|
JÍLLÍLÍQ QUBILISLARI HAQQÍNDA FARABIY, BERUNIY HÁM IBN SINANÍŃ PIKIRLERI
|
| bet | 5/14 | | Sana | 19.12.2023 | | Hajmi | 0,9 Mb. | | #123799 |
Bog'liq Sabırov Raxat Kurs JumısıJÍLLÍLÍQ QUBILISLARI HAQQÍNDA FARABIY, BERUNIY HÁM IBN SINANÍŃ PIKIRLERI
Jıllılıq qubılıslarınıń tábiyatı haqqında ullı oyshıllarımız Ábiw Nasır al Farabiy, al-Beruniy hám Ibn Sinalar óz shıǵarmalarında túsindirip berip ketken. Atap aytqanda, Farabiy pikiri boyınsha hár qanday deneniń temperaturası joqarı yamasa tómen bolıwı usı deneni quraytuǵın bólekshelerdiń háreketlerine baylanıslı boladı. Ibn Sina da Farabiy sıyaqlı konvekciya qubılısın tómendegishe túsindiredi: qızǵan deneler kólemleriniń keńeyiwi nátiyjesinde tıǵızlıqları kemeyip, joqarıǵa umtıladı (Arximed kúshi aqıbetinde demekshi). Al, suwıǵan waqıtta kólemi kishireyip, tıǵızlıǵı artıwı esabınan tómenge umtıladı.
Ábiw Nasır al-Farabiy (873–950) Sırdárya boyındaǵı Otırar (Farab) qalasına jaqın jerde tuwıladı. Farabiy ilimniń júdá kóp tarawlarında dóretiwshilik penen islegen. Oǵan shekem fizika ayırım ilim sıpatında qaralmaǵan, tábiyiy ilimler quramında bolǵan. Fizikada zattıń dúzilisi, jıllılıq, qozǵalıs, ses, optikaǵa baylanıslı jumıslardı orınlaǵan. Denelerdiń jıllılıqtan keńeyiwi, suwıqlıqtan tarayıwında suwdıń ayrıqsha qásiyetke iye ekenligine Beruniy itibar bergen. Bul boyınsha Beruniydiń Ibn Sinaǵa jazǵan sorawın keltiremiz: «Eger deneler jıllılıq sebepli keńeyetuǵın bolsa hám suwıqlıq aqıbetinde tarayatuǵın bolsa hám basqa ıdıslardıń sınıwı onıń ishindegi nárselerdiń keńeyiwi sebebinen bolsa, ne ushın ishindegi suw muzlap qalǵan ıdıs jarıladı, sınadı? Ne ushın muz súwdıń betinde boladı, muz suwıqlıq sebepli qatqanı ushın Jer tábiyatına (qattı denege) jaqınıraq edi ǵoy?» Ibn Sina Beruniydiń bul sorawına: «Suw muzlaǵan waqıtta suwda hawa bólekleri qamalıp qalıp, muzdı suw túbine shógiwden saqlap qaladı» – dep juwap qaytaradı. Beruniy Ibn Sinanıń juwaplarına narazılıq bildirip: «Eger gúze ishki tárepine qarata sınǵanda edi, onda aytılǵanlar tuwrı bolar edi. Men ıdıs sırtına qarata sınǵanlıǵın baqlaǵanman» – deydi, Ibn Sina óz juwaplarındaǵı anıq emesliklerdi sońınan «Qurazai tábiyat» atlı shıǵarmasında tolıqtırıp dúzetedi.
Aldınǵı bólimde biz jıllılıqtıń nurlanıw aqıbetinde de jetkerip beriletuǵının, onı qabıllaw betke hám onıń reńine baylanıslılıǵın aytıp óttik. Nurlanıw aqıbetinde alınatuǵın energiya, nurdıń betke tik yaki qıya halda túsetuǵınına baylanıslı. Sonlıqtan Beruniy hám Ibn Sına Jerde klimatlar ózgerisi Quyash nurınıń Jerge túsiw qıyalıǵınıń ózgeriwinen boladı, dep durıs túsindiredi. Ibn Sinanıń pikiri boyınsha tábiyatta jıllılıq hám de suwıqlıqtıń tábiyiy hám jasalma derekleri bar. «Jıllılıqtıń sırtqı sebebi úshew deydi. Birinshisi, jıllı deneniń suwıq denege jaqınlıǵı. Mısalı, ot-jalın suwdı qızdıradı. Ekinshisi, qozǵalıs hám súykeliw. Mısalı, suwdı shayqasań jılıydı, tastı tasqa ısqılasań qızadı, jalın shıǵadı. Úshinshisi, jaqtırtılǵan hár qanday dene jaqtırtılmaǵanǵa qaraǵanda jıllıraq boladı» – deydi. Bunda jıllılıqtıń nurlanıw jolı menen tarqalıwı haqqında pikir júritiledi. Sonday -aq, oyshıllarımız, jıllılıq aqıbetinde suw puwlarınıń joqarıǵa kóteriliwin, bultlarǵa aylanıp, tómen temperaturalarda olardan qar, jawın, burshaq payda bolatuǵını haqqında jazıp qaldırǵan.
|
| |
