-osqich. Yakuniybosqich

Download 32,06 Kb.
bet	2/2
Sana	03.01.2024
Hajmi	32,06 Kb.
	#129751

1 2

Bog'liq
9-Mavzu Mehnat

9-Mavzu: Mashina va mexanizimlarni yuqori xafli va zararli sharoitlarda ishlatishdagi xavfsizlik talablari

3-osqich.

Yakuniybosqich

(10 daq.)

Mashg’ulot yakuni
Faol ishtirok etgan o’quvchilarni javoblarini izohlab baholahdi va rag’batlantiradi.
Uyga vazifani berilishi
Kelgusi mashg’ulotga vazifa va uni bajarish yuzasidan yuriqnoma beradi. (7-ilova)

Baholari bilan tanishadilar.

Topshiriqni yozib oladilar

9-Mavzu: Mashina va mexanizimlarni yuqori xafli va zararli sharoitlarda ishlatishdagi xavfsizlik talablari.

Reja:
1. Texnika xavfsizligi haqida umumiy ma’lumotlar.
2. Mehnat xavfsizligini ta’minlovchi texnik vositalar.
3. Xavfsizlik belgilari sistemasi.
4. Foydalanilgan adabiyotlar.
1. Texnika xavfsizligi haqida umumiy ma’lumotlar
Mehnat xavfsizligining asosiy masalalaridan biri ishlovchilarning xavfsizligini taminlash bo’yicha ish hisoblanadi. Zamonaviy ishlab chiqarish uni doimiy ravishda texnik jihatdan qurollantiruvchi, kimyoviy va mikrobiologik vositalardan foydalanishi, mobillashgan jarayonlarning keng qo’llanilishi bilan xaraktyerlanadi. Bunday sharoitlarda xavfsizlik talablarining buzilishi, baxtsiz hodisalarga olib keladigan xavfli holatlarni keltirib chiqaradi.
Mehnat xavfsizligi-bu shunday mehnat sharoitiki, bunday ishlab chiqarishda ishchilarga zararli va xavfli omillarning ta’sirini butunlay oldi olingan bo’ladi. Ishlab chiqarish sharoitida odamlar ishlab chiqarishning fizik va kimyoviy omillaridan jarohatlanadi.Ishlab chiqarishning xavfli fizikaviy omillari harakatlanayotgan mashinalar, uskunalarning himoyalanmagan ko’zgaluvchan elementlari, harakatlanuvchi buyumlar, materiallar, uskunalar yoki materiallarning sirtidagi yuqori yoki pastki haroratlar, elektr setidaga xavfli kuchlanishlar, qisilgan havoning, gazning energiyasi, portlashlar, to’lqin zarbi va shunga o’xshashlar hisoblanadi. Odamlarning sog’ligi uchun ayniqsa ishlov berilayotgan materiallardan va instrumentlardan uchayotgan qismlar jiddiy xavf tug’diradi. Ishlab chiqarishning xavfli kimyoviy omillari inson organizmiga achchiq, zararli va og’rituvchi moddalarni ta’siri bilan xaraktyerlanadi.
Ishlab chiqarishning u yoki bu xavfli omillarining paydo bo’lishi texnologik jarayon, uskunalar konstruksiyasi, mehnatni tashkillashtirish darajasi va unga o’xshashlarga bog’liq bo’ladi.
Ishlab chiqarishning xavfli omillari namoyon bo’lish xarakteri bo’yicha ochiq va yopiq turlarga bo’lish mumkin. Ochiq xavfli omillar ochiq tashqi belgilari mavjudligi bilan xaraktyerlanadi. Bunga mashinalarning harakatlanayotgan qismlari, yong’in, ko’tarilgan va tarozidagi osilgan holda turgan yuklar kiradi.
Yopiq xavflar mashina, mexanizm, jihoz va asboblardagi ko’zga ko’rinmas nukson va kamchiliklar yoki ma’lum avariya va xavfli holatlarda paydo bo’ladigan kamchilik ko’rinishda bo’ladi.
Mashina va mexanizmlarning xavfli zonalari. Ishchilar xavfning manbaiga bevosita tekkanda yoki unga yo’l qo’yib bo’lmaydigan masofaga yaqinlashganda jarohatlanishi mumkin. Inson sog’ligiga va hayotiga xavf tug’diradigan xavfli ishlab chiqarish omillari doimo mavjud bo’lgan yoki vaqti-vaqti bilan namoyon bo’ladigan fazo xavfli zona hisoblanadi.
rasm. Xavfli zonalar: 1-tishli uzatmalardagi; 2-tasmali uzatmadagi (zanjirli); 3-kadanli o’zatmadagi; 4-aylanma valiklardagi; 5-charxlash stanogidagi; 6-diskli arradagi; 7-old surgichi bor traktorlardagi; 8-yuk ko’tarish mexanizmdagi; 9-kesuvchi apparatdagi; a-doimiy xavfli zonalar, b-fazoda xavf doimiy bo’lmagan zonalar.
Xavfli zona harakatlanayotgan, aylanayotgan elementlar atrofida, ko’tarish-transport mashinalari bilan harakatlantirilayotgan yuklar yaqinida hosil bo’lishi mumkin (16.1.-rasm). Himoya vositasini tanlashda eng muhim holat xavfli zonalar o’lchamini (chegarasini) belgilash hisoblanadi.
Masalan yukni ko’tarib turgan po’lat arqonlardan biri uzilganda yukni otilish masofasi L (16.1.-rasm) quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi:
, (16.1.)bu yerda h-yukni ko’tarish balandligi, m; Ls–arqon uzunligi, m; a-yukning chetki qismidan og’irlik markazigacha bo’lgan masofa, m; -yukning og’irlik markazi bilan arqon orasidagi burchak.
Ishlab chiqarish jarayonlariga xavfsizlik talablari.Texnologik jarayonlarni tashkil etishni va bajarishni loyihalashda davlat standarti quyidagilarni hisobga olishni taqoza etadi:-xavfli va zararli ta’sir etishi mumkin bo’lgan ishlab chiqarish chiqindilari, materiallari bilan ishchilarni bevosita kontaktli aloqada bo’lishini oldini olishni; yuk arqoni uzilganda xavfli zona chegarasini aniqlash sxemasi.
-xavfli va zararli ishlab chiqarish omillari mavjud bo’lganda kompleks avtomatlashtirish va mexanizasiyalashtirishni joriy etish;
-ishchilarning himoyasini ta’minlovchi va avariya holatida ishlab chiqarish uskunalarini o’chirish nazorati sistemasini taminlash va texnologik jarayonlarni boshqarishni amalga oshirish;
-xavfli va zararli omil hisoblangan ishlab chiqarish chiqindilarini ish joylaridan chiqarish va uni zararsizlantirish.
Texnologik jarayonlarga xavfsizlik talablari esa texnologik hujjatlarda bayon etilishikerak.
Ishlab chiqarish binosini tanlashda uni sanitar normalarga mosligini, yong’in va portlash xavfi bo’yicha uning kategoriyalarini hamda elektr tokidan jarohatlanish bo’yicha xonalar klassini va boshqalarni aniqlash muhim hisoblanadi.
Ishlab chiqarishda xavfsizlikni ta’minlovchi asosiy omillardan biri uskunalarga xizmat qiluvchi xodimlarni kasbiy tayyorgarligi va bajaradigan ishiga ularning jismoniy imkoniyatini mavjudligidir.
Ishlab chiqarish uskunalarga umumiy xavfsizlik talablari. Ishlab chiqarish uskunalarga, mashina va mexanizmlarga mehnat sharoiti va ularning elementlari, uskunalar konstruksiyalarini hisobga olgan holda, sodir bo’lishi mumkin bo’lgan xavfli va zararli omillar manbaini aniqlashdan so’ng, xavfsizlik talablari belgilanadi.Mehnatni muhofaza qilish nuqtai nazaridan uskunalarga qo’yilgan asosiy talablarga: odamlar sog’ligi va hayoti uchun xavfsizlik hamda ularni ishlatishda ishonchlilik va qulayliklar kiradi.
Uskunalarni ishlatishda mikroiqlimning o’zgarishi, atmosfera xrlatlarning ta’siri organizmga xavf solmasligikerak. Ishlab chiqarish uskunalari yong’in va portlashga xavfsiz bo’lishikerak. Ularning konstruksiyasida qo’llaniladigan materiallar zararli, xavfli bo’lmasligi, ularning harakatlanadigan aylanadigan qismlari xavf manbalari hisoblanadi va shu sababli ular xavfsiz qilib to’silgan bo’lishikerak.
Uskunalarni avariya sodir bo’lganda o’chirishi lozim bo’lgan knopkalari, dastalari ularning ko’rinadigan va qulay joyida joylashtirilishikerak. Bu talabni bajarish ular qizil ranglarga bo’yab qo’yilganda yanada osonlashadi.
2. Mehnat xavfsizligini ta’minlovchi texnik vositalarIshlab chiqarish bunday muammolarni oldini olish, jarohatlanishga qarshi kurashni, baxtsiz hodisalarni oldini oluvchi zamonaviy vositalardan keng foydalanmasdan turib hal qilib bo’lmaydi.
Insonni xavfli ishlab chiqarish omillardan himoyalash usuli: aktiv va passiv bo’ladi.
Aktiv himoya xavfli omil hosil bo’lishini yo’qotishga yoki uning xavflilik darajasini kamaytirishga yo’naltiradi. Passiv himoya xavfli omillarning insonga ta’sirini oldini oluvchi kompleks tadbirlarni o’z ichiga oladi. Bunga insonni xavfli zonadan chiqarish yoki insonni xavfli zonada bo’lmasligi uchun sharoit yaratish bilan yerishiladi. Passiv himoyalash ishlab chiqarish jarayonini tashkillashtirish uskuna va jihozlarni konstruksiyalarini yaxshilash orqali ta’minlanadi. Agar qayd qilingan tadbirlar bilan ishlovchilarning xavfsizligi to’laligicha ta’min etilmasa, individual himoya vositalarini (kaskalar, ko’z oynaklar, respiratorlar va boshqalar) qo’llanilishini taqoza etadi.
Himoya vositalarini ish jarayoniga shunday jihozlashkerakki, aksincha holatda himoya vositalari bilan ish jarayonini bajarish mumkin bo’lmasin. Himoyalovchi qurilma xavf paydo bo’lishi bilan ishga tushishi va xavfli yoki zararli omilining ta’siri to’xtamaguncha o’zini ishchi holatini to’xtatmasligikerak. Himoyalovchi qurilmalarning konstruksiyasi shunday bo’lishikerakki, uning biror alohida elementining ishlamasligi, boshqa himoya vositalarining ishini to’xtamasligi va qo’shimcha xavf tug’dirmasligikerak.
Himoya vositalari unga texnik xizmat ko’rsatish va nazorat qilish uchun qulay bo’lishikerak. Zarur hollarda himoya vositalari ishini nazorat qilish uchun ular avtomatik qurilmalar bilan ta’minlanishi mumkin. Zamonaviy mexanizmlardan qurilmalarda hamda texnologik liniyalarda ishlarni xavfsizligi to’siq, xavfdan saqlovchi qurilmalari va signal, masofadan boshqarish sistemasi, individual himoya vositalardan foydalanish va himoyalovchi vositalar sozligini muntazam nazorat qilishini ta’minlanadi.
To’siq qurilmalari. To’siq qurilmalari o’zining oddiyligi va ishonchliligi bilan mashina, mexanizmlarda, uskunalarda xavfli zonalarni izolyasiya qilishda juda keng qo’llaniladi. To’siq qurilmalari inson bilan xavfli omillar orasida devor bo’lib, insonni qanday harakat qilishidan qat’iy nazar uni xavfdan ishonchli himoya qiladi. To’siqlar shu bilan birga insonga har xil metall uchqunlarini, qipiqlarini, detallar va jihozlar qismlarini otilidan himoya qiladi. Zarur hollarda to’siq qurilmalari ish joylarini changlanish va gazlanishini oldini oladi. To’siq qurilmalari konstruktiv formalarini va belgilanishini har xilligi bilan farqlanadi. Ular doimiy va vaqtinchalik bo’lishi mumkin. Doimiy to’siqlar mashinalarni uzatish mexanizmlari va boshqalarini ajralmas qismi sifatida xizmat qiladi. Doimiy to’siq qurilmalar qo’zg’aluvchan yoki qo’zg’almas ko’rinishlarda tayyorlanadi. Qo’zg’almas to’siqlar mexanizmlar ishlaganda, ularning xavfli zonalarini ishonchli himoya qiladi va ular mexanizmlarga texnik xizmat yoki ta’mir ishlari o’tkazilayotganda mexanizmlar ishlayotganda, xavf bo’lmaganda olib qo’yilishi mumkin. Bunday to’siqlar konstruksiyaga ko’ra qo’zg’almas to’siqlarni o’rnatish mumkin bo’lmagan hollarda qo’llaniladi. Ayrim mexanizmlarda, qurilmalarda jumladan mashinalarda uzatish tasmalari va zanjirlarida to’siq panjaralari sharikli mahkamlangan bo’ladi. Vaqtinchalik to’siqlar ishlab chiqarishda asosan qo’zg’aluvchan ishlarda foydalaniladi. Vaqtinchalik to’siq qurilmalari sifatida olib yuriladigan panjaralar, yengil yog’och devorlar va boshqalardan foydalaniladi. Bunday tipdagi qurilmalarga misol sifatida elektr payvandi ish joyini to’siqlari, chuqurliklarni (quduq, transheya) to’siqlari va boshqalarni keltirish mumkin. To’siq qurilmalarini konstruksiyalari uskuna va texnollogik jarayonlar xususiyatlaridan kelib chiqib tayyorlanadi. Ular qattiq karkasdagi quyma yoki payvandlangan, panjara, shitlar, to’rlar ko’rinishida tayyorlanishi mumkin. Mexanizmlarda kuzatishni talab etmaydigan xavfli zonalarda to’siqlar butun metallardan, plastmassadan, yog’ochlardan tayyorlanishi mumkin. Agar to’siq orqasidagi uskunalarni yig’ma birliklari yoki detallarini tuzatish talab etilsa to’siqlar panjara, turlar yoki shaffof (organik shisha, tribleks va boshqalar) materiallar ko’rinishda tayyorlanadi.
Ma’lum diametrdagi D teshiklari bo’lgan to’siq quyidagi talabni qondirishikerak.
x60 da d  x /10; x  60 da d 6.
bu yerda d-teshik diametri, mm; x-harakatlanayotgan yoki issiq detallardan to’siqkacha bo’lgan masofa, mm.
Panjarasimon yoki tursimon to’siqlarning teshiklari yoki ochiq joylarining o’lchamlari to’siq bilan xavf manbai orasidagi masofaga bog’liq bo’ladi.
Tik, butun to’siqlar uchun uni xavfli uskunadan qanday masofada joylashishikerakliligini bilish muhimdir. Bunday hollardakerakli minimal masofa qo’yiladi (16.3.-rasm) va (16.1.-jadval) dan aniqlanadi.
Ishlov berilayotgan detallardan otilayotgan zarra va qipiqlarni kuchiga bardosh berish uchun to’siqlar etarli darajada mustahkam bo’lishikerak.
To’siqlarni mustahkamlik sharti quyidagicha bo’ladi: mv2 b]2LSg/9E (16.2.)bu yerda m-otilayotgan zarralar massasi, kg; v-zarraning tezligi, m/s; (b)-to’siq moddiyini egilishiga ruxsat etilgan kuchlanishi, N/m2; L-to’siqni uzunligi, m; S-to’siq moddiyining kun dalang kesimi, m2; g-yerkin tushish tezlanishi, m/s2; E-to’siq moddiyining qayishqoqlik modeli, n/m2.
jadval
Xavfli elementning joylashishiga bog’liq ravishda to’siqlarning balandligi, mm (davlat standarti bo’yicha)

Xavfli elementlarning joylashish balandligi, v		Himoya to’sig’ining balandligi, a
		2400		2200		2000		1800		1600		1400		1200		1000 va kam
		Xavfli elementdan to’siqqacha bo’lgan masofa, b
26002400 22002000 18001600 14001200 1000800 600400 200	100-- - -- - -- - -- -		100 100 250-- - -- - -- - -		100100 350350 --- - -- - --		100 150 400500 600500 100-- - -- -		100 150 500600 900900 800500 300-- - -		100200 500700 900900 900900 900600 ---		100 200 600900 10001000 10001000 1000900 500300 200		100200 6001100 11001300 13001400 14001300 12001200 1100

Tormozlash qurilmasi.Tormoz qurilmasi harakatlanayotgan mashinalarni, uskunalar qismlarini ko’tarilayotgan yoki tushirilayotgan yuklarni tezda to’xtatish uchun qo’llaniladi. Ayrim mashinalarning ishchi organlari katta massa va chastotali aylanishga ega bo’ladi hamda ular o’z inyersiyasi bilan uzoq vaqt aylanishi mumkin. Bu esa o’z navbatida ularga xizmat ko’rsatayotgan ishchilarga xavf tug’diradi.Bunday hollarda xizmat ko’rsatuvchi xodimlarni jarohatlanishini xavflilik darajasi, tormoz qurilmasining ishlashi vaqtiga bog’liq bo’ladi.

Harakatlanayotgan uskunaning xavf sodir bo’lganda to’liq to’xtash ttvaqtiniquyidagi elementlarga ajratish mumkin.
tt=t1+t2+t3, (16.3.)
bu yerda t1-avariya haqida ma’lumot olish va opyerator reaksiyasi vaqti; t2-tomoz uzatmalari zvenolarida signalni ushlanish vaqti; t3-ishchi organlarning to’liq to’xtashigacha ketgan vaqt.
Reaksiya vaqti opyeratorning individual xususiyatlariga, bilimiga, yoshiga va boshqalarga bog’liq bo’ladi. Bu vaqt 0,4 sekunddan 1,5 sekundgacha bo’lishi mumkin.
Signalni uzatkichda ushlanish (kechikishi) vaqti, uzatkich konstruksiyasiga bog’liq bo’ladi va tadqiqot orqali aniqlanadi. Uni shartli ravishda qabul qilish mumkin; gidravlik uzatgichli tormozlar uchun 0,2 s, mexanik uchun 0,3 s, pnevmatik uzatkichli tormoz uchun 0,6-0,7 s. Mexanik tormozlarni tormozlash vaqti tormoz valining aylanish chastotasiga, o’lchamlariga, detallari massasiga va tormoz momenti qiymatiga bog’liq bo’ladi.
Xavfsizlikni taminlash maqsadida iloji boricha tormozlash vaqtini qisqartirishkerak. Ammo shuni esda saqlash zarurki, tormozlash vaqtining kamayishi bilan dinamik nagruzkalar tez o’sadi va bu o’z navbatida detallarni sinishiga olib kelishi mumkin.
Harakatdagi mashinalarni tormozlashning samaradorligi xavf sezilgandan so’ng uning to’liq to’xtash yo’lini o’lchami bilan baholanadi. Traktor va avtomabillarning nazariyasidan ma’lumki to’xtash yo’lini sodda quyidagi ko’rinishda izohlash mumkin:
L0= (t1+ t2+ 0,5t3), (16.4.)
bu yerda L0-to’xtash yo’li, m; –tormozlanganda boshlangich tezlik, km/soat; fet- tormozlashning ekspluatasion sharoitlari koeffisenti; f-shinaning yer bilan tishlashish koeffisienti.Agar avtomabil (traktor) g’ildiraklarida tormozi yo’q prisepni shatakka olgan bo’lsa to’xtash yo’li quyidagicha aniqlanadi.
L0= (t1+ t2+ 0,5t3), (16.5.)bu yerda Ga– avtomabil (traktor) massasi, kg; Gn–prisep massasi, kg.
Masofadan boshqarish.Texnologik jarayonlarni masofadan boshqarish mehnat xavfsizligi uchun katta ahamiyatga ega, chunki bunda ishchining bevosita xavfli zonada bo’lmasligi ta’minlanadi.Ishlab chiqarish jarayonining yaqinida insonni bo’lishi qiyin yoki mumkin bo’lmaganda jarayonni masofadan boshqarish usuli qo’llaniladi. Bunda uskunalarga xizmat qiluvchi ishchining (opyerator) xavfli zonada etarlicha masofaga uzoqda bo’lishi ta’minlanadi.
Masofadan boshqarish zamonaviy chorvachilik komplekslarida (ozuqa tayyorlash, gungni chiqarish va boshqalarda), oson alangalanadigan yoki toksik moddalar bilan (bo’yoq ishlari, urug’larni zararlash va boshqa.), ishlaganda, bug’li quritgichlarda, mevalarni quritish uskunalarida idishlarni bug’lashda va boshqa joylarda qo’llaniladi.

Download 32,06 Kb.

1 2

Download 32,06 Kb.