|
NurlaníW. Turmísta hám texnikada jíLLÍLÍq jetkerip beriwden paydalaníw temasín oqíTÍWDÍ joybarlaw
|
| bet | 3/14 | | Sana | 19.12.2023 | | Hajmi | 0,9 Mb. | | #123799 |
Bog'liq Sabırov Raxat Kurs JumısıDENELERDIŃ JÍLLÍLÍQTAN KEŃEYIWI
Biz Fizika pániniń molekulalıq fizika bóliminde birqansha laboratoriyalıq baqlawlarda qızdırılǵan metall shardıń keńeyip, saqıynadan óte almaǵanlıǵı menen tanısqanbız. Suyıqlıqlarda bul qubılıstı úyreniw ushın mınaday tájiriybe ótkereyik
1-súwret 2-súwret 3-súwret
Úsh probirka alıp, olardıń birewine suw, ekinshisine may, úshinshisine sút quyayıq. Probirkalardıń awzına ortasında tútikshesi bar tıǵınlar ornatayıq. Probirkalardı suwlı ıdısqa 1-súwrette kórsetilgenindey qoyıp, astınan ıssılıq bereyik. Suw ısıǵan sayın áste-aqırın tútikshelerden suyıqlıqlar joqarıǵa kóterile baslaydı.
Demek, suyıqlıqlar da ısıtılǵanda keńeyedi eken. Bunda suyıqlıqlardıń tútiksheden kóteriliw biyikligi hár túrli bolǵanlıqtan, olardıń keńeyiwi de hár túrli boladı. Gazlardıń jıllılıqtan keńeyiwin úyreniw ushın bir kolbanı alıp, onıń da awzına tútikshesi bar tıǵın ornatamız. (2-súwret). Tútiksheniń ushın suwǵa batırıp, kolbanı uslap azıraq sıypalap turamız. Sonda tútikshe ushınan suwǵa hawa kóbiksheleri shıǵa baslaǵanın kóremiz. Bunıń sebebi kolba qol ıssılıǵı aqıbetinde ishindegi hawası menen birge ısıydı. Ísiǵan gaz keńeyip, kóbikshe bolıp shıǵıp ketedi. Kolbanıń moynınan shtativke ornatıp, sol halında qaldırılatuǵın bolsa, birazdan soń tútiksheden suw joqarıǵa kóterilgenligin kóriw múmkin. Sebebi, suwıǵanda kolbadaǵı hawa qısıladı.
Solay etip, zatlar (qattı, suyıq hám gaz tárizli) ıssılıqtan keńeyedi, suwıqlıqtan tarayadı. Bul qubılıstıń sebebi aldıńǵı temada aytılǵan molekulalar qozǵalısı bolıp tabıladı. Zatlardıń bul qásiyetinen turmısta hám texnikada keń paydalanıladı. Temir jol relslerin ornatıwda olardı bir-birine tıǵız tiymeytuǵın etip ornatıladı. Elektr ótkizgish sımlar baǵanalarǵa jaz kúninde biraz selpi etip ornatıladı. Qısta tarayıwı esabınan úzilip ketpewi ushın usılay islenedi. Shiyshe stakanlarǵa ıssı suwdı birden quyıwǵa bolmaydı. Sebebi, onıń ishki bólegi ıssılıqtan tez keńeyedi. Al, sırtqı jaǵı keńeyip úlgermeydi. Sol sebepli stakan sınıp ketedi.
Bimetall plastina. 3-súwrette bir-birine toytarıp bekitilgen eki – mıs hám temir plastina keltirilgen. Bul plastinada mıs hám temir ıssılıqtan hár túrli keńeyedi. Bunday plastina qızdırılsa, plastina temir tárepke, suwıtılǵanda mıs tárepke iyiledi. Plastina júdá joqarı temperaturaǵa shekem ısıtılsa, yaki tómen temperaturaǵa shekem suwıtılsa ne boladı? Bul haqqında oylap kórıń. Onıń geypara qollanılıwları haqqında toqtap ótemiz. Úyde qollanılatuǵın suwıtqısh yaki elektr utyuginiń islewine názer salatuǵın bolsaq, suwıtqısh belgili bir waqıt islegennen keyin toqtaǵanın, utyug te qızǵannan soń qızıl shıraǵınıń óshkenligin kóremiz. Sebebi, olarda bimetall plastinkalı toktı úzip-jalǵaytuǵın qurılma bar. Onıń islew principi 4-súwrette kórsetilgen.
4-súwret
Súwdıń ıssılıqtan keńeyiwi haqqında. Suw menen ótkerilgen tájiriybeler suwıtıw barısında dáslep onıń kólemi kemeyip baratuǵının kórsetedi. Temperatura 4o C (úy termometri menen ólshenedi, bul haqqında keyingi temada tolıq aytıladı) qa barǵanda kemeyıwı toqtaydı. Suwıtıw dawam ettirilse, endi onıń kólemi kerisinshe artıp baradı. Bul process suw muzlaǵanǵa shekem dawam etedi. Demek, 4o C da eń úlken tıǵızlıqqa iye boladı eken. Usı qubılıs boyınsha kóllerde qıs payıtında súwdıń ústingi beti muzlaydı. Al, kóldiń túbinde 4o C lı suw boladı. Eger suw suwıwı nátiyjesinde bir qálipte muzǵa aylanǵanǵa shekem kólemi kemeyip kelgende edi, kóldegi yaki suw saqlaǵıshlardaǵı suw túbinen tap ústingi betine shekem muzǵa aylanar edi. Onda bul payıtta tirishilik te toqtap qalar edi.
|
| |
