76
yetakchi g‘ildiraklardagi burovchi momentni
va avtomobil harakat
tezligini ta’minlash mumkin.
48-rasm. Burovchi moment yo‘nalishining o‘zgarishi.
Dvigateldan kelayotgan burovchi momentning yo‘nalishini o‘zgar-
tirish sxemasi 48
-rasmda keltirilgan. Dvigateldan kelayotgan burovchi
moment birlamchi (yetaklovchi) val, shesternyadan orali valga uzatiladi,
so‘ngra burovchi moment oraga yurishni ta’minlash shesternyasidan
o‘tadi va o‘z yo‘nalishini o‘zgartiradi, yo‘nalishi o‘zgargan burovchi
moment (yetaklanuvchi) ikkilamchi valdan yetaklovchi g‘ildiraklarga
yetkaziladi.
Tishli g‘ildiraklarning qo‘zg‘almas o‘qli uch valli uch pog‘onali
uzatmalar qutisining sxemasini (48-rasm) ko‘rib chiqamiz.
Yetakchi,
yetaklanuvchi va oraliq vallar, yetakchi va yetaklanuvchi vallar qutida
podshipniklarda o‘rnatilgan. Yetakchi valda oraliq valning g‘ildiragi
bilan doimiy ilashishlikda turgan shesternya qattiq qotirilgan. Boshqa
shesternyalar xuddi shunday oraliq valda qattiq qotirilgan. Yetaklanuvchi
valning g‘ildirak-koretkasi val bilan shlitsalar yordamida shunday
birlashtirilganki, uni val bo‘yicha surish mumkin. Xuddi shunday,
yetaklanuvchi valdagi tishli muftani val bo‘ylab siljitish mumkin.
Tishli
g‘ildirak bu valda erkin o‘rnatilgan va shesternya bilan doimiy ilashishda
bo‘ladi.
3.3. Kardanli uzatma
Kardanli uzatmaning vazifasi o‘qlari bir chiziqda yotmagan va
o‘zaro joylashuvi o‘zgarib turadigan vallar orasida burovchi momentni
uzatib berishdan iborat.
77
Kardanli uzatma quyidagilardan tashkil topgan:
•
elastik mufta
•
shlitsali birikma
•
oldingi kardanli val
•
tayanch podshipnik
•
oldingi kardan sharniri
•
orqa kardan val
•
orqa kardan sharniri
Kardanli uzatma o‘klari bir-biriga to‘g‘ri yotmagan va o‘z holatini
o‘zgartira oladigan vallar yordamida burovchi momentni kuch uzat-
maning bir agregatidan boshqa agregatiga uzatib beradi. Avtomobilning
kuch uzatmasiga o‘rnatilgan kardanli uzatma dvigateldan
olinadigan
burovchi momentni uzatmalar qutisi orqali bitta yetakchi ko‘prikka
tarqatish qutisi yordamida bir nechta ko‘prikka uzatib berishi lozim.
Avtomobil notekis yo‘llarda yurganida yetakchi ko‘prik ramaga
nisbatan tik tekislikda tebranib, uzatish burchagi o‘zgarib turadi. Shu
sababli burovchi momentning uzatmalar kutisidan (yoki
taqsimlash
kutisidan) yetakchi ko‘prikga o‘zgaruvchan burchak ostida uzatishda
kardanli uzatmadan foydalaniladi. Kardan sharnirlar o‘qlari bir-biriga
nisbatan to‘g‘ri yotmagan vallardan burovchi momentni o‘zaro uzatish
uchun xizmat kiladi. Tepish va buralma tebranishlar xavfini kamaytirish
uchun aksari zamonaviy avtomobillarda kardanli, sharnirli
hamda ikkita
val shuningdek, oraliq tayanchdan tashkil topgan kardanli uzatmadan
foydalaniladi. Bunda uzatmaning uzayib qisqarishini ta’minlaydigan
shlitsali birikma mavjud.
49-rasm. Burchak tezliklari bir xil bo‘lmagan kardanli sharnir.
78
Avtomobillarda qo‘llaniladigan kardanli sharnirlar ikki xil bo‘ladi:
¾ burchak tezliklari bir xil bo‘lmagan kardanli sharnirlar (49-rasm),
¾ burchak tezliklari bir xil kardanli sharnirlar (50-rasm).
Burchak tezliklari bir xil bo‘lmagan kardanli sharnirlar o‘z
navbatida
kayishqoq (elastik) va bikr (krestovinali) bo‘lishi mumkin.
Kardanli uzatma kardanli sharnirlaridan, vallardan va vallarning
oraliq tayanchlaridan tashkil topgan.
Kardan sharniri deb, sharnirli
bo‘g‘inga aytilib, uning yordamida aylanma harakatni (burovchi
momentni) bir valdan ikkinchi valga o‘zgaruvchan burchak
ostida
uzatadi. Ko‘pchilik hollarda bikr kardanlar ishlatiladi. Bikr kardanli
sharnirlar mahkamlangan va vilkalardan ularni biriktiruvchi krestovina-
lardan va ninasimon podshipniklardan tashkil topgan. Vilkalar bir-biriga
nisbatan perpendikular bo‘lgan tekisliqsa qo‘zg‘alishi mumkin.
50-rasm. Burchak tezliklari bir xil bo‘lgan kardanli sharnir.
Kardan sharnirlari aylanayotganida kardan valining og‘ishi, yetakla-
nuvchi vilkaning krestovinada og‘ishi hisobiga sodir bo‘ladi, 90° gradus-
ga burilganida esa, yetakchi vilkada krestovinani og‘ishi sodir bo‘ladi.
