ASKARIDOZ
Askaridoz askaridalar tomonadan qo'zg'atuluvchi, boshlang'ich bosqichida allergik, so'ngga bosqichida ko'proq ichak sindromi bilan kechuvchi surunkali kasallik.
Boshqa o'lkalarga nisbatan O'zbekistonda bu kasallik kam kuzatiladi. Tog'li xududlarda askaridoz o'choqlari ko'proq uchraydi.
Etiologiyasi. Qo'zg'atuvchisi - askaridalar (Ascaris lumbricoides) yirik nematodlar bo'lib, erkagining uzunliga 15-25 sm, urg'ochisining uzunligi esa 24-44 sm ga yetadi).
Yetilgan askaridalar odamning ingichka ichagida (bittadan bir necha ta donagacha) parazitlik qilada. Ularning umri bir yil bo'lishiga qaramasdan, qayta yuqishm tufayli ichakda ko'p yillab saqlanadi.
Har bir urg'ochi askarida bir kunda 200000 ga yaqin (ham urug'langan ham urug'lanmagan) tuxum qo'yadi. Najas bilan ajralgan gijja tuhumining keyingi, invazion bosqichigacha bo'lgan rivoji tashqi muhitda (asosan to'proqda) kechadi.
Gijja tuxumlari ingichka ichakka tushganida ulardan lichinkalar rivojlanib, vena oqimi orqali o'ng yurak bo'limi va o'pkaning qiltomirlariga yetib boradi va faol harakat qilib, qiltomir devorini teshib o'tgach, alveolalar va so'ngra bronxiolalarga, keyinchalik traxeya orqali tomoq va og'izga tushadi. U yerdan so'lak bilan yutilib, ingachka ichakka qayta tushadi va rivojlanib, yetilgan askaridalarga aylanada. Lichinkalarning mitratsiyasi 2-3 xafta davom etadi. Umuman olganda odamga yuqqanidan boshlab, to askaridalar yetilib tuxum ajrata boshlaguncha — 2.5-3 oy vaqt o'tadi.
Epidemiologiyasi. Gijja tuxumining invazion lichinka darajasigacha rivojlanishi asosan tuproqda, mo'tadil harorat (130 30°S daraja), namlik va kislorod mavjudligida 12-14 kun davom etadi. Askarida tuhumlari bemalol qishlay oladi — 30°S daraja sovuqda ham nobud bo'lmaydi.
Askaridozning birdan bir manbai odam xisoblanadi. Ayniqsa maktabgacha va maktab yoshida bo'lgan bolalarning epidemiologik ahamiyati katta. Yuqish asosan og'iz-najas yo'li bilan sodir bo'ladi. Ko'pincha odam axlatini go'ng sifatida ishlatib yetkazilgan sabzavot, ko'katlarni va ayniqsa qulupnayni istemol qilish oqibatida yuqadi. Ko'proq bolalar va sabzavot yetishtiruvchi dehqonlar kasallanadi.
Klinikasi. Kasallikning migratsion bosqichi 5-7 kun davom etib ba'zan belgilarsiz o'tadi. Kasallik yuqqanidan 2-3 kun keyin bemorda quvvatsizlik, ba'zan isitma, terida urtikar toshma, yoki eshakemi ko'riladi. qo'l va oyoq barmoqlarida mayda pufakchalar toshadi. Limfatik tugunlar, jigar va taloq kattalashadi. Bu bosqichda asosan o'pka sivdromi xos: bemor quruq yoki balg'amli yo'taladi, hansirab nafas oladi, kukragida og'riq sezadi, ba'zan bo'g'ilib, ko'karadi, qon tupuradi. Eshitib ko'rilganda bronxopnevmoniyaga xos belgilar ko'rinadi. Bu o'zgarishlar qonda eozinofillarning ko'payishi (30-40% gacha) va ECHT ning ortishi bilan kuzatiladi.
Kasallikning keyingi (ichak) boskichi ko'pincha oshqozon-ichak va nerv sistemalari faoliyatining buzilishi alomatlari bilan namoyon bo'ladi. Bemorning ishtaxasi buziladi, tez-tez kungli ayniydi, so'lak ajralishi kupayadi, qorni og'riydi, uyqusi buzilib ish qobiliyati pasayadi. Injiq va tajang bo'lib koladi. Ichining kelishi ba'zan suyuq, ba'zan esa qabziyat bo'ladi. Kamdan-kam xollarda tutqanoq xurujlari va xatto meningial alomatlari kuzatiladi. Qonda biroz eozinofiliya, ba'zan gipoxrom anemiya va trombotsitopeniya bo'ladi.
Asoratlari. Pariantlar ichakda ilgari o'tkazilgan operatsiya choklarini yirtishi va oqibatda peritonit rivojiga sabab bo'lishi mumkin. Urmalab kirishi oqibatida o'tkir appenditsit, obturatsion (safro dimlanib qoladagan) sariq kasalligi, yiringli xoleststit, jigar abssessi va og'ir pankreatit rivojlanishi mumkin. Ichak tutilishi, ayrim hollarda bolalar uyqusi vaqtida, askaridalarni o'rmalab oshqozon, qizilo'ngach, tomoq orqali traxeyaga o'tib, bo'g'ilib kolishi oqibatida o'lim xollari xam kuzatiladi.
Tashxisi. Askaridozni migratsion davrida aniqash ancha mushkul. Epidemiologik anamnezi mos kelgan taqdirda, yuqori eozinofiliya hamda o'pka jarohatlanishi alomatlari bo'lgan har bir bemor askaridozga shubha qilinmog'i kerak. Ayrim bemorlarning balg'amida askarida lichinkalarini topish mumkin.
Askaridozning ichak bosqichida bemor ahlatida gijja tuxumini topilishi eng oson va eng samarali usul xisoblanadi. Ichakni rentgek orqali ko'rish usuli xam ba'zan qul kelishi mumkin.
Davolash. Askaridozni lichinkali (migratsion) borqichida -mintezol (tiabendazol) har kuni 50 mg/kg dan 5-7 kun davomida, kunlik doza 2-3 bo'lib ichiriladi. Vermoks (mebendazol) — bir kunda 2 madal 100 mg dan 3-4 kun berilada. Bu dorilarni berish bilan birga, albatta antigistamin dorilar (suprastin, tavegil, dimedrol va boshqalar) berilishi kerak.
Askaridozning keyingi (ichak) bosqichida ko'proq levomizol (dekaris), kombantrin, vermoks qo'llanadi. Ular juda samarali bo'lishi bilan birga qo'llanishi oson, nohush ta'siri kam dorilardir.
Levomizol — kattalarga 150 mg dan bir marta, kechki ovqatdan keyin beriladi. Dekaris bolalarga 2.5 mg/kg hisobidan beriladi. Homilador ayollarga berish mumkin emas.
|
