O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA
KOMMUNIKATSIYALARINi RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI
UNIVERSITETI QARSHI FILIALI
MUSTAQIL ISH
Bajardi: Abdumannopov A
Tekshirdi: Qodirov Bobur
Qarshi - 2023
Ob’ektga yo’naltirilgan ma’lumotlar bazasi
1.Mavzu: Ob’ektga yo’naltirilgan ma’lumotlar bazasi
Ob'ektga yo'naltirilgan modelda ma'lumotlarni taqdim etishda alohida ma'lumotlar bazasi yozuvlarini aniqlash mumkin. Ma'lumotlar bazasi yozuvlari va ularni qayta ishlash funktsiyalari o'rtasidagi aloqalar ob'ektga yo'naltirilgan dasturlash tillarida mos keladigan vositalarga o'xshash mexanizmlar yordamida o'rnatiladi.
Ob'ektga yo'naltirilgan ma'lumotlar bazasining tuzilishi (masalan, Versant Object Database, Object Store va boshqalar) grafik jihatdan daraxt shaklida tasvirlangan, uning tugunlari ob'ektlardir. Ob'ekt xususiyatlari ba'zi bir standart tip (masalan, string - string) yoki foydalanuvchi tomonidan tuzilgan tur (sinf sifatida belgilangan) bilan tavsiflanadi.
Ob'ektga yo'naltirilgan ma'lumotlar bazasining mantiqiy tuzilishi tashqi tomondan ierarxik ma'lumotlar bazasi tuzilishiga o'xshaydi. Ularning asosiy farqi ma'lumotlarni manipulyatsiya qilish usullaridadir.
Ko'rib chiqilayotgan ma'lumotlar bazasi modelidagi ma'lumotlar ustida amallarni bajarish uchun inkapsulyatsiya, meros va polimorfizmning ob'ektga yo'naltirilgan mexanizmlari bilan takomillashtirilgan mantiqiy operatsiyalar qo'llaniladi.
Ob'ektga yo'naltirilgan ma'lumotlar modelining relyatsion modelga nisbatan asosiy afzalligi ob'ektlarning murakkab munosabatlari haqidagi ma'lumotlarni ko'rsatish qobiliyatidir. Ob'ektga yo'naltirilgan ma'lumotlar modeli bitta ma'lumotlar bazasi yozuvini aniqlash va ularni qayta ishlash funktsiyalarini aniqlash imkonini beradi.
Ob'ektga yo'naltirilgan modelning kamchiliklari yuqori kontseptual murakkablik, ma'lumotlarni qayta ishlashning noqulayligi va so'rovlarni bajarish tezligining pastligidir.
Mavzu: Kodd relyatsion algebrasi. Relyatsion xisoblash
Nisbiy algebra ta'rifi Relyatsion algebra relyatsion model uchun asosiy operatsiyalar to'plamini taqdim etadi. Bu protsessual natija olish tartibini tavsiflovchi til. Aloqaviy algebra tavsiflanadi, chunki u operatsiyalar tartibi ko'rsatilgan so'rovda Qandayso'rov natijasini olish uchun. Aloqalar algebrasidagi amallar ketma-ketligi deyiladi munosabat algebra ifodasi.Algebra munosabati ifodasi ifodaga kirish sifatida bitta munosabatni yoki ikkita munosabatni oladi va natijada yangi munosabatni hosil qiladi. Relyatsion algebra ifodalaridan olingan natijaviy munosabat boshqa algebra ifodasiga qo'shimcha ravishda tuzilishi mumkin, natijada yana yangi munosabatlar bo'ladi. Relation Algebra so'rovlarni qayta ishlash paytida so'rovlarni amalga oshirish va optimallashtirish uchun asos yaratadi. Relyatsion algebra - relyatsion DBMSning ajralmas qismi. Relyatsion algebraga kiritilgan asosiy operatsiya: { (Σ), Loyiha (,), Birlashma (Set) ni tanlang, Farqni o'rnating (-), Dekart mahsuloti (×) va Nomini o'zgartiring (r)}.
Nisbatan hisoblashning ta'rifi Relational Algebra-dan farqli o'laroq, Relational Calculus yuqori darajadir Deklarativ til. Relyatsion algebradan farqli o'laroq, relyatsion hisob belgilaydi nima natija olinishi kerak. Relational Algebra, Relational Calculus singari operatsiyalar ketma-ketligini ko'rsatmaydi qaysi so'rovda baholanadi. Relyatsion hisoblash operatsiyalari ketma-ketligi deyiladi relyatsion hisoblash ifodasi natijada yangi munosabatlarni keltirib chiqaradi. Nisbatan hisoblash ikkita o'zgarishga ega Tuple bilan bog'liq hisoblash va Domenning relyatsion hisobi. Tuple bilan bog'liq hisoblash koreyslarni ro'yxati ma'lum bir narsaga asoslanib, munosabatlardan tanlangan holat taqdim etilgan. Rasmiy ravishda quyidagicha belgilanadi: t Qaerda t sharti bo'lgan qarama-qarshi to'plamlar to'plami P haqiqat. Keyingi o'zgarish - bu Tuple Relational Calculusdan farqli o'laroq Domain Relational Calculus atributlarni sanab o'ting ma'lum narsalarga asoslanib, munosabatlardan tanlanishi kerak holat. Domain Relational Calculusning rasmiy ta'rifi quyidagichaQaerda X1, X2, X3,. . . Xn atributlari va P bu aniq shart.
Xulosa Aloqaviy algebra va Relational Calculus ikkalasi ham teng ifodali kuchga ega. Ularning orasidagi asosiy farq shundan iboratki, Relational Algebra ma'lumotni qanday olishni va Relational Calculus qanday ma'lumotlarni olish kerakligini belgilaydi. relyatsion ma'lumotlar bazalari (relyatsion ma'lumotlar bazalarining asosiy tushunchalari, ma'lumotlar turi, domen, munosabatlar sxemasi, ma'lumotlar bazasi sxemasi, tople, munosabatlar, ma'lumotlar bazasining yaxlitligi, ma'lumotlar bazasi munosabatlarining asosiy xususiyatlari);
ma'lumotlar bazasining relyatsion jadvallaridagi operatsiyalar (to'plamlar nazariyasi operatsiyalari, ma'lumotlar bazasi bilan bog'liqlik munosabatlarini normallashtirish);
Mavzu: Ob’ektli ma’lumotlar bazasi. Loyixalash, qayta ishlash va tadqiq qilish.
Yaxshi tuzilgan ma’lumotlar bazasi:
Ortiqcha (takrorlanuvchi) ma’lumotlarni bartaraf qilish orqali xotirani tejaydi.
Ma’lumotlarning aniqligi va yaxlitligini saqlaydi.
Ma’lumotlarga turli usullar bilan murojaat qilishni ta’minlaydi.
Samarali va foydali MBni loyihalashtirish quyidagi jarayonlarni o’z ichiga oladi:
Talablarni tahlil qilish yoki ma’lumotlar bazasining maqsadini aniqlash
Ma’lumotlarni jadvallarga ajratish
Asosiy kalitlarni (primary key) ko’rsatish va munosabatlarni tahlil qilish
Jadvallarni standartlashtirish uchun normallashtirish
Keling, har bir qadamni batafsil ko’rib chiqaylik. Maʼlumotlar bazasining turli modellari juda ham koʻp, biz esa ushbu qo’llanmada eng koʻp ishlatiladigan relyatsion ma’lumotlar bazasi modelidan (relational model) foydalanamiz.
Maʼlumotlar bazasiga har tomonlama qarashni unutmang. Masalan, onlayn doʻkon uchun baza yaratganda, bazaga mijoz sifatida, yoki sotuvchi sifatida qarashingiz mumkin va bu ikkisi uchun bir hil maʼlumotlar turli koʻrinishda koʻrsatilishi kerakligini hisobga oling.
Talablar va maqsdalarni aniqlash uchuh quyidagi qadamlarni bajarish mumkin:
Bazani ishlatadigan odamlardan intervyu oling
Hisob-fakturalar, ish jadvallari, so’rovnomalar kabi biznes hujjatlarni tahlil qiling
Mavjud ma’lumotlar tizimlarini oʻrganing (shu jumladan jismoniy va raqamli fayllar)
4.Mavzu: NoSQL ma’lumotlar bazasi va uning asosiy printsiplari.
NoSQL ma'lumotlar bazalari ma'lumotlarni relyatsion jadvallarda emas, balki hujjatlarda saqlaydi. Shunga ko'ra, biz ularning "nafaqat SQL" bilan tasniflaymiz va ularning turli xil deb tasniflangan ma'lumotlar modellarini ajratamiz. NoSQL ma'lumotlar bazalarining turlariga sof hujjatlar ma'lumotlar bazalari, kalit-qiymatlar omborlari, keng ustunli ma'lumotlar bazalari va grafik ma'lumotlar bazalari kiradi. NoSQL ma'lumotlar bazalari katta hajmdagi ma'lumotlarni saqlash va qayta ishlash va ko'payib, zamonaviy foydalanishni qo'llab-quvvatlash uchun saqlangan.
NoSQ ma'lumotlar bazalari relyatsion ma'lumotlar bazalari o'rnatilgan ma'lumotlar bazasilar va qator JSON hujjatlarda ma'lumotlarni saqlaydi. Aniqroq qilib aytadigan bo'lsak, NoSQL "nafaqat SQL" emas, balki "nafaqat SQL" degan ma'noni anglatadi. Bu shuni anglatadiki, NoSQL JSON ma'lumotlar bazasi tom ma'noda "SQL yo'q" vositalari ma'lumotlarni saqlashi va olishi mumkin. Yoki siz ikkala dunyoning eng yaxshisi uchun JSON qobiliyatini SQL kuchi bilan birlashtira olasiz. Shunday qilib, NoSQL ma'lumotlarini olib tashlangan, olingan va zamonaviy ko'rinishdagi ma'lumotlarni tezda tez javob bera qilib qarab. hisobotlar NoSQL ma'lumotlar bazasining to'rtta eng mashhur turini davolash:
Hujjat ma'lumotlar bazalari asosiy ma'lumotlarni hujjatlar sifatida saqlangan uchun, shu tarzda, ular bilan cheklanmagan JSON hujjatlar lekin. Uch tizimlar, masalan, XML fayllarni saqlash uchun ham mumkin.
Kalit-qiymati oson topish uchun no kalitlar bilan identifikatsiyalangan yozuvlar bilan to'plamlarda bog'langan ma'lumotlarni guruhlaydi. Kalit-qiymat do'konlar NoSQL saqlashni saqlab qolgan holda relyatsion ma'lumotlar bazalarining hujjatlarni aks yuk uchun ushlab turishli tuzilishga ega.
Keng ustunli ma'lumotlar bazalari relyatsion ma'lumotlar bazasi jadvallarining keng formatidan aniqlanadi, lekin ma'lumotlarning har bir satrda, hatto bir jadvalda ham nomlanishi va formatlanishi bo'yicha farqlarga imkon beradi. Kalit-qiymatli do'konlar kabi, keng ustunli ma'lumotlar bazalari ham juda ko'p to'plashni saqlagan holda ba'zi asosiy tuzilishga ega.
Grafik ma'lumotlar bazalari saqlangan ma'lumotlar nuqtalari ulanishlarni aniqlash uchun grafik tuzilmalaridan. Grafik ma'lumotlar bazalari tuzilmagan va tizimli ma'lumotlardagi yarim loyihalar uchun foydalidir.
5. Mavzu: Ma’lumotlar bazasini shakllantirishda texnologiyalar va perspektivalari.
7.Mavzu: ORACLE ma’lumotlar bazasi .
Oracle (Ma'lumotlar Bazasini Boshqarish Tizimi) – katta hajmdagi ma'lumotlarni boshqarish, ulardan kerakli ma'lumotlarni so'rov orqali istalgan ko'rinishda chiqarib olish, ma'lumotlarning zahira nusxalarini olish, katta xajmdagi ma'lumotlarni siqish, qulay interfeysda baza ustidan nazorat o'rnatish, ma'lumotlar asosida hisobotlar hosil qilish va bulardan boshqa ma'lumotlar ustida juda katta ko'lamdagi ishlarni amalga oshiradigan dasturiy kompleksdir. Oracle dasturini server va klient ko'rinishida o'rnatish mumkin va berilgan ruxsat doirasida ishlatish mumkin.
Bu dastur asosan katta xajmdagi ma'lumotlar bilin ishlaganligi uchun , asosan yirik korxonalarda ishlatiladi. Bu dasturning asosini ma'lumotlar bazasi tushunchasi tashkil etadi. Bazada saqlanayotgan ma'lumotlarni xafsizligini saqlash maqsadida Oracle(MBBT) da juda ko'p ishlar amalga oshirilgan, biz ularni keyingi maqolalarda ko'ramiz. Ma'lumotlar bazasini tashkil etgan fayllarni: ma'lumotlar bazasi fayllari va ma'lumotlar bazasiga tegishli bo'lmagan fayllar ko'rinishida ajratishimiz mumkin. Ma'lumotlar bazasi fayllarida ma'lumotlar saqlanadi, ma'lumotlar bazasiga tegishli bo'lmagan fayllarda har xil protokollar, sozlashlar kabi qo'shimcha ma'lumotlar saqlanadi. Bu ma'lumotlar bilan Oracle administratorlari ruxsat bergan foydalanuvchilargina ishlay oladi. Oracle ning juda ko'p utilitlari(Rman, Oracle Data Guard, Oracle Data Grid,… ) mavjud bo'lib, ular ham ma'lumotlarni foydalanuvchi uchun qulay ko'rinishda taqdim etish(boshqarish, nazorat qilish) uchun ishlatiladi. Misol tariqasida Rman utilitasini oladigan bo'lsak, bu utilita bazani to'liq yoki qisman zahira nusxalarini juda katta xajmga kamaytirib(siqib) hosil qiladi va saqlash uchun o'zi chunarli bo'lgan kodlarga aylantiradi. Bazaga shikast etganda shu zahira nusha orqali bazani qayta tiklash mumkin bo'ladi.
8. Mavzu: Ma’lumot bazasi tizimining arxitekturasi
.Ma'lumotlar arxitekturasi - axborot texnologiyalari sohasida ma'lumotlar arxitekturasi modellar, siyosatlar, qoidalar yoki standartlardan iborat bo'lib, ular qanday ma'lumotlar to'planishi va qanday saqlanishi, joylashtirilishi, birlashtirilishi va ma'lumotlar tizimlari va tashkilotlarida foydalanish uchun ishlatilishini belgilab beradi. Ma'lumotlar odatda korxona yoki yechim arxitekturasining asosini tashkil etuvchi bir nechta arxitektura sohalaridan biri deb hisoblanadi. Ma'lumotlar arxitekturasi, ushbu ma'lumotlar tizimlari o'rtasidagi mumkin bo'lgan o'zaro ta'sirlarning ko'rinishi yoki modeli sifatida barcha ma'lumotlar tizimlari uchun ma'lumotlar standartlarini o'rnatishi kerak bo'ladi. Masalan, ma'lumotlar integratsiyasi ma'lumotlar arxitekturasi standartlariga bog'liq bo'lishi kerak, chunki ma'lumotlar integratsiyasi ikki yoki undan ortiq ma'lumotlar tizimlari o'rtasidagi ma'lumotlarning o'zaro ta'sirini talab qila oladi. Ma'lumotlar arxitekturasi biznes tomonidan qo'llaniladigan ma'lumotlar tuzilmalarini va uning kompyuter dasturlari uchun dasturiy ta'minotini tavsiflay oladi. Ma'lumotlar arxitekturasi saqlashdagi ma'lumotlarga va harakatdagi ma'lumotlarga murojaat qiladi; ma'lumotlar do'konlari, ma'lumotlar guruhlari va ma'lumotlar elementlarining tavsiflari; va ma'lumotlar artefaktlarini: ma'lumotlar sifati, ilovalari, joylashuvi va boshqalar. Maqsad holatini aniqlash jarayonida ma'lumotlar arxitekturasi ob'ektni atom darajasiga qadar buzadi va keyin uni kerakli shaklga qaytarib beradi. Ma'lumotlar me'mori 3 ta an'anaviy arxitektura jarayonidan o'tish orqali mavzuni ajratadi:
Kontseptual - barcha biznes bo'linmalarini ifodalaydi.
Mantiqiy - ob'ektlar qanday bog'liqligi mantiqini ifodalaydi.
Jismoniy - Muayyan turdagi funksionallik uchun ma'lumotlar mexanizmlarini amalga oshirish.
9. Mavzu: Relyatsion ma’lumot modeli. Ma’lumotlar bazasida munosabatlar
.Relyatsion ma'lumotlar modeliga asoslangan tijorat tizimlari 70-yillarning oxiri - 80-yillarning boshlarida paydo bo'la boshladi. Bugungi kunda turli xil relyatsion ma'lumotlar bazalarini bir necha yuz turlari mavjud.
Relyatsion model bu ma'lumotlarni taqdim etishning qulay va eng tanish shakli jadvallar (munosabatlar ) Har bir munosabat mavjud ism nomidan iborat sifatlar ma'lumotlar (ustunlar). Relyatsion modelning asosiy afzalliklaridan biri bu bir xillik. Barcha ma'lumotlar har bir satr bir xil formatdagi jadvallarda saqlanadi. Jadvaldagi har bir satr haqiqiy dunyo ob'ektini yoki ob'ektlar o'rtasidagi munosabatni anglatadi.
Relyatsion model aniqlanadigan asosiy tushunchalar quyidagilar:
1. nisbiy ma'lumotlar bazasi - normallashtirilgan munosabatlar to'plami;
2. munosabat - fayl, ustun va satrlardan iborat tekis stol; har bir maydon atom bo'lgan jadval;
3. domeni - ma'lum bir munosabatlarga tegishli atributning qiymati olinadigan ruxsat etilgan qiymatlar to'plami. Dasturlash jihatidan, domeni - ma'lumotlar turi;
4. universum - barcha maydonlarning qiymatlari yoki domenlar to'plami;
5. mototsikl - yozuv, jadval qatori;
6. samimiylik - jadvaldagi satrlar soni;
7. sifatlar – nomlangan maydonlar, jadval ustunlari;
8. munosabat darajasi - maydonlar (ustunlar) soni;
9. munosabatlar namunasi - atribut nomlarining tartiblangan ro'yxati;
10. nisbiy ma'lumotlar bazasining sxemasi - munosabatlar shakllari to'plami;
11. asosiy kalit - takrorlanmaydigan yozuvlari bilan noyob identifikator - ustunlarni yoki satrlarni aniq belgilaydigan ustunlar to'plami.
Bir nechta ustunlarni o'z ichiga olgan birlamchi kalit chaqiriladi ko'plik , yoki kombinatsiyalangan , yoki kompozit , yoki superkey .
10.Mavzu: Tranzaktsiyalarni boshqarishda SQL so’rovlari.
Tranzaksiya modellari turli xil xususiyatlarga ko'ra tasniflanadi:
bitim tuzilishi;
tranzaksiya doirasidagi moslashuv;
davomiyligi.
Tranzaksiya turlari:
1. Yassi (klassik)
2. zanjirlangan
3. O‘rnatilgan
Yassi operatsiyalar 4 ta klassik xususiyat bilan tavsiflanadi:
atomiklik;
izchillik;
izolyatsiya;
chidamlilik (kuch).
Ushbu operatsiyalar ba'zan ACID operatsiyalari deb ataladi.
KISLOTA - Atomlik, Konsistensiya, izolyatsiya, chidamlilik.
Yuqorida aytib o'tilgan xususiyatlar quyidagilarni anglatadi:
Atomlik - bu bitimning bir butun sifatida bajarilishi yoki umuman bajarilmasligida ifodalanadi.
Muvofiqlik - tranzaktsiyalar amalga oshirilayotganda ma'lumotlar bir izchil holatdan ikkinchisiga o'tishini ta'minlaydi, ya'ni tranzaktsiya ma'lumotlarning o'zaro izchilligini buzmaydi.
Izolyatsiya - bu ma'lumotlar bazasiga kirish uchun raqobatlashayotgan tranzaktsiyalar ketma-ket, bir-biridan ajratilgan holda jismoniy qayta ishlanishini anglatadi, lekin foydalanuvchilarga ular parallel ravishda bajarilayotgandek ko'rinadi.
Chidamlilik - agar tranzaksiya muvaffaqiyatli yakunlangan bo'lsa, u tomonidan kiritilgan ma'lumotlardagi o'zgarishlar hech qanday sharoitda yo'qolmaydi.
Tranzaksiyani yakunlash variantlari:
1. Agar barcha bayonotlar muvaffaqiyatli bo'lsa va tranzaksiya davomida apparat yoki dasturiy ta'minotda nosozliklar ro'y bermasa, tranzaktsiya amalga oshiriladi.
Tranzaksiyani amalga oshirish - tranzaktsiyalarni bajarish jarayonida amalga oshirilgan ma'lumotlar bazasidagi o'zgarishlarni diskka yozish harakati. Bitimlarni amalga oshirish deganda uning bajarilishining barcha natijalari doimiy bo'lib qoladi va joriy tranzaksiya tuzilgandan keyingina boshqa bitimlar uchun ko'rinadigan bo'ladi.
2. Agar tranzaksiyalarni bajarish jarayonida uni normal bajarishni imkonsiz qiladigan hodisa ro'y bergan bo'lsa, ma'lumotlar bazasini dastlabki holatiga qaytarish kerak.
Tranzaksiyani qaytarish - bu SQL bayonotlari orqali kiritilgan barcha ma'lumotlar o'zgarishlarini joriy kutilayotgan tranzaktsiyaning tanasiga qaytaradigan harakat. Tranzaktsiyadagi har bir operator ishning o'ziga xos qismini bajaradi, lekin butun ishni muvaffaqiyatli yakunlash uchun ularning barcha operatorlarini so'zsiz bajarish talab qilinadi.
ANSI / ISO SQL standartida tranzaktsiya 4 ta mumkin bo'lgan usullardan biri bilan tugaydi (1-rasm):
Guruch. 1. ANSI / ISO tranzaksiya modeli
1. COMMIT bayonoti bitimning muvaffaqiyatli yakunlanishini anglatadi; undan foydalanish joriy tranzaksiya doirasida ma'lumotlar bazasiga doimiy o'zgarishlar kiritadi;
2. ROLLBACK operatori ushbu tranzaksiya doirasida ma'lumotlar bazasiga kiritilgan o'zgartirishlarni bekor qilgan holda tranzaksiyani bekor qiladi; yangi tranzaksiya ROLLBACK-dan foydalangandan so'ng darhol boshlanadi;
3. joriy tranzaksiya boshlangan dasturning muvaffaqiyatli yakunlanishi tranzaksiyaning muvaffaqiyatli yakunlanishini bildiradi (go'yo COMMIT bayonotidan foydalanilgandek);
4. dasturning noto'g'ri tugatilishi tranzaksiyani bekor qiladi (go'yo ROLLBACK bayonoti ishlatilgandek).
Tranzaksiya jurnali ma'lumotlar bazasida ishonchli ma'lumotlarni saqlashni ta'minlash uchun mo'ljallangan. Va bu talab, xususan, har qanday apparat va dasturiy ta'minot nosozliklaridan keyin ma'lumotlar bazasining barqaror holatini tiklash qobiliyatini nazarda tutadi. Shubhasiz, qayta tiklashni amalga oshirish uchun ba'zi qo'shimcha ma'lumotlar kerak bo'ladi, ular ma'lumotlar bazasini o'zgartirish jurnali shaklida saqlanadi, ular tranzaktsiyalar jurnali deb ataladi.
Qattiq halokatdan tiklanish
Qiyin nosozlikdan ma'lumotlar bazasining so'nggi barqaror holatiga qayta tiklash ma'lumotlar bazasi jurnali va zaxira nusxasiga asoslanadi.
Qayta tiklash ma'lumotlar bazasini arxiv nusxasidan nusxalashdan boshlanadi. Keyin barcha tugallangan tranzaktsiyalar uchun takrorlash amalga oshiriladi, ya'ni operatsiyalar forvard tartibida qayta bajariladi.
Tranzaktsiyalarni parallel bajarish
Agar ma'lumotlar bazasi bilan bir vaqtning o'zida bir nechta foydalanuvchi ishlayotgan bo'lsa, u holda ma'lumotlar bazasi ma'lumotlar bazasi alohida tranzaktsiyalarni to'g'ri bajarishi va nosozliklardan keyin ma'lumotlar bazasining izchil holatini tiklashi kerak, balki u barcha foydalanuvchilarning bir xil ma'lumotlar ustida to'g'ri parallel ishlashini ta'minlashi kerak. Nazariy jihatdan, har bir foydalanuvchi va har bir tranzaksiya izolyatsiyalash xususiyatiga ega bo'lishi kerak, ya'ni ular faqat bitta foydalanuvchi ma'lumotlar bazasi bilan ishlayotgandek bajarilishi kerak. Va zamonaviy DBMS vositalari foydalanuvchilarni shu tarzda bir-biridan ajratish imkonini beradi. Biroq, bu holatda, foydalanuvchi tajribasini sekinlashtirish muammolari mavjud.
11.Mavzu: Ma’lumotlar bazasini administratorlash va xavfsizligini ta’minlashni, loyixalash.
Kompyuter axborotini himoyalash muammolari bo‘yicha 70- yillaming oxiri 80-yillaming boshida o‘tkazilgan, keyinchalik turli ilovalarda rivojlantirilgan va mos standartlarda qayd etilgan tadqiqotlar axborot xavfsizligi tushunchasining tarkibiy elementlari sifatida quyidagilami belgilaydi: - konfidensiallik (ruxsatsiz foydalanishdan himoyalash); - yaxlitlik (axborotni ruxsatsiz o‘zgartirishdan himoyalash); - joydalanuvchanlik (axborotni va resurslami ushlab qolinishidan himoyalash, buzilishdan himoyalash, ishga layoqatlikni himoyalash). Axborot xavfsizligi tarkibiy elementlariga mos tahdidlar qarshi turadi. Axborot xavfsizligiga tahdid deganda axborot xavfsizligiga bevosita yoki bilvosita zarar yetkazishi mumkin bo‘lgan kompyuter tizimida amalga oshirilgan yoki oshiriluvchi ta’sir tushuniladi. Tahdidlami axborot xavfsizligini buzuvchi (buzg'unchi) amalga oshiradi yoki amalga oshirishga urinadi. Axborot xavfsizligiga u yoki bu tahdidlami amalga oshirish bo‘yicha buzg'unchi imkoniyatlari kompleksining formallashtirilgan tavsifi yoki ifodasi buzg'unchining (niyati buzuqning )modeli deb ataladi. Kompyuter tizimida axborotning himoyalanganligini ta’minlash bo‘yicha tashkiliy-texnologik va dasturiy-texnik choralar kompleksining sifatiy tavsifi xavfsizlik siyosati deb ataladi. Xavfsizlik siyosatining formal (matematik, algoritmik, sxemotexnik) ifodasi va ta’rifi xavfsizlik modeli deb ataladi. Ma’lumotlar bazasi (MB) xavfsizligini ta’minlashga taalluqli ba’zi atamalar quyida keltirilgan: - axborotdan foydalanish (access to infopmation) - axborot bilan tanishish, uni ishlash (xususan, nusxalash), modifikatsiyalash, yo‘q qilish; - foydalanish subyekti (access subject) - harakatlari foydalanishni cheklash qoidalari orqali qat’iy belgilanuvchi shaxs yoki jarayon; - foydalanish obyekti (access object) - avtomatlashtirilgan tizimning axborot birligi bo‘lib, undan foydalanish foydalanishning cheklash qoidalari orqali qat’iy belgilanadi; - foydalanishni cheklash qoidalari (security policy) - subyektlaming obyektlardan foydalanish huquqini qat’iy belgilovchi qoidalar majmui; - ruxsatli foydalanish (authorized access to information) - foydalanishni cheklash qoidalarini buzmasdan axborotdan foydalanish; - ruxsatsiz foydalanish (unauthorized access to information) - axborotdan foydalanishni cheklash qoidalarini buzib foydalanish; - foydalanish subyektining vakolat darajasi (subject privilege) -foydalanish subyektining foydalanish huquqlari majmui (“imtiyozlar”); - foydalanishni cheklash qoidalarini buzuvchi (security policy violator) - axborotdan ruxsatsiz foydalanuvchi foydalanish subyekti; - foydalanishni cheklash qoidalarini buzuvchining modeli (security policy violator model) — foydalanishni cheklash qoidalarini buzuvchining abstrakt (formallashgan yoki formallashmagan) tavsifi; - axborot yaxlitligi (information intégrité) - axborot tizimining tasodifiy va (yoki) atain buzish sharoitlarida axborotning o‘zgarmasligini ta’minlash qobiliyati; - konfxdensialîik belgisi (sensitivity label) - obyekt konfidensialligini xarakterlovchi axborot birligi; - ko‘p sathli himoya (multilevel secure) - turli sathli konfidensiallikga ega obyektlardan foydalanishning turli huquqlariga ega subyektlaming foydalaxiishlarini cheklashni ta’minlovchi himoya. Kompyuteming dasturiy ta’minot strukturasida tashqi xotirada ma’lumotlami tashkil etishga, joylashtirishga va undan foydalanishga operatsion tizim javob beradi. Uning mos tashkil etuvchisi 6 ko‘pincha “fayl tizimi” deb yuritiladi. Kompyuteming tashqi xotirasidagi ma’lumotlar fayllar deb ataluvchi nomlangan majmua yordamida ifodalanadi. K o‘p hollarda operatsion (fayl) tizimi fayllardagi ma’lumotlami tashkil etishning ichki mazmunli mantiqini “bilmaydi” \a ular bilan baytlaming bir jinsli majmui yoki simvollar satri sifatida muomala qiladi.
12. Mavzu: Ochiq ma’lumotlar bazasi aloqasi (ODBC) interfeysi
.Open DataBase Connectivity API (ODBC), xamma SQL-ma’lumotlar bazalariga unifikatsiya qilingan interfeys mavjud.
ODBC xamma ma’lumotlar bazalariga yagona interfeys bo‘lgani uchun, MySQL va boshqa MBBT lar bilan ishlovchi dasturlar yaratish uchun uni o‘rganib chiqish etarli. Agar siz kerakli tarzda ODBC dan foydalansangiz, siz yaratgan dasturlar ixtiyoriy MBBT bilan ishlay oladi.
ODBC xaqida tushuncha
Xamma API lar kabi ODBC birgalikda ma’lum funksiyalar to‘plamini ta’minlovchi sinflar va interfeyslar to‘plamidir. ODBC xolida bu funksiyalar ma’lumotlar bazasiga murojaatni ta’minlaydi. ODBC API ni tashkil qiluvchi sinflar va interfeyslar ixtiyoriy turdagi ma’lumotlar murojjat qilishdagi umumiy tushunchalar abstraksiyasidir.
Masalan, Connection ma’lumotlar bazasi Bilan bog‘lanishni tasvirlovchi interfeysdir. SHunga o‘xshab ResultSet SQL SELECT komandasi qaytaruvchi natijaviy to‘plamni tasvirlaydi. Tabiiyki ma’lumotlar bazasiga murojaat konkret detallari uning yaratuvchisiga bog‘liq. ODBC bu detallar Bilan ishlamaydi.
ODBC sinflarini ma’lumotlar bazasini dasturlashga ob’ektga-yo‘naltirilgan usullar nuqtai nazaridan ko‘rib chiqamiz.
13.Mavzu: XMLda ma’lumotlar bazasini tasvirlash
XML (eXtensible Markup Language) - kengaytirilgan markerlash tili degan ma'noni anglatadi va SGML (Standard Generalized Markup Language) standart umumlashtirilgan markerlash tilidan olingan matnga asoslangan markerlash tilidir.
XML teglari HTML teglari kabi ma'lumotlarni ko'rsatish uchun ishlatilmaydi. Aksincha, XML - ma'lumotlarni saqlash va tartibga solish uchun ishlatiladi. Yaqin kelajakda XML HTML o'rnini bosmaydi, lekin u HTML ning ko'plab muvaffaqiyatli xususiyatlarini qo'llash orqali yangi imkoniyatlarni ochib beradi. Xml da yangi element hosil qilish XmlNode sinfining CreateElement metodi, elementga qiymat berish uchun esa CreateTextNode metodidan foydalanamiz.
Talabalar nomli bosh elementni yaratamiz va uni documentga qo'shamiz:
XmlNode talabalar = document.CreateElement("Talabar");
document.AppendChild(talabalar);
Endi Talaba modelining xususiyatlarini element shaklida tashkil qilgan Talaba nomli element hosil qilamiz:
XmlNode talaba = document.CreateElement("Talaba");
talabalar.AppendChild(talaba);
XmlNode id = document.CreateElement("Id");
id.AppendChild(document.CreateTextNode("1"));
talaba.AppendChild(id);
XmlNode ism = document.CreateElement("Ism");
ism.AppendChild(document.CreateTextNode("Nodirbek"));
talaba.AppendChild(ism);
XmlNode familiya = document.CreateElement("Familiya");
familiya.AppendChild(document.CreateTextNode("Abdulaxadov"));
talaba.AppendChild(familiya);
XmlNode nomer = document.CreateElement("TelNomer");
nomer.AppendChild(document.CreateTextNode("+998901234567"));
talaba.AppendChild(nomer);
14. Mavzu: Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlarining (MOBT) asosiy funktsiyalari
Ma'lumotlar omborini boshqarish tizimi (MOBT) – tegishli MOni kerak, to'ldirish va qayta qo'llash uchun mo'ljallangan dasturiy ta'minot tizimlari.
MOBTlariga MS Access, OpenOffice.org Base, Cache, IMS, Firebird, MySQL kabi qurilmalar misol bo‘ladi.
MOBTning harakatsiz xususiyatlari – bu moddiy ma‟lumotlarni qayta tiklash va saqlashda foydalanish tartibi bo'lib, fayl strukturasini ham tasvirlaydi. Ma‟lumotlar o„zida saqlash va MOBT ostida boshqariladigan fayl oldin ma‟lumotlar banki, axborot esa “Ma‟lumotlar ombori” deb yuritila boshlaydi.
Ma'lumotlar omborini boshqarish tizimi — bu ma'lumotlar omborini hosil qiluvchi, ma'lumotlarni qayta ishlovchi va qidiruvchi tizim hisoblanadi. Qisqa qilib aytganda, MOBT barcha jarayonlarni amalga oshiradi. Ma'lumotlar ombori faqat ma'lumotlarni saqlaydi, qolgan barcha ishlarni MOBT bajaradi.
Ma'lumotlar omboridagi ma'lumotlar, SQL so'rov tillari orqali boshqariladi, bu tilda MOBT'ga so'rov beriladi, bu so'rov u yerda qayta ishlanib, natija olish uchun ma'lumotlar omboriga murojaat qiladi, u yerdan so'rovga mos ma'lumotni olib, so'rovga javob beradi:
So'rov berish:
SQL so'rov -> MOBT -> Ma'lumotlar ombori
natija olish:
Ma'lumotlar ombori -> MOBT — > So'rovga javob
Quyidagi dasturlar MBBT'ga misol bo'la oladi:
— Oracle;
— MySQL;
— Microsoft Office Access;
— MariaDB;
— Microsoft SQL Server;
…
Hulosa shuki, siz o'ylagan bu dasturlar, ma'lumotlar ombori emas, balki MOBT hisoblanadi.
15. Mavzu: MB tashkil etishnnng relyatsion yondashuvining umumiy tushunchalari. Asosiy kontseptsiyalar va terminlar
Ko‘pchilik, terminlarni tushunish bo‘yicha biroz qiynalishadi, lekin aynan terminlarni bilish, qo‘yilgan vazifalarni yechishda yoki paydo bo‘lgan xatoliklarni bartaraf etishda juda kerak bo‘ladi. Misol uchun, biror muammo paydo bo‘lsa, biz darhol Google’ni yordamga chaqiramiz, agar Google qidiruv tizimiga terminlar orqali so‘rov bersangiz, muammo yechish qiyinchilik tug‘dirmaydi, agar terminlarsiz oddiy so‘zlar bilan qidirishni amalga oshirsangiz, muammoni yechishga ancha vaqt ketib qoladi.
Bu maqolada ma’lumotlar bazasiga oid juda kerakli va ko‘pchilik(!) adashtiradigan ikki terminni tushuntirishga harakat qilaman: Ma’lumotlar bazasi va Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT).
Ma’lumotlar bazasi bu — tartiblangan ma’lumotlarni saqlovchi va qayta ishlovchi axborot modeli hisoblanadi. Soddaroq qilib aytganda, bir hil turdagi axborotlarni o‘zida saqlovchi va berilgan so‘rovlar orqali ularni taqdim etuvchi model. Misol uchun, kitoblar javoni, bu ma’lumotlar bazasi hisoblanadi, ya’ni bir hil turdagi (kitoblarni) ob’yektlarni o‘zida saqlaydi, yoki bo‘lmasa telefon raqamlar yozilgan kitobcha, bu yerda ism, telefon raqam kabi bir hil tipdagi ma’lumotlar saqlanadi, bu ham ma’lumotlar bazasi.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi — bu ma’lumotlar bazasini hosil qiluvchi, ma’lumotlarni qayta ishlovchi va qidiruvchi tizim hisoblanadi. Qisqa qilib aytganda, MBBT barcha jarayonlarni amalga oshiradi. Ma’lumotlar bazasi faqat ma’lumotlarni saqlaydi, qolgan barcha ishlarni MBBT bajaradi.
Ma’lumotlar bazasidagi ma’lumotlar, SQL so‘rov tillari orqali boshqariladi, bu tilda MBBT’ga so‘rov beriladi, bu so‘rov u yerda qayta ishlanib, natija olish uchun ma’lumotlar bazasiga murojaat qiladi, u yerdan so‘rovga mos ma’lumotni olib, so‘rovga javob beradi:
So‘rov berish:
SQL so‘rov -> MBBT -> Ma’lumotlar bazasi
natija olish:
Ma’lumotlar bazasi -> MBBT — > So‘rovga javob
Quyidagi dasturlar MBBT’ga misol bo‘la oladi:
— Oracle;
— MySQL;
— Microsoft Office Access;
— MariaDB;
— Microsoft SQL Server;
Hulosa shuki, siz o‘ylagan bu dasturlar, ma’lumotlar bazasi emas, balki MBBT hisoblanadi.
Ma’lumotlar bazasi MBBT’ning bir qismidir, demak bu dasturlarni ishlatganda «ma’lumotlar bazasi sifatida Oracle’ni tanladim» emas, balki «Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi sifatida Oracle’ni tanladim» to‘g‘ri bo‘ladi.
16. Mavzu: Ma’lumotlarni relyatsion boshqarishning asosiy vositalari Malumotlarning relyatsion bazasi - bu o‘zaro bog‘langan munosabatlar , ya‘ni jadvallar to‘plamidir. Har qanday munosabat (jadval) kompьyuterlarning xotirasida fayl ko‘rinishda joylashtiriladi. Ularning orasida quyidagi moslik mavjud:
Fayl
Jadval
Munosabat
Mazmuni
Yozuv
Maydon
Satr
Ustun
kortej
atribut
mazmunning nusxasi
atribut
Jadval hamma uchun juda qulay bo‘lishi bilan bir qatorda ma‘lumotlarni manipulyatsiya
qilishning asosiy uch operatsiyasini bajarish uchun noqulaydir, ya‘ni tartiblash, indekslarning qiymatlari bo‘yicha guruhlash va daraxt ko‘rinishidagi parametrlar bilan ishlash. Jadvalda ushbu uch operatsiya bir-biri bilan chambarchas bog‘langan.
Bu esa ba‘zi bir operatsiyalarni bajarishda ma‘lum bir qiyinchiliklarga olib keladi. Masalan, ma‘lumotlarni bir parametr asosida tartiblash ikkinchi bir parametr bo‘yicha tartiblashni buzib yuborishi tufayli zarur ma‘lumotlarni izlab topish operatsiyasi bir parametr bo‘yicha osonlashsa, boshqalari bo‘yicha qiyinlashadi.
Kodd taklif qilgan usulining originalligi shundan iboratki, u munosabatlarga
(jadvallarga) tadbiq qilish uchun juda chiroyli qurilgan operatsiyalar tizimini ishlab chikdi. Ularni amalga oshirish natijasida bir munosabatni boshqa munosabat orqali hisoblab chiqish imkoniyati paydo bo‘ldi. Bu axborotlarni saqlanadigan va saqlanmaydigan (hisoblanadigan) qismlarga ajratish, hamda kompьyuter xotirasini tejash zarur bo‘lgan paytda axborotlarning saqlanmaydigan qismini saqlanadiganlar asosida hisoblab chiqish imkoniyatini beradi.
Ma‘lumotlarning relyatsion bazasidagi munosabatlar ustida bajariladigan asosi
operatsiyalar sakkizta bo‘lib, ular quyidagilardan iborat:
to‘plamlar ustidagi ananaviy (traditsion) operatsiyalar, ya‘ni to‘plamlarning
birlashmasi (yig‘indisi), kesishmasi (ko‘paytmasi), to‘ldiruvchisi (ayirmasi), dekart ko‘paytmasi,
bo‘lishmasi;
-maxsus relyatsion operatsiyalar, ya‘ni proektsiyalash, bog‘lanish (qo‘shilish), birlashtirish (ulab qo‘yish) va tanlash.
Har bir ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimining samaradorligi ushbu
operatsiyalarning borligi va ularni bajarish vositalarining qanchalik qulayligi bilan aniqlanadi.
Relyatsion MBBTda munosabatlar ustida operatsiyalar bajarish uchun mo‘ljallangan tillarini ikki sinfga ajratish mumkin: relyatsion algebra tili (RAT) va relyatsion hisob tili (RHT).
RAT relyatsion algebraga (Kodd algebrasiga,-algebraga) asoslangan. Ma‘lum tartib munosabatlar ustida operatsiyalarni ketma-ket yozish asosida xohlagan natijaga erishish
mumkin. Shuning uchun RATni protsedurali til deyishadi.
RHT
predikatlarni
hisoblab
chiqishning
klassik
usuliga
asoslangan.
Ular
foydalanuvchilarga so‘rovlarni yozish uchun ma‘lum qoidalar to‘plamini beradi. Bunday
so‘rovlarda faqat xohlagan natija haqidagi axborotlar bo‘ladi xolos. Ushbu so‘rov asosida MBBT
yangi munosabatlar hosil qilish yo‘li bilan avtomatik tarzda zarur natijani beradi. SHuning uchun
RHTni protseduralimas til deyishadi.
Ma‘lumotlar bazasini loyihalashtirishda relyatsion model bilan ishlash ancha
noqulayliklarga olib keladi. SHu sabab ma‘lumotlar bazasini loyihalashda har xil semantik modellar ham ishlatiladi.
Ulardan eng ko‘p tarqalganlaridan biriga - ER modeli deyiladi. Bu model ingilizcha “Entity-relation” deyilib, ma‘nosi “Mohiyat-bog‟lanish” demakdir.
Bu model 1976 yil Piter CHen tamonidan kiritilgan bo‘lib u o‘ziga bir qator grafik diagrammalarini oluvchi bir necha har xil turdagi komponentalarni birlashtirgan.
Piter CHen mohiyatlar to‘plami va ular orasida bog‘lanish sifatida relyatsion ma‘lumotlar strukturasini interpritatsiya qilishni taklif qildi.
ER -modelining asosiy komponentalari mohiyat, bog‘lanish va atribut (xossa) bo‘lib
hisoblanadi.
|
