Nutqiy kompetensiya tushunchasining mazmun-mohiyati
hamda uning asosiy elementlari tasnifi
Nodira O’tkir qizi Sattarova
Nizomiy nomidagi TDPU
Annotatsiya:
Ushbu maqolada kompetensiya va nutqiy kompetensiya
tushunchasining mazmun-mohiyati, o‘quvchilarning nutqiy imkoniyatlarini
oshirishning ahamiyati hamda nutqiy kompetensiyani tashkil etuvchi asosiy
elementlar haqida fikr yuritilgan.
Kalit so‘zlar:
ta’lim, kompetensiya, nutqiy kompetensiya, kompetentlik,
elementlar, tinglab tushunish, so‘zlash, o‘qish, yozish
The essence of the concept of speech competence and the
classification of its main elements
Nodira O’tkir kizi Sattarova
TSPU named after Nizomi
Abstract:
This article discusses the essence of the concept of competence and
speech competence, the importance of increasing students’ speech abilities, and the
main elements that make up speech competence.
Keywords:
education, competence, speech competence, competence, elements,
listening comprehension, speaking, reading, writing
Har qaysi mamlakatda olib boriladigan keng qamrovli iqtisodiy islohotlar
negizida, avvalambor, ta’lim tizimi va turlarini yanada takomillashtirish eng muhim
va dolzarb masalalardan biri bo‘lib qolaveradi. Shu nuqtai nazardan, Prezidentimiz
Sh.Mirziyoyevning: “Agar mendan sizni nima qiynaydi, deb so‘rasangiz,
farzandlarimizning ta’limi va tarbiyasi deb javob beraman”, deya aytgan e’tiroflari,
bugungi kunda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan har bir islohot zamirida o‘sib
kelayotgan yosh avlodning kelajagi, mukammal bilim sohiblari bo‘lib kamol
topishlari va yorqin istiqboli masalasi yotganligini ko‘rsatadi[2].
Xususan, boshlang‘ich ta’lim tizimini takomillashtirish, o‘quvchilarni mustaqil
fikrlovchi shaxs sifatida hayotiy jarayonlarga tayyorlab borish masalasi o‘z kelajagi
hamda jamiyat taraqqiyoti uchun mas’uliyatni his eta oladigan barkamol avlodni
voyaga yetkazish maqsadini o‘zida ifoda etadi. Shu nuqtai nazardan, bugungi kunda
ta'lim mazmunida ahamiyati tobora ortib borayotgan “kompetensiya” tushunchasi
"Science and Education" Scientific Journal / www.openscience.uz
June 2023 / Volume 4 Issue 6
ISSN 2181-0842 / Impact Factor 3.848
696
xususida to‘xtalish joiz. Zero keyingi yillarda til ta’limiga kommunikativ yondashuv,
integrar yondashuv, kompetensiyaviy yondashuv kabi yangicha yondashuvlar tatbiq
etilmoqda.
Kompetensiya - u yoki bu soha bo‘yicha bilimdonlikdir. Kompetensiya (lot.
“compete” - erishyapman, munosibman, loyiqman) - fan bo‘yicha egallangan nazariy
bilim, amaliy ko‘nikma va malakalarni kundalik hayotda duch keladigan amaliy va
nazariy masalalarni yechishda foydalanib, amaliyotda qo‘llay olishdir[3].
Kompetensiya tushunchasining ta’lim mazmuniga tatbiq etilishi zamirida
o‘qitish tizimiga nisbatan yangicha yondashuv, ta’lim tizimini rivojlantirish masalasi
yotadi, albatta. Hozirgi zamon talabiga monand tarzda endilikda o‘quvchilarga
faqatgina ilmiy-nazariy bilimlar berish bilan kifoyalanib qolmasdan, balki bolalarning
dunyoqarashini kengaytirish, ularni mustaqil mushohada eta oladigan, egallagan
bilimlarini kundalik hayotga ham ongli ravishda tatbiq qila oladigan shaxs sifatida
shakllantirish maqsadida “kompetensiya”, “kompetentlik” tushunchalarini har bir
darsning asosiy maqsadi mazmuniga singdirishga urg‘u berila boshlandi.
Kompetensiya - bu kutilgan natijaga olib keluvchi faoliyat belgisidir. U bilim
mahsuli bo‘lib, mutaxassis tomonidan uni amaliyotda qo‘llay olish qobiliyatidir.
Kompetensiyaning bilimdan farqi shundaki, vazifani amaliy bajarmasdan turib, uni
aniqlab ham, baholab ham bo‘lmaydi. Malaka kompetentlikning muhim mezoni
bo‘lib, u turli holatlarda, shu qatori muammoli vaziyatlarda ham bir necha bor
qo‘llash natijasida namoyon bo‘ladi [5].
Zamonaviy yondashuvlar o‘qitish jarayonida pedagogik va axborot
texnologiyalarini o‘zaro integratsiyalash orqali o‘quvchilarda tayanch va fanga oid
xususiy kompetensiyalarni shakllantirishni nazarda tutadi. Ma’lumki, o‘quvchilarda
shakllantiriladigan kompetensiyalar ikki turga ajratiladi: tayanch va fanga oid
kompetensiyalar. Ayrim manbalarda esa kompetensiyalarning quyidagi 3 turi
tasniflangan:
1. tayanch kompetensiyalar;
2. umumiy (predmetli) kompetensiyalar;
3. xususiy kompetensiyalar.
O‘quvchi shaxsining umumiy rivojlanishiga zamin tayyorlaydigan
kompetensiyalar
tayanch kompetensiya
, faqat o‘quv fani orqali shakllantiriladigan
kompetensiyalar
xususiy kompetensiyalar
deyiladi [1].
Nutqiy kompetensiya til ta’limining quyidagi 4 komponentini rivojlantirishni
nazarda tutadi:
1.
tinglab tushunish
(eshitilgan va eshittirilgan nutqni, tinglangan matndagi
asosiy axborotni, dolzarb mavzulardagi radio va teledasturlarni tushunish);
2.
gapirish
(monologik, dialogik ogʻzaki nutq turlarida oʻz shaxsiy qarashlari va
fikrlarini bildirish, mavzu doirasida taqdimot qila olish koʻnikmalarini rivojlantirish);
"Science and Education" Scientific Journal / www.openscience.uz
June 2023 / Volume 4 Issue 6
ISSN 2181-0842 / Impact Factor 3.848
697
3.
oʻqish
: mavzuga oid materiallarni, adabiy-badiiy matnlarni, ommabop
materiallarni (gazeta, hikoya, shaxsiy va elektron xatlarni) oʻqish;
4.
yozish
(diktant, bayon, insho yoza olish, ijodiy matnlar tuza olish, rasmiy ish
qogʻozlarini yuritishni bilish) [1].
O‘quvchilar nutqiy kompetensiyalarining shakllanganligi quyidagi mezonlar
orqali namoyon bo‘ladi:
•
o‘qituvchi nutqini, video va audiomatnlarni (multimedia ilovalari) va
topshiriqlarni tinglab tushuna oladi;
•
rasmlar asosida va o‘qib eshittirilgan matn yuzasidan suhbatga kirisha oladi,
nutq jarayonida o‘zlashtirgan yangi so‘zlarni og‘zaki nutqda qo‘llay oladi;
•
mashq matnidagi so‘zlarni qo‘shib o‘qiy oladi, gap ohangiga rioya qilgan holda
ravon va ifodali o‘qiy oladi, harflar birikmasi ishtirok etgan so‘zlarni o‘qiy oladi;
•
so‘zda nechta tovush bo‘lsa, shuncha bo‘g‘in bo‘lishini, bir unli tovush bo‘g‘in
hosil qilishini, ya’ni o-na, u-ka, a-ka kabi bo‘g‘inga bo‘la oladi, harflar birikmalari
ishtirok etgan so‘zlarni bo‘g‘inga bo‘la oladi;
•
x va h tovushli so‘zlarni to‘g‘ri yoza oladi;
•
bir mavzu doirasidagi savollarga javob yoza oladi;
•
mash’al, ma’qul, ta’lim, jur’at, ta’zim kabi tutuq belgili so‘zlarni bo‘g‘inga
bo‘lib yoza oladi;
•
lug‘at, izohli, eshituv, yoddan yozuv, rasmli diktant yoza oladi hamda gaplarni
rasmlar tartibida ko‘chira oladi [4].
Kompetensiyaga hech qachon to‘g‘ridan-to‘g‘ri tashxis qo‘yish va baholash
mumkin emas, balki har doim uning samaradorligi nuqtai nazaridan bilvosita anglash
mumkin. Zamonaviy ta’limdagi kompetensiyaga asoslangan yondashuv - olingan
bilimlarni qo‘llash qobiliyatiga e’tiborni qaratish usulidir.
XULOSA
Yurt taraqqqiyoti yoshlarning kelgusida qanday shaxs bo‘lib kamol topishiga
uzviy bog‘liqdir. Farzandlarimizning kelajagi poydevori bo‘lmish boshlang‘ich ta'lim
tizimini yanada isloh qilish esa bu boradagi ustuvor vazifalardan biri hisoblanadi.
Ma’lumki, umumiy o‘rta ta’lim maktablari zimmasiga ta’lim-tarbiya jarayoni orqali
o‘quvchilarda tayanch kompetensiyalar, jumladan, kommunikativ, axborot bilan
ishlay olish, shaxs sifatida o‘z-o‘zini rivojlantirish, ijtimoiy faol fuqarolik,
umummadaniy, matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor
bo‘lish hamda foydalanish kompetensiyalarini shakllantirish vazifasi yuklatilgan [1].
Bu jarayonni amalga oshirishda esa, avvalo o‘qituvchi o‘zining egallab turgan
lavozimi darajasida kasbiy kompetentlikka ega bo‘lmog‘i lozim. Shundagina u
pedagogik jarayonni muvaffaqiyatli tashkil eta oladi. Zotan uni kasbiy bilimdonlik,
halollik, rostgo‘ylik, izlanuvchanlik, tinimsiz sermahsul mehnat, ijodkorlik va
"Science and Education" Scientific Journal / www.openscience.uz
June 2023 / Volume 4 Issue 6
ISSN 2181-0842 / Impact Factor 3.848
698
yaratuvchanlik kabi fazilatlar yuksaltiradi. Bu kabi fazilatlari orqali pedagog yuksak
ma’naviyatli, teran fikrga ega yetuk shaxslarni kamol toptirishi shubhasizdir.
| 