o‗ralar haqida tushuncha.
Yulduzlarning ichki energiya manbalari, ularning evolyusiyasi va modellari
(ichki tuzilish) xaqida tushuncha. Yulduzlarning fazoviy va xususiy harkatlari.
Quyosh sistemasining harakati. Quyosh apeksi. Yulduzlarning galaktik
konsentratsiyasi. Somon yo‗li. Bizning galaktikamiz: tuzilishi va tarkibi.
Yulduzlarning sharsimon va tarqoq to‗dalari. Diffuz gaz va chang tumanliklar.
Planetar tumanliklar. Tashqi galaktikalar: ularning sinflari (spiral, elliptik va
noto‗g‗ri). Radiogalaktikalar haqida tushuncha. Galaktikalar to‗dalari. Kvazarlar
haqida tushuncha.
Qizilga siljish. Tashqi galaktikalargacha masofalani hisoblash.
Xabbl
qonuni. Kosmogoniya asoslari. Quyosh, yulduzlar va planetalar sistemasining
paydo bo‗lishi tug‗risida V.Fesenkov va O.Shmidtlarning qarashlari.
