- Mavzu: Valyuta kursi va unga ta’sir qiluvchi omillar

103 
Ko’p hollarda barcha davlatlar milliy valyutalarining kursi AQSH dollari yoki 
Buyuk Britaniya funt sterlingiga nisbatan belgilanadi. Ammo tashqi savdo 
munosabatlarida albatta biror bir valyutaning boshqa bir valyutadagi kursiga zarurat 
tug’ilib turadi. Masalan, Yaponiya eksportyor Germaniya importyor bo’lsa, unda 
albatta 1 Nemis markasi qancha Yapon iyenasiga to’g’ri keladi, degan savol tug’iladi. 
Bunga javob berish uchun kross-kurs uslubidan foydalaniladi.
Milliy valyuta savdo qilinayotgan, xorijiy valyuta esa kotirovka valyutasi 
bo’lgan holdagi kotirovka turi teskari kotirovka bo’ladi. 
To’g’ri kotirovkada “Bid”sotib oluvchi kursi banklar tomonidan savdo
ilinayotgan valyutani sotib olish va milliy valyutani sotish kursi bo’ladi. “Offer”kursi 
banklar tomonidan savdo qilinayotgan valyutani sotish va milliy valyutani sotib olish 
kursi hisoblanadi. “Bid”va “Offer’kurslarining farqi sifatidagi miqdor “spred”deb 
ataladi. 
Valyuta kurslarining quyidagi turlari mavjud: “spot”kurs, sotuvchi va sotib 
oluvchi kurslari, forvardli kurs, kross-kurs, “autrayt”kursi. “spot”kurs - bu, naqdli 
(kassa) shartnomasi kursidir. U “spot”shartnomalari ijrosi paytida qayd etiladigan bir 
mamlakat valyutasining bahosini boshqa mamlakat valyutasidagi ifodasidan 
iborat.“spot”kurslar erkin suzadigan yoki qat’iy belgilangan bo’lishi mumkin. 
Ular milliy valyutani mamlakat tashqarisida shartnomani amalga oshirish paytiga 
sotib olish qobiliyatini ko’rsatadi. 
Ba’zi davlatlar valyutalarining ichki va tashqi qiymati mavjudligiga qaramasdan 
valyuta nazorati sharoitida oddiy tijorat operatsiyalarini amalga oshirishda, asosan 
tovar hamda xizmatlar importida valyuta va “spot” kurslari bir xilda qo’llanilishi 
mumkin. 
Forvardli kurs - bu, muddatli valyuta shartnomalari kursidir. U kelgusida 
ma’lum bir sanaga valyutani etkazib berish sharti bilan sotish yoki sotib olish 
bahosidan iboratdir. Bunda muddatli valyuta operatsiyasida kurs uning ijrosi ma’lum 
bir muddat o’tganidan so’ng amalga oshsa ham shartnoma tuzilish paytida qayd 
etiladi. 
Valyuta kursiga ta’sir etuvchi omillar juda ko’p, ularning ichida eng 
muhimlarini ko’rib chiqamiz. 
Pul birliklarini sotib olish qobiliyatlari va inflyatsiya sur’ati. Valyutalarni sotib 
olish qobiliyati bo’yicha bir biriga nisbatan o’lchanishi (sotib olish qobiliyatining 
pariteti) qiymat qonunini aks ettirgan holda valyuta kursining asosi bo’lib xizmat 
qiladi. 
Valyuta kursi va pul birligining sotib olish qobiliyati o’rtasidagi muvofiqlik 
hamma vaqt ham kuzatilmaydi. Masalan, 1980 yil ichida AQSH dollarining kursi 
Doych markaga nisbatan 2%ga o’sgan, ammo shu bilan birgalikda ichki bozorda 
dollarni sotib olish qobiliyati 13%ga, doych markaniki esa 6%ga pasaygan. Buning 
sababi shundaki, valyutalarning kunlik kurslar kotirovkasi ularni sotib olish 
qobiliyatlariga nisbatan korrektirovka qilinmasligida va valyuta kurslariga boshqa 
omillarning ta’siridadir. 

104 
Mamlakat to’lov balansining ahvoli valyutaga bo’lgan talab va taklifga, valyuta 
kursining darajasiga bevosita ta’sir etadi hamda uning u yoki bu tarafga og’ib 
ketishiga olib keladi. Mamlakatning aktiv to’lov balansi milliy valyuta kursining 
o’sishiga olib keladi, chunki xorijiy qarzdorlar tomonidan unga bo’lgan talab oshib 
boradi. Aksincha, passiv to’lov balansi esa milliy valyuta kursining pasayishiga olib 
keladi. 
Turli mamlakatlardagi foiz stavkalarining bir biridan farqi. 
Mamlakatdagi hisob yuritishning o’rtacha foiz stavkasini ko’tarilishi xorijiy 
kapitallarni mamlakatga oqib kelishini rag’batlantiradi. Ushbu foiz stavkalarining 
pasayishi esa aksincha kapitallarni, shu jumladan milliy kapitallarni ham 
mamlakatdan chetga oqib ketishiga olib keladi. 
Kapitallar ayniqsa “qaynoq”(chayqov) pullarning harakati (oqimi) mamlakatlar 
to’lov balanslari muvozanatsizligini kuchaytirib yuboradi. 
Foiz stavkalari valyuta bozorlari operatsiyalari va ssuda 
kapitallari bozorlaridagi operatsiyalarga ta’sir etadi. Operatsiyalarni amalga 
oshirishda banklar maksimal foyda olish maqsadida milliy va Xalqaro bozordagi foiz 
stavkalari farqlarini hisobga oladilar. Ular arzonroq kreditlarni xorijiy ssuda 
kapitallari bozorida sotib olib, xorijiy valyutani milliy ssuda kapitallari bozorida 
nisbatan yuqoriroq foiz ustidan joylashtirishga harakat qiladilar. 
Valyuta bozorlari faoliyati va chayqov valyuta operatsiyalarining valyuta 
kursiga kon’yunktura ta’siri. Agarda biror bir valyutaning kursi pasayib borsa, bozor 
ishtirokchilari uni nisbatan muvozanatliroq valyutaga almashtiradilar va bu bilan ular 
uning qadrsizlanishini tezlashtirib yuboradilar. 
Valyuta bozorlari mamlakat iqtisodiyotida va siyosatida bo’layotgan 
o’zgarishlar, kurslar nisbatining tebranishiga ta’sir ko’rsatadi. 
Evrobozorda u yoki bu valyutadan foydalanish darajasi uning kursiga bevosita 
ta’sir etadi. Masalan, 2000 yilgacha Evrobanklar operatsiyalarini 70-75% AQSH 
dollarida amalga oshishi AQSH dollariga bo’lgan talab ko’lamini belgilaydi. Hozirgi 
kunda ushbu banklar operatsiyalarida asosiy o’rinni Evro egallagan. 
Evrobozorda va Xalqaro hisob-kitoblarda muayyan bir valyutadan foydalanish 
darajasi. Masalan, muomalaga Evro kiritilgunga qadar Evrobanklar operatsiyalarining 
60%i AQSH dollarlarida amalga oshirilgan va ushbu omil mazkur valyutaga bo’lgan 
talab hamda taklifni belgilagan. Valyuta kursiga undan xalqaro hisob-kitoblarda 
foydalanish darajasi ham ta’sir etadi. Masalan, 90-yillarda AQSH dollari zimmasiga 
xalqaro hisob-kitoblarning 50%i, tashqi qarzdorlikning 
70%i (asosan rivojlanib borayotgan mamlakatlarning) to’g’ri kelgan. Shu 
sababli jahon baholarining, davlatlar qarzdorliklari bo’yicha to’lovlarning muntazam 
ravishda o’sishi dollar kursini, uni sotib olish qobiliyatini pasayishi sharoitida ham 
o’sishiga ko’maklashadi. 
Valyutalar kurs nisbatlariga yana xalqaro to’lovlarning tezlashishi yoki 
sekinlashishi ham ta’sir etadi. Masalan, muayyan valyutaning pasayishini ko’zda 
tutgan holda qarzdorlar zarar ko’rmaslik uchun kontragentlarga bu valyutadagi 
to’lovlarini tezlashtirishga harakat qiladilar. Agarda valyuta qadrining ko’tarilishi 

105 
kutilsa aksincha ushbu valyutadagi to’lovlarni amalga oshirishni kechiktirilishi 
kuzatiladi. 
Jahon bozoridagi bunday taktika “lidz end legz”nomini olgan va u mamlakat 
to’lov balansi hamda valyuta kursiga ta’sir etadi. 
Jahon va ichki bozorlarda mamlakat milliy valyutasiga ishonch darajasi. Ushbu 
ishonch mamlakat iqtisodiyotining ahvoli va siyosiy holat hamda yuqorida ko’rib 
chiqilgan valyuta kursiga ta’sir eta oladigan omillar bilan belgilanadi. Shu bilan 
birgalikda dilerlar iqtisodiy o’sish va inflyatsiyaning mazkur sur’atlaridan, valyutani 
sotib olish qobiliyatining o’sishidan, talab hamda taklifning o’zaro nisbatidan 
tashqari ularning dinamikasi istiqbolini ham hisobga oladilar. 
Ba’zida, mamlakatning savdo va to’lov balanslari holati yoki saylovlar natijalari 
to’g’risidagi ma’lumotlarni matbuotda chop etilishini kutish talab hamda taklifning 
o’zaro nisbatiga va valyuta kursiga o’z ta’sirini o’tkazadi. Ayrim holatlarda valyuta 
bozorida imtiyozli yo’nalishlar vazirlar iste’fosi haqidagi mish-mishlar singari va 
boshqa shu kabi siyosiy Yangiliklar foydasiga o’zgaradi. 
Agarda mamlakatning iqtisodiy holati jahonda yuqori baholanayotgan bo’lsa, 
unda uning valyutasi kuchli hisoblanadi va iqtisodiy jihatdan kuchsizroq hisoblangan 
davlat valyutasiga nisbatan yuqoriroq bahoda sotilishi mumkin.

Download 4,02 Mb.