|
NurlaníW. Turmísta hám texnikada jíLLÍLÍq jetkerip beriwden paydalaníw temasín oqíTÍWDÍ joybarlaw
|
| bet | 12/14 | | Sana | 19.12.2023 | | Hajmi | 0,9 Mb. | | #123799 |
Bog'liq Sabırov Raxat Kurs JumısıSoraw-juwap texnologiyası
Usıl temanıń oqıwshı yáki talabalar tárepinen ózlestiriw dárejesin anıqlawǵa járdem beredi. Onı qollawdıń jemisliligi soraw juwaptıń anıq, qısqa hám túsinerli qılıp jazıladı, temaǵa baylanıslı bolıwı zárúr.Tálim barısında usuldı qollaw tómendegi tártipte ámelge asırıladı:
Oqıtıwshı túsindirgen tema boyınsha sorawlar tayarlaydı
Oqıtıwshı sorawlardı oqıwshı (talaba) lardıń itibarına beredi
Oqıwshı (talaba) lar berilgen sorawlarǵa juwap qaytarıw arqalı temanı ózlestirgenlik dárejesi anıqlanadı
Oqıtıwshı oqıwshı (talaba) lardıń soraw-juwaptaǵı qatnasıwshılardı dodalap, bahalaydı hám tamamlaydı
Sorawlar:
1. Ne sebepten ısıtıw qazanlarınıń tútin shıǵatuǵın morısı biyik qılıp qurıladı?
2. Qattı denelerde jıllılıq tiykarınan qaysı usılda uzatıladı?
3. Konvekciya degen ne?
4. Suw muzlaǵanda massası ózgere me?
5. Ne sebepten sırtqı qapılardıń temir tutqaları qısta uslaǵanda aǵash bólegine qaraǵanda suwıǵıraq seziledi?
III. Taza tema túsindiriw – 20 minut
Qattı dene, suyıqlıq hám gazlarda jıllılıqtıń jetkerip beriliwi. Jıllılıqótkizgishlik. Konvekciya
Jıllılıqtıń bir orınnan ekinshi orınǵa óte alatuǵının hámme biledi. Pechten yamasa ısıtıw batareyalarınan shıqqan ıssılıq pútkil úyge tarqaladı. Stakanǵa quyılǵan shayǵa qasıqtı salıp qoysańız, qasıq ısıydı. Quyashtan shıqqan ıssılıq ta Jerge jetip keledi. Xosh, jıllılıq qalay uzatıladı? Zattıń dúzilisi haqqındaǵı kóz aldına keltiriwlerimiz jıllılıqtıń jetkerip beriliwi ondaǵı molekulalar háreketi menen baylanıslı degen juwmaqqa keltiredi. Itibar bergen bolsańız, tútin geyde joqarıǵa kóteriledi, geyde jayılıp tarqaladı. Hawada geyde bultlar ádewir waqıt ózgerissiz tursa, geyde tezlik penen háreketke túsip qaladı. Olardı qalay túsiniw múmkin? Pech qasındaǵı hawa qızǵanda ol keńeyedi hám tıǵızlıǵı kemeyedi. Arximed kúshi tásirinde ol joqarıǵa kóteriledi. Onıń ornına tıǵızlıǵı úlken suwıq hawa aǵıp keledi. Nátiyjede ısıtılıwı hár túrli bolǵan hawa qatlamları arasında aǵım júzege keledi. Bul qubılıs konvekciya (latınsha – alıp keliw) delınedi. Konvekciyanı tómendegi tájriybede ańsat baqlaw múmkin (5-súwret). Konvekciya tek gazlarda ǵana emes, al suyıqlıqlarda da boladı. Ídıstıń túbinen berilgen ıssılıq suyıqlıqtaǵı konvekciyalıq aǵım aqıbetinde joqarıǵa kóteriledi. Suyıqlıqlarda konvekciyanı júzege shıǵarıp kórsetetuǵın tájriybeni oylap tabıń.
Qattı denelerde bóleksheler bir orınnan ekinshi orınǵa kóshpeydi. Olar tek turǵan ornında terbelip turadı. Qattı denelerde atomlar birbirine jaqın jaylasqanlıqtan jıllılıqtı usı terbelisler arqalı bir-birine jetkerip beredi. Bunday usılda jıllılıqtıń jetkerip beriliwine jıllılıq ótkizgishlik delinedi.
Hár túrli zatlardıń jıllılıq ótkizgishligi hár qıylı. Bunı tómendegi tájiriybede kóriw múmkin (6-súwret). Sterjennen birdey uzaqlıqtaǵı mıs, temir, alyuminiy, aǵashtan jasalǵan bóleklerdi bekkemleyik. Bólekshelerdiń ushına shırpı shóplerin shamǵa uqsap ańsat eriytuǵın zat penen jabıstırayıq. Bólekler bekitilgen ortadaǵı diskti áste qızdırayıq.
5-súwret 6-súwret
Jıllılıq ótkizgishliginiń úlken-kishiligine qarap shırpılar birinen keyin biriniń túsip ketkenligin kóremiz. 1-kestege qarap shırpılar qaysı tártipte túsetuǵının aytıń.
Zatlardıń jıllılıq ótkizgishligi 1-keste
Zat
|
Jıllılıq ótkizgishlik
W/(m·K)
|
Zat
|
Jıllılıq ótkizgishlik
W/(m·K)
|
Gúmis
Mıs
Alyuminiy
Temir
Polat
Gerbish (qızıl)
|
418
395
209
73
50
0,77
|
Suw
Beton
Qaǵaz
Paxta
Aǵash
Shiyshe mamıq
|
0,600
0,11–2,33
0,140
0,042
0,2
0,04
|
Suyıqlıqlardıń jıllılıqtı qalay ótkeretuǵınlıǵın úyreniw ushın tómendegishe tájriybe ótkereyik. Uzın probirka alıp, onıń túbine muz bóleklerin salayıq. Ústinen metall shar menen bastırıp qoyayıq. Shardıń ústinen suw quyıp, súwrette kórsetilgen halda joqarı jaǵınan qızdırayıq. Dáslep suw ısıp puwlanadı, sońınan joqarı bólegi qaynay baslasa da, probirka túbindegi muz erimesten turadı (7-súwret). Sebebi haqqında oylap kóriń. Hawa da suyıqlıq sıyaqlı ıssılıqtı jaman ótkeredi. Janıp turǵan shırpı yaki qızǵan pech janında qolımızdı jaqın uslap, kúydirmesten tura alamız.
7-súwret
|
| |
