Tiykarǵı bólim
Qaraqalpaq tili hám ádebiyatıniń tiykarların, awızeki hám jazba normaların
puxta ózlestiriw procesinde pedagogikalıq institutlardıń qaraqalpaq tili hám
ádebiyatı qánigeligi ushın dúzilgen sabaqlıq, qollanbalardıń materiallarına
dóretiwshilik kóz-qarastan qaraw talap etiledi. Sonday-aq qaraqalpaq tiliniń
mámleketlik til huqıqın alıwı hám bilimlendiriw haqqındaǵı Nızam materiallarına
súyeniw menen baylanıslı bolǵan ózgerisler kirgiziw talap etiledi. Usılardan kelip
shıǵıp, qaraqalpaq tilin oqıtıwdıń tiykarǵı wazıypalarına tómendegiler kirgiziledi.
103
HÁZIRGI QARAQALPAQ ÁDEBIY TILI BOYÍSHA TEMALAR
MAZMUNÍ
Fonetikanıń izertlew aspektleri. Seslerdiń izertlewdiń fraezologiyalıq,
akustikalıq hám lingvistikalıq tárepleri. Fonetikanıń akustikalıq tárepi: ses ırǵaǵı,
ses kúshi, ses tembri (qońıraw), seslerdiń sozımlılıǵı, rezonanslıq qubılıslar.
Fonetikanıń fiziologiyalıq tárepi: sóylew aǵzaları: háreketsheń (dawıs shımıldıǵı
til, kishkene til, menen qosa jumsaq tańlay) hám háreketsheń emes sóylew aǵzaları
(tisler, qattı tańlay). Seslerdiń jasalıwında sóylew aǵzalarınıń xızmeti. Fonetikanıń
lingvistikalıq tárepi: fonema haqqında túsinik. Fonema hám ses, fonemanıń
renkleri (ottenoklar).
Qaraqalpaq tili seslik dúzilisin izertlewdiń teoriyalıq derekleri. Seslerdiń
basqa til birliklerinen ayırmashılıqları, gáp, sóz dizbegi, sóz, morfema, fonema,
(ses). Til sesleriniń materiallıq-akustikalıq hám ideyalıq-mánilik tárepleri. Tildegi
ulıwmalıq seslik qubılıslar. Sóylew aǵımın dara seslerge bóliw. Tildiń fonemalıq
quramın anıqlaw. Fonemanıń sistema dúziwge qatnası.
Dawıslı hám dawıssız fonemalar. Dawıslılardıń fonologiyalıq sıpatlaması.
Dawıslılardıń fonemalıq quramı hám sisteması. Diftonglar. Ayırım diftonglardıń
quramı (ıy, iy, uw, úw). Ayırım ashıq diftonglrdıń quramı (ye, wo, wó). Dawıslı
seslerdiń fonetikalıq sıpatlaması. Dawıslılardıń artikulyaciyalıq jaqtan til aldı, til
wortası hám aralas dawıslılar bolıp bóliniwi, akustikalıq jaqtan birinshi hám
yekinshi formantlar jiyiligine qaray dawıslılardıń bóliniwi. Dawıslılardıń
klassifikaciyası.
Dawıssızlardıń fonologiyalıq sıpatlaması. Dawıssızlardıń fonemalıq quramı,
wolardıń wózgeriw hám rawajlanıw tariyxınan maǵlıwmat. Dawıssız seslerdiń
jasalıwı. Dawıssızlardıń fonemalıq sisteması. Qabatlasqan dawıssızlar. Dawıssız
seslerdiń artikulyaciyalıq hám akustikalıq sıpatlaması. Erinlik dawıssız fonemalar:
b, p, w, m, v, f, til aldı dawıssızlar: t, d, s, sh, j, n, l, r, c til ortası dawıssızı: y; til
artı dawıssız fonemalar: q, d, k kishkene tillik: q, ǵ, x, ń kómekey h dawıssız
fonemalarınıń klassifikasiyası. Qaraqalpaq tiliniń tiykarǵı nızamları.
Seslerdiń fonetikalıq wózgerisleri. Kombinatorlıq hám spontanlıq ózgerisler.
Qaraqalpaq tilinde singarmonizm. Singarmonizm-qaraqalpaq tiliniń tiykarǵı seslik
nızamı. Qaraqalpaq tilinde singarmonizmniń tábiyatı. Buwın qurılısındaǵı
singarmonizm. Singarmonizm hám jazıw. Singarmonizm niń fonologiyalıq
xızmeti. Dawıslılar singarmonizmi. Tańlaw únlesligi hám erin únlesligi.
Dawıssızlar singarmonizmi. Buwın quramındaǵı dawıssızlar singarmonizmi.
Dawıssız fonemalardıń singarmonizmlik reńkleri. Morfemalar shegarasındaǵı
dawıssızlar singarmonizmi. Tolıq assimilyaciya hám bir jaqlı assimilyaciyasi.
Ilgerli hám keyinli tásir. Dissimilyaciya qubılısı. Sóz qurılısındaǵı ayırım seslik
qubılıslar: redukciya, eliziya, epenteza, proteza, epiteza, metateza.
Buwın hám pát. Buwın hám onıń jasalıwı. Sózlerdi buwınǵa bóliw. Buwınnıń
túrleri. Sırttan kirgen sózlerdi buwınǵa bóliw hám onıń túrleri. Qaraqalpaq tilinde
sózlik pát, túrkiy tillerdegi páttiń ózgesheligi. Sózdegi páttiń ornı. Qaraqalpaq
tilinde pát túsetuǵın hám túspeytuǵın buwınlar hám sózler. Tiykarǵı hám kómekshi
pát.
|
