|
NurlaníW. Turmísta hám texnikada jíLLÍLÍq jetkerip beriwden paydalaníw temasín oqíTÍWDÍ joybarlaw
|
| bet | 2/14 | | Sana | 19.12.2023 | | Hajmi | 0,9 Mb. | | #123799 |
Bog'liq Sabırov Raxat Kurs Jumısı2. TÍYKARǴÍ BÓLIM
JÍLLÍLÍQTÍ PAYDA ETETUǴÍN DEREKLER. JÍLLÍLÍQTÍ QABÍLLAW
Sizge belgili jıllılıq otın, kómir, gaz, neft ónimlerin jaǵıwdan payda etiledi. Biraq jıllılıqtıń tiykarǵı deregi – Quyash esaplanadı. Jer betine kelip úsetuǵın Quyash nurları onı ısıtadı, onnan jıllılıq atmosferanıń tómengi qatlamlarına ótedi hám hawa qızadı. Kómir, gaz hám neft te Jerge kóp ásirler dawamında túsken Quyash nurları energiyasınıń ónimi bolıp tabıladı. Hátteki paydalanılatuǵın samal energiyası da Quyash sebepli boladı. Solay eken, jıllılıq degende neni túsinemiz? Dáslepki dáwirlerde jıllılıqtı da qanday da bir zat dep qaraǵan. Mısalı, gaz janǵanda onnan jıllılıq shıǵıp suwǵa ótedi. Nátiyjede endi jıllılıq suwda boladı. Sońınan qaynaǵan suwdı gazdan alıp qoysaq, onnan jıllılıq shıǵıp hawaǵa ótedi hám taǵı basqa.
Sonlıqtan da onı ólshew ushın ayırım «jıllılıq muǵdarı» degen fizikalıq shama kirgizilgen. Mınaday tájiriybe ótkereyik. Qıstıń suwıq kúni eki muz bólegin qalıń qolǵap penen uslap (qolımızdıń ıssılıǵı muzǵa ótpewi ushın), olardı bir-birine ısqılap kóreyik. Sonda muzlar erip, suw tamshılay baslaydı. Adamlar áyyemde eki aǵashtı ısqılap ottı payda etken. Sımdı da bir jerinen bir neshe ret tez-tez búklese, sol jeri qızıp ketedi.
Awır balǵanı kóterip, metall bólegine bir neshe márte urılsa, metall da qızadı. Bulardıń barlıǵında mexanikalıq energiya jıllılıq energiyasına aylanadı.Usıǵan uqsas ısqılanǵan barlıq denelerdiń qızatuǵının turmısta ushıratqansız. Olar haqqında eslep kóriń. Mine usınday tájiriybeler, jıllılıq ta energiyanıń bir túri ekenligi haqqındaǵı juwmaqqa alıp keledi. Onda biz biletuǵın potencial hám kinetikalıq energiyadan qaysı biri jıllılıq energiyasına sáykes keledi? Yaki bir waqıtta ekewi de me?
Zatlardıń mayda bólekshelerden quralǵanlıǵı hám olardıń toqtawsız qozǵalısta bolatuǵını belgili. Baqlawlar eger zat qızdırılatuǵın bolsa, onda bólekshelerdiń qozǵalısıniń tezlesetuǵının kórsetedi. Bunnan jıllılıq bul zattı quraytuǵın bólekshelerdiń kinetikalıq energiyası boladı degen juwmaqqa kelemiz.
Zatlardıń yaki denelerdiń jilliliq dárejesin xarakterlewshi shama temperatura dep ataladı. Muzdı eritiw barısındagı baqlawlar eriw payıtında onıń temperaturası ózgermeytuǵının kórsetedi.
Demek bul payıtta oǵan berilgen jıllılıq muzdıń dúzilisin (strukturasın) buzıwǵa jumsaladı.
Demek, zattıń jıllılıǵın belgili dárejede molekulalar arasındaǵı potencial energiya da belgileydi eken. Solay etip, jıllılıq ta energiyanıń bir túri esaplanadı. Ol basqa energiyalar sıyaqlı bir túrden ekinshi túrge aylanıwı múmkin. Jıllılıq muǵdarı da basqa energıya hám atqarılǵan jumıs sıyaqlı Djoullarda ólshenedı!
Jumıs islep jıllılıq energiyasın payda etiw hám jillılıq energiyasın jumısqa aylandırıw múmkin bolǵanlıqtan, jumıs hám energiya bir-birine baylanıslı.
|
| |
