Sin'xay inqilobi - 1911 yil kuzida Xitoyda ro`y bergan 300 yil hukmronlik qilgan Chin sulolasini ag’dargan inqilob.
Guanchjou hukumati - 1912 yil 1 yanvardan - 1 aprelgacha mavjud bo`lgan, Sun - Yat - Sen boshqargan vaqtli Xitoy qukumati.
Provintsiya - Xitoyda majburiy bo`linish bo`lib viloyatga to`g’ri keladi.
Xitoyda olib borilgan agressiyalar istilochilik harakatlarining boshlanishga sabab bo’ldi. 1898 yil Shanxay aholisi iyulda fransuz savdogarlaridan norozi bo’lib chiqdilar. Fransuzlar shaharning asosiy qismlarini egallab bormoqda edilar. O’sha paytda Xitoyning barcha rayonlaridan missionyerlik tugatilmagan edi. 1898 yil aprelida Guansi hududlarida aholining shenshi qatlami fransuz missionyerlarini siqib chiqardilar. May oyida Shashi shahrining aholisi yapon elchixonalarini, ingliz missionyerlari va savdogarlarni turar binolarini buzib shahardan haydab chiqaradilar. Eng yirik harakat kelgindilarga nisbatan martda bo’lib o’tdi. Aholi 30 ta uezdlarda harakat olib borishib, ularning soni 10 ming kishi edi. Siguanda harakat olib borganlar: dehqonlar, qog’oz korxonasi ishchilari va shenshi qatlamlari. Qo’zg’olonchilarning maqsadi, kelgindilarning shahardan quvish. Qo’zg’olon harakatchilari xristian cherkovlarini buzadilar, oqibatda 20 ta missionyer chyerkovlari yo’qotildi. 4 mingta uylar va Xitoy-katoliklariga asosiy zarba berildi. Missionyerlarga 1186 ming shan kompensasiya berildi bu harakatlar natijasi 1898 yil inglizlarda norozilik bildirdi. Ular polisiya, harbiy qismlarni o’z missionyerlarini himoya qilish maqsadida yolg’ondan Xitoy hukumatiga kiritadi. Bu davrda aholi Yaponiya bilan urushda bo’lgan Xitoyning mag’lubiyatidan norozi edi.
Ixetuanlar harakatining boshlanishi 1898 yilda bir vaqtning o’zida 2 ta qo’shni provintsiyada Shimoliy Xitoyning - Shandun va Chjilida boshlandi. 1900 yilda Shandunda bu harakat aktivroq avjiga chiqa boshladi. Bu vaqtda Xitoyning boshqa rayonlari Sin imperiyasiga harashli bo’lib bu yerlar kelgindilar ta`sirida edi. 1867 yil Shandunda xorijliklar uchun asosan inglizlar uchun port Yantay ochilgan edi. Bu vaqtda arzon mahsulotlar mustamlakalarga olib kelinar edi va mahalliy aholi bilan savdo-sotiq raqobat kuchayardi, dehqonlar va hunarmandlar noroziligini keltirib chiqardi. Asosiy xalq noroziligiga kelgindi missionyerlar: ular xitoyliklarning urf-odatlarini cheklab qo’yishdi. Xitoyning Shimoliy hududlarida Yaponiya bilan olib borilgan urushida engilgani ixetuanlar qo’zg’olonining boshlanishiga asosiy sabab bo’ldi. Ixetuanlar tarkibiga "dehqonlar, norozi bo’lgan hunarmandlar, qayiqchilar, aravakashlar "xizmatchilar, soldatlar, armiyadan ish topolmaganlar va shen'she tabaqalari kiradi. Inqilobchilarning shiori "Sinni saqlab qolamiz va kelgindilarga o’lim" deb chiqishgan. Kelgindilar mag’lubiyatga uchraganlaridan so’ng ular qaytadan Sin davlatiga asos solmoqchi edilar. “Ixetuanlar qo’shini, xorijliklar bilan bo’ladigan kurashda o’zlarining tumor taqinchoqlariga va rohiblarga avliyolarning duolariga g’alaba keltiradi deb ishonar edilar. Ular SHan'dun provintsiyasi chegarasida, 1896 yil iyunda Szyansuda chiqishlar uyushtirdilar. "Dadao" maxfiy boshharuvi asosida. Ularning rahbari Lyu Shi Duan edi. Uixetuanlar harakatini boshharib turdi. "Dadao"degani "Katta qilich". Ular bir qancha uezdlarni jumladan Saoszyan, Shan'syan, Shandun, Danshan, Syaosyan, Fensyanni bosib oldilar. Qo’zg’olonchilar bir necha ming dehqonlardan iborat edi. Qo’zg’olonchilar bir oy mobaynida ibodatxonalarga o’t qo’ydilar, xristian uylarini buzdilar, bir vaqtda boy feodallarga zarba byerdilar. Lekin ularning 200 - 250 ta dan otliq otryadlari oddiy qurollar bilan : pichoqlar, nayza, qilichlar bilan, qurollangan edilar. Ular sin qo’shinlari olib borgan kurashda ularga qarshilik qila olmadilar.Sin qo`shinlari Shanadun va Szyansu feodallari bilan qo’shilishgan edi."Katta qilichlar" hujumi shu mag’lubiyatga uchragandan so’ng Shandunda yarim yil davomida vaqtinchalik himoyachilar tuzilgan edi. Ular 1897 yil bahori va yozida mustahkamlandi. 1898 yil ixetuan harakatlari yana boshlandi. Yilning oxirigacha Shandun provintsiyasida 10 ta uezd va 25 ming kishi olindi. 1899 yilga kelib chiqishlar soni kuchayib ketdi, oydan - oyga o’z kulminatsion nuqtasini oktyabr, noyabr oylarida qo’lga kiritildi. 40 ming kishi ishtirok etadi. Bu harakatga temiryo’lchilar va boshqalar qatnashdi, nemis hukumati Izyaogjou rayonlarida harbiy qismlarni yo’naltiradi, qo’zgolonchilar otryadlari xristian cherkovlariga, nemis soldatlariga va ular (xristianlar) istehkomlariga hujum uyushtirib uylarini buzdilar. 1899 yil sentyabr -oktyabr oylarida qo’zrolonchilar Pinyuan uezdlariga chiqishar qilib mahalliy xristianlarni olib sotarligidan norozi edilar. Aholi ixetuan otryadlarga murojat qilib, yordam so’radi. Ular bu vaqtda shu rayon hududlarida edilar. Ixetuanlar Chjou Xun- den (osmon ajdarxosi laqabi) va rohib Yan Tyan-shun,(haqiqiy min) boshchiligida harbiylarga qaqshatqich zarba berib Chipin uezdiga o’tdilar. Ular kelgindi missionyerlarni va pomyeshchiklarni daxshatga soldilar. Bu vaqt gazetada Xuybao, birida (gazetaning nomi) Chju Xun-den 2 ming kishi kirib, Yuychen va Chipin rayonlarida ibodatxonalarni yoqmoqda va talamoqda deyilgan. 1899 yil noyabrda hukumat Chju Xun - den va Yan Tyan - shunni qo’lga olib o’limga hukm etiladi. Yuan Shi-kay soldatlari qo’zgolonchilar bilan vaxshiyona harakatlar olib bordilar.Dehqonlarni hamoqga oldilar, gumon qilinganlarni Ogir qiyin ahvolga Feychen uezdi aholisi mahkum etildi.1900 yil 18 yanvarda "dadao"maxfiy kishi tomonidan ingliz missioneri Briks o’ldirildi. Bu davrlarda ixetuanliklar harakatida 100 ming otryadlarga bo’lingan, ular Pekin, Tyanszin, Baodin, Tunchjouda joylash-gan edi. Ihetuanlarning tanilgan yo’lboshchilari qayiqchi Chjan De – chen soldat Sao Fu tyan, boy dehqon Xan-I-li kichik savdogar o’gli Lyu Shi-szyular ko’zga topilgan savdogarlardan edi. Qo’zgolonchilar Pekinda o’z harakatlarini hukumat qo’shinlariga qarshi olib bordilar. Qo’zgolonchilar bir kuch bo’lib birlashmadilar ular turlicha ishlar kichik-kichik va ulkan namoyishlar olib bordilar. Natijada ular engildilar. Xitoy hukumatiga harakatlarni bostirish natijasida Angliya, Fransiya, AQSH, Rossiya, Yaponiya, Italiya va Avstro - Vengriya tomonidan yig’ilish bo’lib,yigilishdà Xitoy hukumati tarkibiga qo’shimcha otryadlar yubordilar,kelgindi harbiylarni, suv kemalari bilan ikki kun mobaynida 15 ta chet el kemalari Chjiliga kelishdi. Har bir davlatning 50 tadan 100 tagacha kishisi Dagugaga kelishdi 30 may kuni. Bu Xitoyda intervensiyaning boshlanishiga sabab bo’ldi. 1900 yilning 12 oktyabrdan to 20 sentyabrgacha Sin hukumati ixetuanlarni holi qo’ymadi. Ularga qarshi tobora yangi qonunlar qabul qilindi. Bu qonunlarni bajarar ekanlar Sin hukumati generallari Ixetuanlarning ommaviy qirg’in qila boshladi. Ansu uezdi (Shentszin prov) 100 dan ortiq ixetuanlar qatl qilingan. Sin hukumati bularning harakatini yo’qo’tish uchun impyerialistlar bilan bir bo’ladi. Pekin qulagandan so’ng Sin hukumatining xonligi ko’zga yaqqol tashlanadi.Ixetuanlarning boshliqlari armiyadan voz kecha boshladidar. Faqat mardonavor botir jangchilar armiya safida qoldilar. Ular kelgindilarga qarshi kurashlar olib borib turdilar. Chjili va Shanshi hududida inqilobchilarning eng katta janglari bo’lib o’tdi. Chjilida ular 30 ta uezdlarda harakat olib bordilar, bir joyda jangni to’xtatmay ular bir uezddan boshqasiga o’tib turdilar. Avgust oylariga kelib ixetuanlar jang qiladilar. Sentyabrda Pekin rayonlaridagi intyervant otryadlariga bosqinchilik qiladilar. Oktyabr oyigacha ixetuan otryadlari intyervent armiyasi bilan bir necha marta to’qnashdilar. Shuli, Dinsiyan, uyezdlarida Baodina rayonida ularning qarshiliklari hali yetarli darajada edi. 1901 yilda mamlakatning Shimolmy-G’arb hududida qo’zg’olonchilar Imperator armiyasiga qarshi kurashdilar va bu qo’zg’olon martgacha davom etdi. Bu kurashda Xay-lun dehqonlari yaxshi natija ko’rsatdilar, ularning boshlig’i Lyu Dan-Shi edi. Shu yil intyerventlar kelgindilar ixetuanlarning harakatlarini siqib qo’yadilar va birin ketin tinchita boshlaydi.kelgindilar 24 dekabrdan tinchlik shartnomasini tuzdilar. Ular Sin davlatining imperatori, Sin xalqi nomi tomondan 1901yil 7 sentyabrdan yarim mustamlakaga Xitoyning aylantirilishi haqidagi nizom qabul qildi. Xitoyliklar zimmasiga 450 mln lean kumush byerish belgilandi 39 yilga.Sin hukumati hududida qurol olib kelish taqiqlandi. Bu inqilobda ixetuanlar engilishining zamonaviy qurollarga ega bo’lmasligi, ularning saflari mahalliy dehqonlaru va hunarmandlardan iborat ekanligi, harbiy taktikaning yo’qligi, kurashni pala - partish olib borishlari bilan izohlandi.
XIX asrning oxirgi choragida ixetuanlar qo’zg’oloni mag’lubiyatga uchragandan so’ng Xitoyning kapitalistik mamlakatlarga qaramligi kuchaydi. 1901 yilda tuzilgan protokolga binoan Xitoy-Angliya-AQSH, Gyermaniya, Fransiya hamda Yaponiya singari mamlakatlarga 650 million oltin so’m miqdorida kontribunsiya to’lashi kerak edi. Xitoy hukumati shikoyat bilan mazkur harajatlarni to’plash muddati uzaytirilib 1940 yilgacha cho’zildi. XIX asrning 90 yillarida Xitoyning Lyaodun yarim oroli uchun Rossiya bilan Yaponiya o’rtasida uzaro kurash boradi. Rossiya 1894 yilda Leodun yarim orolini kontseptsiyagà oldi va bu yerda o’zining temir yo’llarini qurish ishlarini boshladi. Qisqa vaqt ichida 48 ta temir yo’l tarmog’i qurildi.
Maqsadi: Uzoq Sharq orqali Xitoydagi xom-ashyoni tashib ketish, bu yerdagi Rossiya mulklarini himoya qilish maqsadida tegishli kuchlarni yetkazib turish. (KVJD ) Xitoy Sharqiy yo’l temir yo’li. 19 asrning oxirida kuchli kapitalistik davlatlar Xitoyga nisbatan ochik yoshiklar doktrinasi siyosatini yuritadi, Ushbu siyosat zaminida Xitoyning barcha portlari hama mamlakatlarning savdo kemalari uchun olib qo’yildi. Bu siyosat bir yo’llanma manfaatlar himoyasiga qaratilgan edi. Xitoy Shandun viloyatini Gyermaniya imperiyasiga oladi. Shunday qilib Xitoy 19 arning oxiri 20 asrning boshlarida yarim mustamlaka qoloq feodal davlat bo’lib qoladi. Chet elliklar bu yerda mahsulotning 1- bosqichini ishlaydigan korxonalar ochdilar. Natijada Xitoyda mahalliy ishchilar sinfi shakllanadi. Ba`zi ma`lumotlarga Qaraganda mamlakatda 2 mil ishchi bo’lgan. Ilg’or ijtimoiy fikrli ishchilar Xitoyning ozodligi uchun kurash maydoniga kiradi. Ilg’or ijtimoiy siyosiy fikr va davlatni uzgartiruvchi harakati boshida Sun-Yat-Sen turadi. U dehqon oilasida tavallud topgan. U inglizlar tashkil etgan Gonkong meditsina institutida tahsil oldi. U uzining 90 yillarda Xitoy uyushmalari ittifoqi degan tashkilot tuzadi. Ushbu tashkilot maqsadi Sun -Yat ittifoqining 3 ta printsipida aks etgan. 1911 yil yozida manjurlar liberal burjua - pomeshchiklari talablarini rad etdilar. Ular o’z qo’llariga mamlakatdagi siyosiy va iqtisodiy kuchlarni kiritmoqda edilar.
1911 yil hukumat manjurlar imperatori avlodlaridan iborat ministrlar kengashi tuzish haqida nizom qabul qilindi. Mamlakatda temir yo’llar qurildi. Sentyabr qo’zg’oloni Sichuyanda inqilobining boshlanishini tezlashtirdi. Mamlakatda manjurlarga Qarshi Xubey xududida tashkilotlar tuzildi. Ular qo’shni Xanan xududi tashkilotlari bilan aloqa bog’laydilar. Guangjou harakatlari maglubiyatga uchragandan so’ng tashkilotlar kelishdilar. Yangi qo’zg’olon harakatlarini Xubey va Xanan xududlarida boshlandi. Bu harakatga inqilob markazi deb nom byerildi. 1911yil may boshlarida ikki revolyutsion tashkilotlar orasida shartnomalar tuziladi. Lekin qo’zg’olonchilar birlasha olmadilar. Qo’shimcha tayyorgarlik olib borishga kirishdilar. Xubey harakatchilari tarkibida soldatlar, kichik ofitserlar va inqilobni boshlagan rahbarlar bor edi. Inqilobchilar armiyasida harbiy otryadlar tashkil qilingan bo’lib, ularga boshliqlar vazifa byerardi. Sentyabr boshlarida Pekin buyrug’iga binoan Xubeydan 5ta "Yangi harbiy" batalion Siguanga keltiriladi. Xalqning harakatlarini bostirish uchun 14 setyabrda ikki tashkilot lidyerlarining yigilishi bo’ladi. Unda Sun shunday deydi: inqilobning taqdiri uchun ikki tashkilot ham javobgar. Agar ular birlashmasalar kutarilgan harakatni bostira olmaydilar. Shu maqsad bilan yaqin vaqt ichida birlashgan tashkilotlarning shtab kvartirasi tashkil qilish kerak edi. Yig’ilishdagilar Shanxayga, Tszyuy, Chjen va Yan Yuy - juni yuboradilar.U yerda Uxandagi boshlanadigan harakatlarga rahbar kerak edi.17 sentyabrda Xubeydan yuborilgan kishilar Shanxayga etib keladi.Ular Sun-Szyao-jen ,Tan` Jen`-fen,CHen` Tsi-mey va bir qancha boshqa kishilar bilan uchrashadilar. Ularga xubeydagi siyosiy xaritalar tushuntiriladi. va zudlik bilan xubeyliklar Uxanda harakat boshlaydilar. Lekin raxbar "Birlashgan tashkilot" a'zolari bu rejani rad etadilar. Ular harakatlarni bir vaqtning o’zida SHanhayda,Napkinda va Uxanda olib borish kerak degan fikrni o’rtaga tashlaydilar. 24 sentyabrda Shanhaydan "Birlashgan tashkilot" rahbarlari kelishini kutmay,ikki tashkilot yig’ilishi o’tkazadi. Yig’ilishda harakatni boshlash va uni boshqaradigan kishilarni tayinlash kerak edi. Yig’ilishda harbiy polk, batalionlarda 60 kishi qatnashdi va hujum harakatlari 6 sentyabrdan belgilandi. Bu harakat boshlanishidan Yantszi sohili va Uganda olov yoqilishidan darak byerar edi, Harbiy qismlarga Szyan I-u va shtab boshigi Sun U saylanadi. Xunanga bu ma`lumotlar telegramma orqali yuboriladi. Izyao Da-fen ga 6 oktyabr" kuni inqilob harakatining boshlanish kelgindi misoionyerlar eshitib Pekin hukumatiga xabar beradilar. Manjur xukumati Ugandà shunday ham tayyor armiya bilan turgan edi. 9 oktyabrdagi sodir bo’lgan voqea inqilobni yanada tezlashtirdi. Shu kuni Sun U o’z kvartirasida (Xankouda) ehtiyotkorsizlik bilan granatani portlatadi,natijada yuzi va qo’li jarohatlanadi.U bilan birga bo’lgan Li Suo-dun yashirin yo’l bilan uni kasalxonaga etadi. Granataning portlashi, politsiyachilarning etiborini tortadi. Politsiyachilar uyni tintuv qilganda, uydan qurol, pullar, muhrlar va inqilobchilar dokumentlari, hujatlari chiqib qoladi. Xitoy hukumati aholisi qo’lga olishni boshlaydi. Qo’lga olingan orasida inqilobchilar raxbarlarining akasi 1yu Tun bor edi. U so’roq qilinganda inqilobchilar harakati va ularning joylashgan shtabini aytadi.Bu voqea Xubey inqilobchilari uchun kutilmagan xodisa edi.Ahvol opg’irlashadi ,inqilobni zudlik bilan boshlash kerak edi, aks holda inqilobchilarni yoki o’lim yoki qamoq jazosi kutmoqda edi. Sun U yarador holatda Den Yuylin bilan bilan buyruq yuboradi. Szyan I ga uning sheriklariga Qo’zg’olonchilarning urush harakatlari rejasini ishlab chiqadi. va shu kuni harakatlarni boshlay olmadilar. Ularga hukumat qo’shini qarshilik qildi. 9 oktyabr kuni kechurun politsiya tashkolotchilarning maxfiy shtabiga bostirib kirib, Lyu-Yao-chen, Pen Chu-fan, Yan Xu-chenni qamoqa oldilar. Szyan I qochishga ulgurdi.10 oktyabr kuni yertalab qamoqqa olinganlar sudsiz hukumat darvozasi oldida otib tashlandilar" Manjurlardan bo’lgan Juy Chen boshliqlarining biri bir vaqtning uzida shahardan chiqib ketish va kirishni . to’xtatadi. Soldatlar kazrmalarda qolishdi. Politsiya na jandarmà otryadlari ommaviy tintuv uyushtiradi,gumon qilinganlar xibisga olinadi" 3 ta tashkilot azosining otib tashlanganligi darhol Uganda yoyiladi. Kechqurun kamandir kazarmaga kirgach syerjant Tszin chjaolun va uning soldatlari qurollarni tekshiraotgan bo’ladi.Natijada ular tomonida urush buladi. Syun Bin-kun kazarmadan tashqariga chiqib osmonga qarata uch – to’rt marta o’q uzadi, bu inqilobning bolanishi edi. Tog’ hududida joylashtirilgan inqilob harakatchilari birin ketin hukumat harbiylarini qo’lga ola boshlaydilar Harbiylarning ko’pchiligi inqilobchilar bilan birlashadi. Natijada ular bir necha to’plar, qurol-yaroqlar millionlab potronlarga ega bo’ldilar pulimyotchi divizyalarni qo’lga oladilar.10 oktyabr kechqurun inqilobchilar shaharga bostirib kiradilar,ular bilan hukumat qo’shinlari orasida qizg’in kurash boshlandi
11 oktyabr inqilobchilar tongda butun shaharni egallab hukumat boshliqlari, harbiy shtablarni, politsiya mahkamasini va boshqa hukumatga qarashli idoralarni qo’lga oladilar. 11 oktyabr kuni bu ma`lumotlar, yangiliklar Ugan, Xankou va Xanyanda borib etadi. Yertalab manjur hukumati ag’darildi. Xanyanda ham eng katta zavod harbiy qarshiliksiz ishchilar tomonidan qo’lga olinadi.Bu qo’zg’olon oqibatida Xitoyning uch shaxri Ugan, Xankou, Xanyan - manjurlar hukumronligidan chetlashtirildi. Ularning avlodlari ham yo’q qilindi. Mamlakatda inqilobchilar shartlari qabul qilindi va Konstitutsiya qabul qilindi , Respublika deb e`lon qilindi.
|
