|
Oliy va o’rta mahsus ta’lim vazirligi
|
| bet | 20/217 | | Sana | 15.05.2024 | | Hajmi | 2,85 Mb. | | #236153 |
Bog'liq Raqamli iqtisodiyot-Darslik-18.02.2020Avstriya, Avstraliya, Buyuk Britaniya, Koreyava boshqalar) asosiy e’tiborni “raqamli tibbiyot” va “aqlli shahar” ijtimoiy yo‘nalishlariga qaratgan. Bunday loyihalarni rivojlantirish yo’nalishi jiddiy iqtisodiy samaraga ega emas, ammo bu holatbir qator dalillar bilan asoslanishi mumkin:
birinchidan, har qanday keng ko‘lamli rivojlanish dasturi g‘arb turidagi ochiq jamiyatdajamiyat tomondan ma’qullanishi va qo‘llab-quvvatlanishi lozim. Shu sababli, raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi bunday ijtimoiy loyihalar belgisi ostida boradi;
ikkinchidan, yirik sanoatlarda raqamlitexnologiyalar joriy qilishertami- kechmi, o‘z-o‘zidan iqtisodiy maqsadga muvofiqlik tufayli ro‘y beradi. Ijtimoiy loyihalar esa davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashga ehtiyoj sezadi (ya’ni, maqsadga muvodiq narsalar aqlga muvofiq, aqlga muvofiq narsalar esa maqsadga muvofiqdir);
uchinchidan, ko‘pchilik rivojlangan mamlakatlarraqamli iqtisodiyotni ma’lum bir ko‘rinishda amalga oshirishga imkon beradigan sezilarli texnologik asoslarga ega bo‘ladi. Keng ko‘lamli ijtimoiy loyihalarni amalga oshirish natijasidako‘p sonli mutaxassis bo‘lmagan foydalanuvchilardan teskari aloqaga ega bo‘linadi, bu esa foydalanuvchi nuqtai-nazaridan texnologiyalarni takomillashtirish va ularni aholining keng qatlamlari uchun ochiq qilishga imkon beradi;
to‘rtinchidan, raqamlitexnologiyalarni sanoatda joriy qilish (masalan, ishlab chiqarishda buyumlar interneti, 3D-printerlarni ishlab chiqarishga keng miqyosda joriy qilish kabilar) ancha tor doiradagi vazifalarni hal qilishi ko‘zda tutilgan. “Raqamli tibbiyot” va “aqlli shahar” ijtimoiy loyihalarini amalga oshirish esa ko‘proq murakkablik va xilma-xillikni talab qiladi hamda bunday loyihalar keng halq ommasi tomonidan taqdirlanadi. Barcha zamonaviytexnologiyalar uchun, ayniqsa, boshqaruv tizimi nuqtai-nazaridan shundayko’rinishdagi
«ijtimoiystress-test» zarurdir.Yuqorida aytib o‘tilganfikrlar va g’oyalar tufayli, ushbu ijtimoiy yo‘nalishlarning ijtimoiy muhit uchun muhimligi bizningcha, o’quvchiga ancha tushunarli bo’lgandir. Lekin ularning raqamli iqtisodiyot respublika dasturida qanday o‘ringa ega bo‘lishi lozimligi noaniq bo‘lib
qolaveradi. Ilk pallada, resurslar cheklanganligi sababli, sa’yi-harakatlarni qaysi yo‘nalishga qaratish zarurligi haqida qaror qabul qilish zarur bo‘lishi ehtimoli katta, ya’ni, oldimizda ikki yo’l turibdi: ularning biri texnologiyalarni ijtimoiy moslashtirish bilan shug‘ullanish, ikkinchisi esa mahalliy texnologik asoslarni ko‘paytirish yo’li.
Halqaro rivojlanish hamjamiyatiningbashoratlarigako‘ra, yaqin yillarda, hozirgikundaaksariyattarmoqlardayetakchimamlakatlaryigirmataligidano‘rinolgank ompaniyalarninguchdanbirqismiuning e-platformalaridanyangiservislarvabiznes- modellaryaratishuchunfoydalanadiganqaytaqurilgan «eski» kompaniyalarvayangida’vogarlartomonidanjiddiyraqobathisqiladi.Taxminqilinishic ha, bir necha o’n yillar ichidajahoniqtisodiyotio‘sishiningindustrialbosqichiyakuntopadivauningkelgusiriv oji «lean production» tamoyillariga, additiv, nano- vabiotexnologiyalargaasoslanganishlabchiqarishlarningko‘proqta’siriostidaamalga oshirilaboshlaydi.Mosravishda, boshqaruvqarorlariishlabchiqishvaqabulqilishuchuntalabqilinadiganaxborothajmiy ana ham
ortadi,tovarlarvahizmatlarishlabchiqarishbo‘yichaboshqaruvtuzilmasiqaytaformatla nadi,aholivabiznesningdavlatorganlaribilano‘zaroaloqalaritizimidakatta o‘zgarishlarro‘yberadi. Bunda
ijtimoiyvaiqtisodiyrivojlanishningijobiyyo‘nalishigao‘tishbosqichidagiasosiyomilla rquyidagilarhisoblanadi:
elektron hukumat konsepsiyasini amalga oshirish;
transport, uy-joy kommunal hizmatlarini va boshqalarni kompleks axborotlashtirishga asoslanadigan «raqamli shahar» g‘oyasini hayotga tadbiq etish;
yangi texnologik avlod tovarlarining bozorda ommaviy ravishda paydo bo‘lishi (masalan, robotlar, 3D-printerlar, haydovchisiz avtomobillar ishlab chiqarish va boshqalar);
3D-printerlarning ishlab chiqarishdava uy ho’jaligida qo‘llash ko’lamining ortishi;
«aqlli» va o‘ta ekologik uy-joylar qurish g‘oyasini amalga oshirish, bu katta hajmdagi yangi pardozlash va qurilish materiallari talab qiladi;
organizmni yoshartirish va davolash bilan bog‘liq innovatsion tibbiy dori- darmonlarga talabning o‘sishi;
turli xildagi muqobil va erkin bandlik shakllari, jumladan, autsorsing tarqalishi (buxgalteriya hizmatlari, dasturlash, tarjima, banking hizmatlari, erkin ijodiy faoliyat va boshqalar);
potensial ish beruvchi tomonidanturli buyurtmalar joylashtiladigan ko‘p sonli professional tarmoqlarning yaratilishi.
Sanab o‘tilgan omillar mahsulot va elektron hizmat yig‘indisi sifatida ko‘rib chiqilishi mumkin bo‘lgan raqamli iqtisodiyot platformalarini qo‘llash yo‘li bilan boshqaruv va ishlab chiqarishdagi harajatlarni qisqartirish bilan bog‘liqdir.Gap birinchi navbatda, hizmatlar buyurtmasi, resurslardan birgalikda foydalanish, kontragentlar tanlab olish, elektronsavdo, to‘lovlar va shu kabi platformalar haqida boradi.Texnologik jihatdan raqamli iqtisodiyotyuridik va jismoniy shaxslarning birgalikdagi faoliyati bo‘yicha o‘zaro aloqa qilishi mumkin bo‘lgan muhitni ifodalaydi. Hizmatlar sohasida raqamli texnologiyalarkatta hajmdagi operatsiyalar bilan namunaviy vazifalarni arzon, qulay va vositachilarsiz bajarishga qodir bo‘lib, bunga Uber taksi buyurtmasi (biznesni «uberizatsiya» qilish), elektron savdo, internet-banking va boshqalar misol bo‘lishi mumkin. Iqtisodiyotning ko‘plab sohalarida daromadlilik darajasini oshirish uchun vositachilarni avtomatik tarmoq servislari (yetarli darajada yaxshi ishlayotgan sayt yoki mobil ilova) bilan almashtirish mumkin. Biznesni bunday tashkil qilish hizmat qiymatini sezilarli ravishda pasaytirishga imkon berishdan tashqari, to‘liqsiz bandlik va yakka tartibda ishlab chiqarishning turli shakllari roli ustunlik qiladigan yangi iqtisodiyot tuzilmasiga olib kelishi mumkin. Kraudfanding va kraudsorsing texnologiyalari ham raqamli iqtisodiyot texnologiyalari sifatida ko‘rib chiqilishi mumkin.Vositachilarni bartaraf qilish, internetni rivojlantirish va «aqlli»
avtomatlashtirilan servislar yaratish– bular ham qo‘shilgan qiymat olishga asoslanadigan iqtisodiyotdan hamkorlik va ne’matlar ayirboshlashga asoslangan iqtisodiyotga o’tishdir (shu jumladan «shering-economy»ham). Shu sababli, raqobat - o‘zaro manfa’atli kooperatsiya va o‘zaro aloqalarga o‘rin bo‘shatib beradi vako‘proq vertikal aloqalarga emas, balki o‘zaro teng munosabatlarga, bir- birini to‘ldirib turadigan hizmatlar taqdim etishga asoslanadi. Bu yerdan hizmatlar elektron savdosi va hajmining ortishi hamda servislar sonining o‘sishi kelib chiqadi.Jahon banki mutaxassislarining aniqlashicha, yuqori tezlikdagi internetda foydalanuvchilar sonining 10% o‘sishi YIM yillik o‘sishini 0,4% dan 1,4%gacha oshirishi mumkin. Davlatlarning YIM dagi ulushi elektron iqtisodiyot vositasida yiliga qariyib 20% o‘sishi bunday iqtisodiyotning ahamiyatining tan olinishi hisoblanadi, rivojlangan mamlakatlarda bu ko‘rsatkich o‘rtacha yetti foizni tashkil qiladi. Bashoratlarga ko‘ra,o‘sish sur’ati saqlanib qolgan holda 10-15 yildan keyin bunday iqtisodiyotning jahon YIMdagi ulushi 30-40%ga yetishi mumkin ekan. Zamonaviy axborot platformalarini birlashtirish asosida o‘zaro aloqalarni tashkil qilishning yangi ijtimoiy modellari iqtisodiy texnologiyalarning NET misolida mujassam etilishiga olib keladi. NET ning asosiy tamoyillari esa quyidagilardan iborat deb ta’kidlay olamiz:
tamomila yangi biznes-modellarning paydo bo’lishi;
turli axborot texnologiyalarini va ulardan iqtisodiyotning real sektorida tashkiliy-texnologik jaryonlarda foydalanishni optimal ravishda birlashtirish;
transaksiya harajatlari va ishlab chiqishda qo‘llanadigan asosiy moddiy resurslarning hajmini minimallashtirish.
Raqamli iqtisodiyot zamonaviy axborot texnologiyalari asosida va real iqtisodiy sharoitlarga muvofiq ravishada rivojlanadi.Agar ilgari ishlab chiqarish, savdo va moliya texnologiyalari izchillik bilan rivojlangan bo‘lsa, hozirgi paytga kelib,asosan gorizontal o‘zaro aloqalarga (o‘zini-o‘zi tashkil qilish va singulyarlik), innovatsion tadbirkorlikka (o‘zini-o‘zi rivojlantirish), axborot injiniringiga (o‘zini- o‘zi takomillashtirish) vaiqtisodiy jarayonlarni avtoformalizatsiyalashga
(avtostrukturalash) asoslanadigan zamonaviy axborotlashgan iqtisodiyotning asosi bo‘lgan NET paydo bo‘lgan.NETning moddiy asosini data-markazlar hamda axborotni tizimlashtirish vatahliliy qayta ishlash uchun mo’ljallangan zamonaviyIT-platformalari tashkil qiladi. Biznes-tahlil va boshqaruv konsaltingi bo‘yicha hizmatlar «provaydingi» rivojlanishi ham raqamli iqtisodiyotda dolzarb ahamiyatga ega. Bund yangi tashkilotlar – axborot-konsalting hizmatlari va davlat rivojlanish agentliklari ishbilarmonlik muhitini takomillashtirishning tashkiliy asosi hisoblanadi.IHTT tomonidan 2016 yil bu tashkilotga a’zo bo‘lgan 32 mamlakat va yana 6 ta hamkor mamlakatda o‘tkazilgan so‘rov ma’lumotlariga ko‘ra, ularning ba’zilaridagina raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish strategiyasi, rejasi yoki dasturi mavjud. 2017 yilning sentyabridan boshlab, Avstraliya hukumati raqamli iqtisodiyot Strategiyasini ishlab chiqishni boshlangani haqida e’lon qildi. AQSHda 2015 yil raqamli iqtisodiyot rejasini shakllantirish haqida ma’lum qilindi (digital economy agenda), 2016 yil esaxususiy biznes tomonidan amalga oshiriladigan internetni rivojlantirish, axborot havfsizligi, innovatsiyalarni ilgari surish va boshqa funksiyalarni bajaradigan Savdo vazirligi qoshida raqamli iqtisodiyot bo‘yicha maslaxatchilar Kengashi tashkil qilindi. IHTT mamlakatlari tomonidan raqamli iqtisodiyot rivojlanishi darajasini chamalash uchun quyidagi yo‘nalishlarni tavsiflaydigan indikatorlar tizimi ishlab chiqilgan:
iqtisodiyotningyuqoritexnologiyalisektorinirivojlantirish, uning
qaytaishlashsanoatimahsulotivahizmatlardagisalmog‘i;
ilmiyishlanmalarga, dasturiyta’minotishlabchiqishgainvestitsiyalar, ta’limvaqo‘shimchaqaytatayyorlashharajatlari;
axborot-kommunikatsiyauskunalariishlabchiqarish, fanvayuqoritexnologiyalarsohasidaisho‘rinlariyaratish, korporatsiyalar, venchurlifirmalar, universitetlarvailmiy-
tadqiqottashkilotlario‘rtasidakooperatsiyako‘rsatkichlari;
xalqarobilimlaroqimlari, fanvainnovatsiyalarsohasidaxalqarohamkorlik; olimlar, muhandislar, talabalarharakatchanligi;
internetning tarqalish dinamikasi;
xalqaro savdoda yuqori texnologiyali mahsulotlar ulushi.
Iqtisodiyot va jamiyat taraqqiyotiga o‘sib borayotgan ma’lumotlar oqimlari ta’sirining universalligiular haqida zamonaviy jamiyatning iqtisodiy o‘sishi yetakchi resursi sifatida gapirishga imkon beradi.Raqamli iqtisodiyotni tahlil qilishning turli tadqiqotchilar tomonidan u yoki bu darajada ko‘rib chiqiladigan to‘rtta mezonini ajratib ko‘rsatishimiz mumkin:
|
| |
