Международныйнаучныйжурнал№10(100), часть2
«
Научный импульс» Мая, 2023
1052
TUPROQ TARKIBIDAGI O’G’ITLAR VA ULAR MIQDORINI
OSHIRISH HAQIDA
Xatamova Dilfuza Muxammadjonovna
Farg’ona davlat universiteti o’qituvchisi,
Saydaliyev Jamoliddin Kamoliddin o’g’li
Farg’ona davalt universiteti talabasi
Jahon hamjamiyati insonlarni tabiat ne’matlaridan oqilona, uning tabiiyligini
buzmagan holda samarali foydalanishni taklif etmoqda. Tabiat ne’matlaridan insonlarga
inom etilgan yerlar, ayniqsa sug‘oriladigan yerlar umumxalq boyligi sanaladi. Yer-
cheklangan va qayta tiklanishi uchun uzoq yillar kerak bo‘ladigan tabiiy resursdir. Dunyo
miqyosida unumdor tuproq qatlami antropogen omillar ta’sirida ifloslanib borayotgani,
bugungi kunda sho‘rlanish, qayta sho‘rlanish va cho‘llanish jarayonlari kuchayib
borayotgani, tuproqlar o’z vaqtida kerakli miqdorda fosfor, kaliy va azotli o‘g‘itlar bilan
taminlanmayotganligi, suv va shamol erroziyasi tuproq unumdor qatlamlarini yemirilishiga
sabab bo‘layotganini, qishloq xo‘jaligida foydalanilayotgan yerlarda unumdorlik va
meliorativ-ekologik talablar yetarli darajada bo‘lmagani hamda tuproqning tanazzulga
uchrashi kabi holatlar qishloq xo‘jaligi mahsulotlari hosildorligi keskin kamayishiga olib
kelayotganligi va har xil chiqindilar bilan ifloslanishi, tuproqlar tarkibidagi ozuqa
elementlarining kamayib ketishi kabi holatlar ushbu tabiiy resursga jiddiy havf solmoqda.
Yerlardan samarali va oqilana foydalanish, tuproq unumdorligini tiklash, saqlash va
oshirish muammolarini yechish uchun birinchi navbatda tuproqlar to‘liq sifat va miqdoriy
jihatdan tahlil etilib, tuproqqa yetarli miqdorda mahalliy o‘g‘itlar kiritilishini ta’minlash
lozim. Buning uchun bizda mahalliy chiqindilardan organik (go‘ng daraxt shoxlari va
hazonlar, axoli maishiy chiqindilari) hamda noorganik moddalar (ko‘mir konlari qoldiqlari,
eski devor kesaklari, bentonit, gil, chuchuk suv loyqalari, fosfogips va boshqalar) bilan
aralashtirib tayyorlanadigan kompostlarni tayyorlash ko‘lamini kengaytirish imkoniyatlarini
izlab topish zarur.
Ikkinchidan mineral va organik oziqalarni tahlil natijalaridan kelib chiqib birgalikda
qo‘llash usullarini ishlab chiqish.
Uchinchidan tuproq unumdorligini va meliorativ holatini e’tiborga olgan holda
almashlab va navbatlab ekish tizimlarini ilmiy asoslangan holda joriy etish lozim. Tuproqlar
unumdorligini oshirishda organik moddalarning ahamiyati juda kattadir. Davlat mulki
bo‘lgan yer maydonlaridan samarali foydalanish, yer ajratish va ekinlarni joylashtirishda
shaffoflikni ta’minlash, yerning ekologik holatini yaxshilashga qaratilgan zamonaviy
innovasion va resurs tejamkor texnologiyalarni keng joriy etish, mahsulot ishlab chiqarish
hajmlarini ko‘paytirish, fermer xo‘jaliklari va boshqa qishloq xo‘jaligi korxonalarining
moliyaviy va iqtisodiy holatini yanada yaxshilash maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror
imozlandi, unga ko’ra qishloq xo‘jaligi korxonalari tomonidan tuproq unumdorligini oshirish
Международныйнаучныйжурнал№10(100), часть2
«
Научный импульс» Мая, 2023
1053
va yerlarning unumdorlik holatini yaxshilash hamda zamonaviy resurs, tejamkor innovasion
texnologiyalarni keng joriy etish masalalariga e’tibor qaratish lozimligi ko’zda tutilgan. Shu
jumladan qishloq xo‘jaligida suv hamda mineral o’g’itlardan foydalanishni tartibga solish,
qishloq xo‘jaligi ekin yer maydonlaridan samarali foydalanish, sohaga innovasion
texnologiyalarni joriy qilish, past hosilli paxta va g‘alla maydonlar tuproqlarini analiz qilish
orqali unumdorlikni oshirish, eksportbop mahsulotlar yetishtirish, davlat ehtiyojlari uchun
qishloq xo‘jaligi mahsulotlari xarid narxini oshirib borish hisobiga qishloq xo‘jaligi
korxonalarining moliyaviy barqarorligi taminlash aytib o’tildi *1+.
Darxaqiqat davlatimiz yer unumdorligiga bejizga katta etibor qaratayotgani yo’q. Ayni
paytda O’zbekiston aholi soni keskin oshib 17 - mart 2023 yil holatiga ko’ra 36 mln 160
ming nafarni tashkil qilmoqda *2+. Bu esa o’z o’zidan qishloq xo’jaligi mahsulotlariga
bo’lgan talab yuqorilab borayotganini anglatadi. Qishloq xo’jaligi unumdorligini oshirish
uchun esa yer, suv, tuproq va o’g’itlardan oqilona foydalanish talab etiladi. Tuproqga
qancha ko’p o’g’it solinsa unumdorlik shuncha yuqori bo’ladi degan fikrda biroz xatolik bor.
Chunki yerga solingan o’g’itni o’simlik o’ziga qabul qila olganicha o’zlashtiradi
o’zlashtirilmagan ortiqcha o’g’it esa tuproqda kristal holatga o’tib qoladi. Malumki kristal
holdagi mineral o’g’itlarni o’simlik juda oz miqdorda o’zlashtiradi. Vaqtlar o’tib kristal
holdagi o’g’itlar tuproqni zararlashi mumkin. Demak o’g’itni yetarli holatda solish uchun
avval tuproq tarkibini taxlil qilsih so’ngra tuproqga kerakli miqdorda o’g’it solish lozim.
Tuproq tarkibidagi fosfor o’simlik rivojlanishi uchun qanchalik muhimligi haqida
qisqacha tushintirish berib o’tish maqsadga muvofiq bo’ladi. Fosfor o’simlik oziqlanishi
uchun zarur bo’lgan moddalardan biridur. Fotosintez, energiya uzatish va uglevodlarning
parchalanishi kabi metabolik jarayonlarda juda katta ahamiyatga ega.
Tuproqda fosfor organik birikmalar va minerallarda uchraydi. Biroq o’zlashuvchan
holdagi fosfor o’zlashmaydigan qattiq holdagi fosfor miqdoriga nisbatan juda oz.
Tuproqdagi fosfor ham organik, ham noorganik (mineral) shaklda bo'ladi va tuproqda past
eruvchanlikga ega. Tuproqdagi fosforning qattiq fazasi va tuproq eritmasidagi fosfor
o'rtasida muvozanat mavjud. O'simliklar faqat tuproq eritmasida erigan fosforni
o'zlashtirishi mumkin va tuproqdagi fosforning katta qismi qattiq kimyoviy birikmada
bo'lganligi sababli, o'simliklar oz miqdorda tuproqdan fosfrorni o’zlashtirib oladi.
O’simliklar tuproqdagi fosforni yaxshi o’zlashtirishi uchun ularni o’g’itlash lozim.
O’gitlangan ekinlar o’gitlanmagan ekinlarga nisbatan tuproqdagi fosforni yaxshiroq
o’zlashtiradi.
Fosfatlar tuproqqa qanday yutilishini aniqlash borasida ham bir qancha ishlar olib
borilgan. Tuproqning mineral qismini tashkil qilgan loysimon minerallar fosfat kislota
anionlarining ancha qismini yutish qobiliyatiga ega bo'lgani sababli, tuproqning o‘zi ham bu
xildagi almashinuv qobiliyatiga ega bolishi isbot talab qilmaydi. Adsorbsion boglangan
fosfat kislotani ammoniy ftorid (0,03n) ning xlorid kislotadagi eritmasi (0,1n) bilan siqib
chiqarish usulidan foydalanib, A.G.Marnovskiy qator tuproqlarda tuproqqa solingan fosforli
o'gitlardan fosfat — ionlarning sezilarli miqdorini almashinuvli adsorbsiyalanishga qodir
Международныйнаучныйжурнал№10(100), часть2
«
Научный импульс» Мая, 2023
1054
ekanligini aniqladi. Hatto tuproq bilan uzoq vaqt ta’sirlanishi darajasida bolgan eruvchi
fosfatli tuproqlarda ham Dikman va Bray reaktivlari kiritilgan fosfat kislotaning 70% ini o'zi
bilan olib chiqadi, buning ustiga uning 30—75% miqdori almashinuvli adsorbsiyalangan
boladi lekin vaqt o ‘tishi bilan kimyoviy boglanish ustun kela boshlaydi. Tajriba jarayoni
quyidagicha bo‘lgan. Radioizotop uslubidan foydalanish katta ahamiyatga ega boladi
V.B.Zamyatin madaniylashtirilgan chimli-podzol tuproqlarga P32 bilan nishonlangan
fosfatni solish izotopli almashinuvni kuchayishiga olib kelishini isbotlaydi. Bir soatdan
keyinroq bu almashinuv 80% ko‘rsatkichida yuz beradi, binobarin tuproqning 25% fosforli
birikmalari shu muddat oralig'ida nishonlandi va uning 89% almashinuvli yutiluvchi bo'lib
qoladi.
V.M.Klechkovskiy tomonidan neytral qora tuproqdagina emas, balki nordon
podzolsimon va qizil tuproqlarda ham tuproqqa solingan fosfat anioni almashinuvli shaklda
bo'ladi va bu ion tuproqni tuzli eritma bilan ishlov berilganda eritmaga siqib chiqarilishi
aniqlangan. l.P.Serdobolskiy tomonidan oddiy toshloq cho‘l qora tuprog‘ida, podzollashgan
loychil tuproqlarda fosfat ionning almashinuvli yutilishi mavjudligi isbotlandi, qizil
tuproqning bu xususiyati esa juda kuchsiz bo‘ladi.
Yuqorida qayd qilingan ikki xil tuproqlarda, yutilish tajriba o'tkazish sharoitiga qarab
tuproqqa solingan fosforning 2—3% dan 20—35% ni (199 gr tuproqqa 200 mg gacha
chegaradagi me’yor bilan tajriba o‘tkazilgan) tashkil qiladi. Konsentrlangan eritmalarda yuz
beradigan almashinuvli adsorbsiya kuchliroq bo'lishi qayd qilingan[3].
Tuproq tarkibidagi fosfor miqdorining oshirilishi, o‘simliklarning rivojlanish davri
davomida suv va o‘g‘italar bilan ta'minlay olish qobiliyatidir. U tuproq hosil qiluvchi omillar
bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, tuproqdagi oziq moddalar va suv miqdori, ularning o‘simliklar
uchun layoqatliligi, havo va issiqlik rejimlari ham muhim o‘rin tutadi.
Tuproq unumdorligi ikki turga — potensial va samarali unumdorlikka farqlanadi.
Potensial unumdorlik tabiiy-iqlim sharoitlari bilan, samarali unumdorlik esa ko‘p jihatdan
tuproqqa qo‘shiladigan o‘g‘italrning agrokimyoviy xossalari bilan bog‘liq. Tuproq hosil
qiluvchi omillar, vaqt va inson faoliyati natijasida O‘zbekiston hududida bir-biridan
unumdorligi va agrokimyoviy xossalari bilan farqlanadigan tuproq tiplari hosil bo‘lgan.
Tuproq tarkibini fosfor bilan to‘yintirishda albatta fosforli o‘g‘itlarning o‘rni katta.
Tuproq tarkibini fosfor bilan to‘yintirish uchun avvalo tuproq tarkibi taxlil qilingan va
quyidagicha yondashilgan: Fosforli o‘g‘itlar eruvchanligi va o‘simliklar tomonidan
o‘zlashtirilishiga qarab uchta guruhga bo‘lingan:
1. Suvda yaxshi eriydigan fosforli o‘g‘itlar — oddiy superfosfat va qo‘sh superfosfat.
2. Suvda kamroq, lekin kuchsiz kislotalarda yaxshi eriydigan o‘g‘itlar — presipitat,
tomasshlak, llorsizlantirilgan fosfat, termofosfatlar.
Suvda umuman erimaydigan, kuchsiz kislotalarda ham kam miqdorda eriydigan
fosforli o‘g‘itlar — fosforit uni, suyak talqoni. Eng ko‘p ishlab chiqariladigan fosforli
o‘g‘itlarga superfosfat, qo‘sh superfosfat, murakkab o‘g‘itlar jumlasiga kiradigan
ammofoslami misol qilish mumkin.
Международныйнаучныйжурнал№10(100), часть2
«
Научный импульс» Мая, 2023
1055
Mahalliy o‘g‘itlar tuproqning oziq rejimiga bilvosita yo‘l bilan ham ta’sir ko‘rsatadi.
Masalan, mikroorganizmlar azotni o‘zlashtirib, o‘z tanasida to‘playdi, natijada azotning
tuproqdagi harakatchanligi susayadi, u o‘simliklaming ildiz tizimi joylashgan qatlamda uzoq
muddat saqlanib turadi. Bu bilan mahalliy o‘g‘itlar azotli o‘g‘itlarning isrof bo‘lishini sezilarli
darajada kamaytiradi va samaradorligini oshiradi. Bunda birinchidan, mikroorganizmlar
o‘g‘it tarkibidagi fosforni o‘zlashtirib, uni tuproqdagi tuzlaming kimyoviy ta’siridan saqlaydi.
Ikkinchidan, mahalliy o‘g‘itlar asosida hosil bo‘ladigan gumus, fosforni o‘rab olib, uni
o‘simliklar qiyin o‘zlashtiradigan shaklga o‘tishiga yo‘l qo‘ymaydi. Uchinchidan, hosil
bo‘ladigan organik kislotalar ta’sirida tuproqdagi fosforning eruvchanligi kuchayib, o'simlik
oson, o‘g‘itlar solingan tuproqlarda CO2 miqdori 10-20 marta ko‘payadi. Gektariga 30-40 t
go‘ng kiritilganda go‘ng ishlatilmagan maydondagiga nisbatan bir kecha - kunduzda 100-
200 kg ko‘proq karbonat angidrid ajraladi*4+.
Tuproqning haydalma qatlamida o‘simliklaming me’yorida o‘sishi uchun sharoit
yaratadigan mikroorganizmlar miqdori gektariga 6—7 t ni tashkil etadi. Shu nuqtayi
nazardan mahalliy o‘g‘itlar tuproqdagi azotfiksatsiyalovchi, ammonifikatsiyalovchi va
nitrifikatsiyalovchi mikroorganizmlar hayot faoliyatini kuchaytiradi. Tuproqqa mahalliy
o‘g‘itlar kiritilganda, mikroorganizmlar hayot faoliyatining jadallashishi evaziga biologik faol
moddalaming turi va miqdori ko‘payadi. Kompostlar va boshqa turdagi mahalliy o‘g‘itlar
solingan tuproqlarda auktsinlar, geteroauktsinlar. B12, riboflavin, nikotin kislota, biotin,
penitsillin, streptomitsin, terramisin kabi fiziologik faol moddalar bo‘lishi aniqlangan.*4+
Penitsillin va boshqa antibiotiklar tuproqdagi kasallik tarqatuvchi mikroorganizmlami
yo‘qotadi hamda o‘simliklarni turli xil kasalliklarga duchor bo‘lishdan asraydi.
Mahalliy o‘g‘itlar ayniqsa, unumdorligi past tuproqlarda yaxshi samara beradi.
Tuproqqa muntazam ravishda mahalliy o‘g‘itlar solinsa, gumus miqdori ko‘payadi,
singdirish sig‘imi kattalashadi va buferligi ortadi. Shu bilan bir qatorda tuproqning biologik,
fizikaviy va kimyoviy xossalari hamda suv va havo rejimlari yaxshilanadi.
Go‘ng — muhim mahalliy o‘g‘it. Tarkibida o‘simliklarning rivojlanishi uchun barcha
elementlami tutgani sababli u to‘liq o‘g‘it deb yuritiladi. Chorva mollarini boqish usuli va
xo‘jaliklarning imkoniyatlariga bog‘liq ravishda to‘shamali yoki to‘shamasiz go‘ng olinadi.
To‘shamali go‘ng chorva mollarining qattiq va suyuq ajratmalari hamda ular ostiga
tashlanadigan poxol, somon, qipiq, torf kabi jinslardan iborat bo‘lib, 25% quruq modda va
75% suv dan iborat.
Mollarga beriladigan yem-xashak tarkibidagi organik moddaning 40, fosforning 80,
azotning 50 va kaliyning 85 foizi go‘ng tarkibiga o‘tadi. Go‘ng tarkibidagi oziq moddalar
miqdori chorva molining turi va yoshi, beriladigan yem-xashak tarkibiga bog‘liq ravishda
keng miqyosda o‘zgaradi. Ozuqa sersuv bo‘lsa, go‘ng tarkibida suyuq ajratmalar miqdori
ko‘payadi. Mollar seroqsil omixta yem-xashak bilan oziqlantirilganda esa go‘ng azot va
fosforga boy bo‘ladi. Yosh xo’kiz va sigirlarning go‘ngida oziq moddalar miqdori ancha kam,
chunki ozuqa tarkibidagi moddalarning ko‘p qismi ular tanasining shakllanishi uchun
sarflanadi.
Международныйнаучныйжурнал№10(100), часть2
«
Научный импульс» Мая, 2023
1056
Go‘ngning qattiq va suyuq qismlari oziq moddalar miqdori bilan keskin farq qiladi.
Masalan, fosfor to‘laligicha qattiq ajratmalar tarkibida uchrasa, azotning 30—50% va
kaliyning barchasi siydik tarkibiga kiradi.
Chorva mollarining qattiq ajratmalari tarkibida mikroorganizmlar ko‘p bo‘ladi,
siydikda esa, umuman uchramaydi. Ot, yirik shoxli qoramol va qo‘ylarning go‘ngida qattiq
ajratmalar ko‘p, cho‘chqa go‘ngida esa suyuq ajratmalar miqdori qattiq ajratmalarga
nisbatan ikki marta ziyoddir.
Bundan tashqari qoramol va cho'chqalarning qattiq hamda suyuq ajratmalari
tarkibidagi quruq modda miqdori qo‘y hamda yilqilarnikidan, qoramollar ajratmalari
tarkibidagi azot, fosfor va kaliy miqdori boshqa hayvonlarnikidan kamroq bo'ladi.
Ot va qo‘ylarning go‘ngida quruq modda ko‘p bo‘lib, saqlash jarayonida ko‘p issiqlik
ajratgani bois «issiq go‘ng», qoramol va cho‘chqalarning go‘ngi o‘z tarkibida suvni ko‘proq
tutgani uchun harorati sekin ko‘tariladi va «sovuq go‘ng» deb yuritiladi.
Menda o‘simliklarni tabbiy o‘g‘itlar bilan taminlashga doir yana bir nechta taklif bor.
Ulardan biri shaxar tizimi to‘liq kanalizatsiyalashtirilgan. Shaxardan chiqadigan kanalizatsiya
axlatlarida yaxshigina biologik o‘g‘it mavjud. Shularni foydalanilayotgan dalalarga quruq
xolda olib borib to‘kilsa tabiiy o‘g‘it bo‘ladi deb o‘ylayman. Chunki yerga xar xil dorilar solib
yerni zaxarlagandan unga tabbiy o‘g‘it solinsa yer o‘z xolatini yo‘qotmaydi*4+.
Boshqa bir taklif. Bu taklifim nafaqat yerni turli o‘g‘itlar bilan boyitishga balki energiya
tizimini yaxshilashga xam katta xissa qo‘shadi deb o‘ylayman. Umuman olganda
mamlakatimiz geografiyasi shamol energiyasi, quyosh energiyasi va gidroelektrostansiya
qurish uchun juda yaxshi bo‘lgan nuqtada joylashgan. Daryoga yaqin joyda
gidroelektrostansiya
quramiz,
geothermal
issiq
bo‘lgan
yerga
geothermal
elektrostansiyasini ishga tushuramiz, bilishimcha xademay 2030-yilga borib atom
elektrostansiya ham ishga tushadi. Quyosh paneli xamda shamol parraklaridan foydalangan
xolda xam energiya olish mumkin.
Xullas bularni qurib bo‘lganimizda so‘ng yer ostida biz foydalana olmaydigan suvni -
shamol quyosh energiyasimi yoki gidroelektrostansiyami, atom elektrostansiyami farqi yo‘q
shulardan ajralgan energiyadan yuqorida aytib o‘tganim suvni vodorod va kislorodga
parchalaymiz. Zavodlardan chiqadigan chiqindi gaz CO2 ni olib H2 bilan aralashtirsak tayyor
sintez gazi xosil bo‘ladi. Bilamizki sintez gazi orqali bemalol xar qanday turdagi organik
o‘g‘itlardan tortib kimyodagi xar qanday organik moddani sintez qilish mumkin. Shu
jumladan o‘g‘itlarni ham.
To‘g‘ri siz o‘ylayotgan bo‘lishingiz mumkin – bu ishlarni bajarish oson emas, bularni
og‘zaki gapirish oson ammo real hayotda bir qancha qiyinchiliklarga duch kelinadi
vaxokazo. To‘g‘ri bu aytganlarimni bajarish uchun bir qancha qiyinchiliklarga duch kelinadi.
Shamol va quyosh energiyasi vodorod va kislarodni parchalashga va sintez gazini xosil
qilishga yetmaydi. Ammo generator yordamida kichik volttagi xar qanday energiyani katta
voltli energiyaga bemalol aylantirish mumkin. Hullas gapning indallosi bularni toki bajarib
Международныйнаучныйжурнал№10(100), часть2
«
Научный импульс» Мая, 2023
1057
ko‘rmas ekanmiz bizda xamisha shubxa va gumonlar bo‘laveradi. Bu g‘oyalar o‘z tasdig‘ini
topishi uchun shunchaki bularni bajarib ko‘rish lozim.
So‘zimiz so‘ngida shuni aytmoqchimizki, yer unumdorligiga o‘z vaqtida etibor
qaratilmasa buning tavobini biz emas bizdan qoladigan kelajak avlod albatta beradi. Xuddi
biz orol dengizi uchun javob berayotganimiz singari. O‘z vaqtida orol dengizidan noto‘g‘ri
tarzda foydalanilayotganini aytgan olimlar so‘zlari etiborga olinmagan, bu uchun kurashgan
olimlarni xattoki surgun qilishgacha borishgan. Agar biz o‘z eko tizimimizga etibor
qaratmasak 5-10 yildan so‘ng ekologik immigratsiya boshlanadi.
Tabiat ekotizimini kuzatish lozim, ona tabiat mukammal darajadagi eko tizim ega.
Tabiatni chuqurroq o‘rgansak bizga uning o‘zi yo‘l ko‘rsatadi.
| 